1.2. Ijtimoiy-iqtisodiy axborotlarning shakllanishi va ularning
turlari
Makroiqtisodiy tahlilning asosiy sohasi – mamlakatda ishlab
chiqarishning umumiy hajmi, inflatsiya sur’atlari, ishsizlik darajasi,
to‘lov balansi saldosi, ayirboshlash kursi kabi makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlar.
Makroiqtisodiy
tahlilning
maqsadi
– umumiy
ko‘rsatkichlar ma’lumotlarining o‘zgarishini izohlash va davlat
organlariga hamda jamoat tashkilotlariga iqtisodiy vazifalarni hal etishda
va iqtisodiy vaziyatdagi kutilmagan o‘zgarishlarga munosabat bildirishda
yo‘l ko‘rsatishdan iborat. Quyida eng muhim makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlarni va ular o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikning asosiy turlarini,
shuningdek, bozor va o‘tish iqtisodiyotiga ega bo‘lgan mamlakatlarda
inflatsiya, bandlik, ishsizlik, real ish haqi darajasini o‘lchash va tahlil
qilish usullarini ko‘rib chiqamiz. Ushbular esa ayni paytda axborot
ob’ektlari hisoblanadi.
Milliy iqtisodiyot o‘zaro bog‘liq sektorlar va tarmoqlarning
murakkab yig‘indisini o‘zida namoyon etadi. Uning eng muhim tavsiflari
- tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish va iste’mol qilish hajmi,
inflatsiya va iqtisodiy o‘sish sur’atlari, bandlik, ishsizlik va daromad
darajalari. Ushbu makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar, ularning o‘zgarishi
haqidagi axborot milliy hisoblar tizimida to‘liq aks ettirilgan.
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tahlil va prognoz uchun asosiy axborot
ob’ekti hisoblanadi.
1.3. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar axborot ob’ekti sifatida
Milliy hisoblar tizimi (MHT) makroiqtisodiy ma’lumotlarga ishlov
berish va ularni makroiqtisodiy tahlil maqsadlari uchun tizimlashtirilgan
7
ko‘rinishda taqdim etish imkonini beruvchi buxgalteriya hisobi sifatida
ishlab chiqilgan. U milliy iqtisodiyot ko‘rsatkichlarini tahlil qilish,
baholash va monitoringini amalga oshirishda zarur bo‘lgan axborotning
uzluksiz oqimini tashkil etish uchun xalqaro hamjamiyat tomonidan tan
olingan bazani o‘zida namoyon etadi.
Milliy hisoblar tizimi – muayyan davrda real ishlab chiqarish hajmini
va barcha asosiy sektorlar va ishlab chiqarish omillarining mamlakatning
umumiy ishlab chiqarishiga qo‘shgan hissasini ko‘rsatuvchi turli faoliyat
turlarini hisobga oluvchi statistika tizimi.
Ta’kidlash lozimki, MHTning makroiqtisodiy tahlil uchun o‘ta
muhim ahamiyatga egaligi quyidagilarda namoyon bo‘ladi.
1. MHT makroiqtisodiy tahlil uchun zarur baza hisoblanib, o‘zining
ancha moslashuvchanligi va qulayligi bilan ajralib turadi. Rivojlanishning
turli bosqichlarida turgan mamlakatlar uchun hisob-kitoblarni amalga
oshirish uchun manba bo‘lib xizmat qiladi, hamda tahlil va prognoz uchun
axborot bazasi hisoblanadi.
2. MHT nafaqat muayyan davrda, balki dinamikada ham (muayyan
vaqt qatori mobaynida) eng muhim makroiqtisodiy o‘rtacha ko‘rsatkichlar
(masalan, ishlab chiqarish hajmi va bandlik darajasi) harakatini kuzatish
imkonini beruvchi tizimni o‘zida namoyon etadi.
3. MHT – xalqaro taqqoslashlar uchun eng muhim axborot manbai
hisoblanadi, chunki xalqaro tashkilotlarga milliy hisobvaraqlar bo‘yicha
ma’lumotlarni, xalqaro standartlarga mos keluvchi ta’riflar va tasniflarni
taqdim etishda foydalaniladi. Ushbu ma’lumotlar ko‘plab holatlarda,
masalan, imtiyozli yordam olish huquqini belgilashda, XVFga a’zo
mamlakatlar
kvotalarini
hisoblab
chiqishda,
shuningdek,
turli
mamlakatlar milliy hisoblarini taqqoslashni amalga oshirish imkonini
beradi.
MHTga muvofiq iqtisodiyot aktivlarga ega bo‘lib, majburiyatlarni
qo‘lga kiritishga qodir bo‘lgan va boshqa iqtisodiy birliklar bilan iqtisodiy
bitimlarni tuzuvchi iqtisodiy agentlarning institutsional birliklaridan
tarkib topgan. MHT milliy iqtisodiyotni tashqi dunyodan rezidentlik
mansublik tamoyili bo‘yicha ajratib turadi.
Milliy
hisoblar
tizimi
bozor
iqtisodiyotiga
ega
bo‘lgan
mamlakatlarda bir necha o‘nlab yildan buyon foydalanilmoqda. Ilgari
markazlashgan
rejalashtirish
qo‘llanilgan
mamlakatlarda
ishlab
chiqarishning yakuniy hajmini o‘lchash uchun boshqa tizim – moddiy
mahsulot tizimi (MMT) ishlab chiqilgan bo‘lib, uning doirasida ishlab
8
chiqarish umumiy hajmining ko‘rsatkichi bo‘lib moddiy ishlab
chiqarishning sof mahsuloti (MIChSM) xizmat qilgan.
Dostları ilə paylaş: |