Maxsus psixologiya oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tiflopsixologiya toshkent 2013

so'zlaydilar.
Bola so‘zlashuvchilar orasida o‘sadi, so‘ngra bola ma’lum yoshga 
yetgach, tilga kirib, so‘zlashadigan bo‘ladi. 0 ‘sayotgan bola tilni 
bilib oladi, tilning yordami bilan ajdodlarning to‘plagan moddiy va 
ma’naviy tajribasini bilib oladi, ayni vaqtda o‘zining psixik kuchlari 
ham kamolga yetadi.
Har bir bolaning ongi olzgaruvchi muhit ta’sirida kamol topadi. 
Shu sababli konkret muhitga qarab, o‘sayotgan odam ongi ham har 
xil tarkib topadi va rivojlanadi.
Yosh va individual xususiyatlar sensor, mnemik, verbal va 
mantiq-psixofiziologik funksiyalarning dinamikasi hamda orga- 
nik ehtiyojlar tuzilishini belgilaydi. Yuqoridagi sifatlar rivojining 
muhim shakli ontogenetik evolutsiyadan iborat bo‘lib, ular filo- 
genetik dasturga asoslanib faoliyat ko'rsatadi. Yosh va individual 
o‘zgaruvchanlik insoniyatning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyoti ta ’siri 
ostida har xil ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Individning dinamik 
xususiyatlariga shaxsning ijtimoiy sifatlari ta ’sir etib, uning indi­
vidual o‘zgaruvchanligi omilini kuchaytiradi.
lnsonni shaxs sifatida tavsiflashning muhim jihati uning di­
namik xususiyatlari bo‘lib, jamiyatdagi maqomi (iqtisodiy, siyosiy, 
huquqiy, mafkuraviy, ya’ni uning jamiyatda egallagan o‘rni) orqali 
ifodalanadi. Maqom negizida doimiy o‘zaro aloqalar tizimi yotadi. 
Shaxsning ta ’rifl xulq motivatsiyasi xususiyati va ijtimoiy fe’l-atvor 
tuzilishini belgilab, uning tarkibidan ikkilamchi alomatlar sifatida 
joy egallaydi. Shaxsning birlamchi va ikkilamchi sifatlarining o'zaro 
ta’sirini birlashtiruvchi yuksak samara tarzida inson xarakteri va 
mayllari yuzaga keladi. Insonning jamiyatdagi hayot yo‘li va ijtimoiy 
tarjimayi holi uning shaxs sifatida rivojlanishining asosiy shaklidir.
142

---

Individ, shaxs va subyektning rivojlanishini o‘rganishda quyidagi 
holatlarga e’tibor qilish zarur:
— inson rivojining asosi hisoblangan omillar va shart-sharoit- 
lar (ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, mafkuraviy, pedagogik va 
yashash muhiti omillari);
— insonning o‘ziga taalluqli asosiy tavsiflar, uning ichki qo- 
nuniyatlari, mexanizmlari, evolutsiya bosqichi, barqarorlashuvi va 
involutsiyasi;
— inson bur butun yaxlit tizimning asosiy tarkibiy qismi ekan- 
ligi, ushbu tarkibiy qismlarning obzaro aloqalari, shaxsning tashqi 
ta ’sirlarga javobi va munosabati, taraqqiyot jarayonida ularning ta- 
komillashuvi va h.k.
Odamning muayyan maqsadga yo‘naltirilgan ijtimoiy foydali 
faoliyati jarayonida hayotiy zarur mexanizmlar va ongli faoliyat­
ning funksional tizim jarayonlari yuzaga keladi. Ana shular tufayli 
odam bilimlarni, koiiikm a va malakalarni, ijtimoiy tajribalarni 
o‘zlashtiribgina qolmay, balki o‘zining idroki, tafakkuri, xayoli, 
hissiyotlari va irodasini, bir so‘z bilan aytganda, voqelikka bo'lgan 
ongli munosabatini hamda o‘z harakatlari va xulq-atvorining mo- 
tivlarini tarkib toptiradi. Mana shu jarayonda ta’lim va tarbiya 
yetakchi o‘rin egallaydi.
Ma’lumki, taiim -tarbiya inson ongini shakllantiradi, uning 
dunyoqarashi, e’tiqodi, hayotga boigan munosabatini tarkib top­
tiradi. Shuni aytib o‘tish kerakki, bola shaxsining tarkib topishiga 
ta ’lim-tarbiyaning ta’siri deganda albatta birinchi navbatda tarbiya 
muassasalarida, ya’ni bog‘cha, maktab, internat, litsey va kollejlarda 
beriladigan ta’lim-tarbiya tushuniladi.
Shunday qilib, psixologiya tarixida shaxs rivojlanishi va tako- 
millashuvini harakatlantiradigan kuchlar va manba masalasini hal 
etishning ikkita yo‘nalishi mavjud boigan. Ular biologik va ijtimoiy 
konsepsiyalari nomini olgan.
Biologik konsepsiya inson shaxsining rivojlanishi biologik omil­
lar bilan belgilanishiga asoslanadi. Shuning uchun ham shaxsning 
rivojlanishi ichki sabab natijasida (o‘z-o‘zidan) sodir bo lish xususi- 
yatiga egadir. Ijtimoiy konsepsiyaga ko‘ra shaxs tevarak-atrofdagi 
ijtimoiy muhitning bevosita ta ’sirida rivojlanib boradi.
143

---

Shunday qilib, biologik va ijtimoiy konsepsiyalar shaxs rivojla- 
nishining qonuniyatlarini tushunib yetishga asos bo‘ladi. Unisi ham, 
bunisi ham psixik rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchlarini 
aniqlab beradi.
Yuqorida biz shaxsning me’yorda rivojlanish qonuniyatlariga 
to‘xtaldik. Quyida rivojlanishda turli chekinishlar, nuqsonlar, bu­
zilishlar kuzatilgan holatlarni ko‘rib chiqamiz. Bunday holatlar 
«dizontogenez» nomi bilan ataladi.