Maxsus va inklyuziv ta’lim uchun samarali pedagogik texnologiyalar

"Sinfdagi qulay psixologik iqlim asosiy rag'batlantiruvchi omil hisoblanadi"
Strategiya
Sinfdagi iqlim ko'p komponentli strategiya bo'lib, u sinfning psixologik xususiyatlarini o'z ichiga oladi, ular men 8-strategiyada tasvirlangan jismoniy xususiyatlardan farq qiladi . Sinfdagi iqlim 6-strategiyada tasvirlangan maktab madaniyatining o'ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi, lekin ular bilan cheklanmaydi.
"Sinfdagi iqlim" tushunchasini belgilash uchun ba'zan quyidagi atamalar ham qo'llaniladi: sinf muhiti/ maydoni; sinfdagi psixologik iqlim; sinfdagi vaziyat; sinfdagi muhit;"sinf ekologiyasi" va boshqalar.Boshqacha qilib aytganda, ta`lim konteksti va motivatsiyasining eng muhim tarkibiy qismi bilan shug'ullanadi.
Asosiy g'oya
"Learning Environments Research" ("o'quv muhitini o'rganish")jurnalining birinchi sonida chop etilgan sharhda, sinfda psixologik iqlimni birinchi baholash boshlanganidan beri (60-yillarda) bu sohada juda katta o'zgarishlar, diversifikatsiya va xalqarolashtirish sodir bo'lgan degan xulosaga keladi.
Keyinchalik ko'rib turganimizdek, sinfdagi iqlim sifati o`quvchilarning yutuqlarini oldindan belgilashi haqida ishonchli dalillar mavjud. Agar sinfda qulay psixologik iqlim va sezgir tushunadigan o'qituvchi bo'lsa, bolalar fanni yaxshiroq o'rganadilar. Sinfdagi psixologik iqlimning asosiy printsipi o'rganish va rivojlanishga hissa qo'shadigan qulay psixologik muhitni yaratishdir. Bu yerda biz uchta asosiy omilga e'tibor qaratishimiz kerak:
Aloqalar: qo'llab-quvvatlash va o'zaro yordam darajasi.
Shaxsiy rivojlanish: shaxsiy o'sish va o'zini takomillashtirish darajasi.
Tizimni ma'lum bir holatda saqlash: sinfdagi tartib; o'qituvchilar o'z faoliyatining maqsadlarini tushunish darajasi; doimiy nazorat va o'zgarishlarga tayyorlik.
Amaliyot

1. 
   Aloqalar sinfda ishonchni uyg'otadigan xavfsiz hissiy muhitni yaratishdir
   

Maxsus ta'lim ehtiyojlari bo'lgan bolalar muvaffaqiyatsizlik bilan bog'liq his-tuyg'ularni boshdan kechirishadi. Ko'pincha, ularning barchasi boshqalarning rad etishi va hatto dushmanligiga duch kelib qolishadi. Natijada, ularning ko`pchiligi atrof-muhitga va unda omon qolish qobiliyatiga ishonmaslikni tushunib yetadilar. O'qituvchilar shuni tushunishlari kerakki, bunday o`quvchilar o'z-o'zini past baholash, depressiya, tashvish va qo'rquvni rivojlanishi, g'azablanish va hokazolarni rivojlanish xavfi mavjud, o'z navbatida bularning barchasi bilim ko'rsatkichlarga salbiy ta'sir ko`rsatadi. Agar siz ushbu ayanchli siklni buzsangiz:

• 
  o'quvchilarning his-tuyg'ularini/tajribalarini va ular o'rganish motivatsiyasiga qanday ta'sir qilishini tushunasiz;
  
• 
  ijobiy his-tuyg'ularni kuchaytiradigan va salbiy his-tuyg'ularni zaiflashtiradigan muhit yaratasiz;
  
• 
  har kuni o'quvchilar maktabga har xil kayfiyat bilan kelishini va his-tuyg'ular ularga xalaqit berishi mumkinligini tushunasiz;
  
• 
  o'qitish jarayonida ijobiy his-tuyg'ulardan foydalanishga harakat qilasiz;
  
• 
  quyidagi xarakterlarga javob beradigan muhit yaratasiz: barqarorlik; takrorlanuvchanlik; xavfsizlik; iliqlik; hamdardlik; qo'llab-quvvatlash; ishonch; tegishlilik hissi; adolat va xotirjamlik;
  
• 
  doimiy ravishda barcha o'quvchilarga o'qishdagi qiyinchiliklarga qaramay butun sinf ularga muhtojligini, ular shaxs sifatida to'liq qabul qilinishini tushunishiga imkon berasiz;
  
• 
  o`quvchilar shartsiz, shaxsni manipulyatsiya qilmasdan qabul qilishi, ularga hurmat va iliqlik, agar kerak bo'lsa, rahm-shafqat ko'rsatilishi kabi haqiqiy munosabatlarni rivojlantirasiz;
  
• 
  o`quvchilarga ular kerakligi va kutilayotganligini bildirib qo`llab quvvatlash "o'qituvchim meni maktabda kutmoqda", "men kasal bo'lganimda maktabga bora olmasligim sababli kasal bo'lishni yoqtirmayman"
  
• 
  sinfdagi har bir o'quvchiga o'zining muhim rolini belgilaysiz va "o`quvchilar jamoasini" yaratasiz;
  
• 
  tegishli vaziyatlarda taranglikni bartaraf etish va o'quv jarayonini yanada quvnoq qilish uchun hazildan foydalana boshlaysiz.
  

2. Shaxsiy rivojlanish o`quvchilarga maqsadlar qo'yishga yordam berishdir

Maxsus ta'lim ehtiyojlariga ega bo'lgan ba'zi talabalar o'z qobiliyatlarini shunchalik kam baholaydiki, ular hech qanday maqsad qo'ymaydilar. Boshqalar o'z imkoniyatlaridan ustun bo'lgan maqsadlarni belgilashlari mumkin. Uchinchi turdagi odamlar esa ijtimoiy jihatdan nomaqbul maqsadlarni qo'yishlari mumkin. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, bolalar noreal bo`lmagan, harakatlar orqali erishsa bo`ladigan shuningdek, maqsadlarga erishish uchun aniq rag'bat mavjud bo'lsa, masalan, bu muvaffaqiyatlar butun sinf ishtirokida muhokama qilinib, misol sifatida keltirilsa. maqsadlarga erishish uchun harakat qilishadi.Maqsadlarni belgilash motivatsiyani shakllantirishga qanday hissa qo'shishini batafsil ko'rib chiqish uchun 2-bobdagi o'quv modelining tavsifiga qarang; o'quvchilarga amaliy maqsadlarni belgilashda yordam berish masalasidagi sharhlarimga alohida e'tibor qaratish lozim.
Qisqacha aytganda:

1. 
   o'quvchilarga o'qishda ham, xatti-harakatlarda ham o'z oldiga maqsadlar qo'yishga yordam berish;
   
2. 
   maqsadlar haqida tez-tez gapirish va o'qish ularga qanday yordam berishini ko'rsatish;
   
3. 
   o'quv materialini o'zlashtirish sinfdoshlar ustidan qobiliyat yoki ustunlikni namoyish etishdan ko'ra muhimroq ekanligini ta'kidlash;
   
4. 
   noaniq, umumiy maqsadlarni aniq niyat va majburiyatlarga aylantirish, ularni aniq "vazifalar" sifatida taqdim etish yoki kerakli "qo'shimcha maqsadlar"ni aniqlash;
   
5. 
   maqsadlarga erishishda to'g'ridan-to'g'ri, muntazam, maqsadli fikr-mulohazalardan foydalanish;
   
6. 
   o`quvchilarning maqsadga muvofiqligini rivojlantirish; o'qish maqsadlarga erishishda qanday yordam berishini ko'rsatish kerak:
   

"Agar Ruslan, kompyuterlar bilan ishlashni o'rganmoqchi bo'lsang, ….tushunishing kerak"; "Seng, soliq deklaratsiyasini to'ldirganingda, sen bunday matematik hisob-kitoblarni amalga oshirishing kerak bo'ladi"; "agar siz yaxshi dehqon bo'lishni istasangiz, unda tuproq eroziyasi nima ekanligini tushunishingiz kerak".

7. 
   o'quvchilarga qisqa muddatli maqsadlarni belgilashda yordam berish: "men maktabni ... mutaxassislik bilan tugatmoqchiman...", "keyingi kitobni boshlash uchun ushbu kitobni bir hafta ichida o'qishni xohlayman";
   
8. 
   uzoq muddatli maqsadlarni belgilashni rag'batlantirish: "men yaxshi o'qishni, mashq qilishni va yaqin do'stlarim bo'lishni xohlayman";
   
9. 
   qarama - qarshi maqsadlarni birinchi o'ringa qo'yish va tanlashga yordam berish: "men bir xil darajada yaxshi o'qishni va sport bilan shug'ullanishni xohlayman, lekin o'qish mening kelajagim uchun muhimroq ekanligini tushunaman.
   

3. Rag'batlantiruvchi muhitni yaratish
Motivatsiyani shakllantirish va qo'llab-quvvatlash bo'yicha ba'zi umumiy takliflar:

• 
  sizning imkoniyatlaringiz chegarasi borligini va o'quvchilar oxir-oqibat o'zlarining ta'lim olishlari uchun javobgar bo'lishlarini tushuning: "Deyv, men senga to'g'ri yo'nalishda o'rganish va rivojlanishingga yordam bera olaman, lekin men buni sening o'rningga qila olmayman!»
  
• 
  motivatsiya bilan bog'liq "surunkali" muammolarni ehtiyotkorlik bilan hal qiling. Keskin o'zgarishlar mumkin, ammo ularga erishish qiyin. Sabr-bu fazilatdir;
  
• 
  insonning maqsadlari, his-tuyg'ulari va g'oyalari uning hayotining ajralmas qismi ekanligini tushunib oling, ularni hurmat qilish kerak, chunki bu sizning fikringizdan qat'i nazar, hisobga olinishi kerak bo'lgan haqiqatdir;
  
• 
  motivatsiya sohasida "surunkali" muammolari bo'lgan o'quvchilarga nisbatan sabrli, ammo qat'iy bo'ling: "ko'ryapmanki, sen,Xayda, o'qish haqida o'ylamayapsan, lekin kel, bugun imkon qadar ko'proq o`qish bilan shug`ullanamiz va keyingi hafta matematikani bajaramiz. O'ylaymanki, sen muvaffaqiyatga erishasan";
  
• 
  haftada kamida bir marta har bir o`quvchingiz bilan yolg'iz vaqt o'tkazing.
  

4. 
   Tizimli qo'llab-quvvatlash shuhratparast, ammo real umidlarni shakllantirishdir
   

Ko'pincha, maxsus ta'lim ehtiyojlari bo'lgan o`quvchilar, tez-tez muvaffaqiyatsizliklar tufayli, o'rganishga qodir ekanliklariga umuman ishonmaydilar. Agar o'qituvchilar va ota-onalar o'quvchilarga nisbatan past umidlarga ega bo'lishsa, xavf yanada ortadi.
Shuning uchun :

• 
  Barcha o`quvchilar ta`lim olishi, o'quv dasturini o'zlashtirishi mumkinligiga ishonish.
  
• 
  Doimiy ravishda bolalar va ota-onalarining umidlarini oshirishga intilish.
  
• 
  O`quvchilarga muvaffaqiyat nafaqat qobiliyatlarga, balki sarflangan sa'y-harakatlarga ham bog'liqligini tushunishga yordam berish.
  
• 
  Imkonsiz narsani talab qilmaslik: " Matematika o'qituvchim meni o'ylashga majbur qiladi!"; "Dars tugagach, men vulqonlar haqida ko'proq bilmoqchi edim."
  
• 
  O'z qobiliyatiga bo'lgan ishonchni rivojlantirishga o'rgatish: "Agar harakat qilsam, deyarli hamma narsani qila olaman";
  

"Agar men matematikadan yaxshi o'rgana olsam, fanni ham tushuna olaman"; "Agar harakat qilsam, muvaffaqiyatga erishaman." Genri Ford aytganidek:"agar siz qila olaman deb ham qo`limdan kelmaydi deb ham o'ylasangiz, haqdirsiz".

• 
  O'quvchilarga o'quv materiallarini so'roq qilish va muhokama qilish uchun yetarli vaqt berish kerak.
  

5. 
   Aniq qoidalar va chegaralarni belgilash
   

Maxsus ta'lim ehtiyojlariga ega bo'lgan o`quvchilar uchun ijtimoiy me'yorlar va qoidalarga rioya qilish qiyin. Ba'zilar hatto ushbu qoidalarni buzish uchun harakat qilishadi. O'qituvchi sifatida siz asosiy qoidalarga rioya qilishga alohida e'tibor berishingiz kerak.

• 
  Qoidalar haqida salbiy yoki taqiqlovchi emas, balki ijobiy so'zlar bilan gapirish, masalan, "yugurish taqiqlangan" dan ko'ra "tanaffusda sekin yuring"deyish yaxshiroqdir;
  
• 
  qoidalar hamma uchun bir xil ekanligiga ishonch hosil qilish;
  
• 
  ideal holda, qoidalar o`quvchi va o'qituvchilar ishtirokida ishlab chiqilishi kerak, shunda ularga rioya qilish uchun javobgarlik o'qituvchilar va o`quvchilar zimmasiga tushadi;
  
• 
  ularning samaradorligini pasaytirmaslik va xatti-harakatlarning buzilishini minimallashtirish uchun bir faoliyatdan ikkinchisiga o'tishni rejalashtirish va "mashq qilish" (maxsus ta'lim ehtiyojlari bo'lgan o'quvchilarga kerakli harakatlarni eslab qolishlariga yordam berish uchun maslahat rasmlaridan foydalaning), o'quvchilarga yaxshi va yomon xatti-harakatlar nima ekanligini va ularning oqibatlari qanday bo'lishini aytish va ularga sinab ko`rish uchun imkoniyat berish;
  
• 
  qat'iy ammo avtoritar bo'lmaslik, sinfni boshqarish muhim, ammo muvaffaqiyatli o'qish uchun yetarli sharoit emasligini yodda tuting.
  

6. 
   O'qituvchining sinf maydonidagi pozitsiyasini aniqlash
   

Bugungi kunda o`quvchilar partada o`tirgan payt, o'qituvchi faqat doskada turishi shart emas. Birgalikda guruh ta'limi va boshqa pedagogik texnologiyalar tufayli o'qituvchilar "o'quv menejerlari"ga aylanadilar. O`quvchilar hali ham umumiy sinfni o'qitishga e'tibor berishib,bolalarga yordam berish uchun bir o`quvchidan boshqa biriga o'tish orqali ko'p vaqt sarflashadi. Qayerda joylashishingiz lozim bo`lishi haqida mening takliflarim:

• 
  bolalarga aniq ko'rinadigan joyda turing;
  
• 
  o`quvchilar bilan tez-tez ko'z bilan aloqa qiling va istalmagan xatti-harakatlarning oldini olish uchun vaqti-vaqti bilan sinfni tekshiring;
  
• 
  faqat o'qituvchi "pozitsiyasida" qolmasdan, o`quvchilar"hududi"ga kirib ko`ring. Sinf atrofida harakatlanayotganda siz istalmagan xatti-harakatlarning belgilarini sezishingiz va to'g'ri xatti-harakatlarni rag'batlantirishingiz mumkin;
  
• 
  darsda ishlashni istamaydigan o'quvchilar sizning ko'zingizdan yashirinmasliklari uchun sinfda "burchaklar" yo'qligiga ishonch hosil;
  
• 
  yomon xatti-harakatlar odatda muammoga aylanishidan oldin bir necha bosqichlarni bosib o'tadi. Xulq-atvori buzilgan o'quvchilarning birinchi belgilarni payqang va xatti-harakatlarning buzilishini oldini olishga e`tibor bering.