Mazmun Titul varog'i
Yüklə 0,61 Mb.
|
|
Juwmaq : Japsar birikpe dep - eki detalni bir-birine joqarı temperatura payda etip bir-birine biriktiriw tushiniladi. Japsar birikpeler ajıralmaytuǵın birikpeler túrine kiredi. Sabıw eki xilda alıp barıladı : elektr yoyi járdeminde sabıw hám kontaktlab sabıw. Japsar jikler formasına qaray, uchma-úsh hám múyeshtegi jiklerge bólinedi. Usılardı qay jerde qollanıwı haqqında ulıwma maǵlıwmatlarǵa iye boldıq.
Tákirarlaw ushın sorawlar : 1. Japsar birikpeler dep nege aytıladı? 2. Sabıw degende neni túsinesiz? 3. Sabıw usıllarınıń túrlerin sanap beriń? 4. Uchma-úsh birikpe dep nege aytıladı hám olardı esaplaw qanday atqarıladı? 5. Ústpe-úst birikpeler haqqında tuliq maǵlıwmat beriń? 6. Kontaktlab sabıw dep nege aytıladı? 7. Japsar jikler ushın ruxsat etilgen kernewler qanday anıqlandi? Ádebiyatlar : 1. I. Sulaymonov “Mashina detallari” oqıtıwshı. Tashkent. 1981 jıl. 2. M. N. Ivanov “Detali mashin” Moskva, “Mashina stroyeniye” 1984 g. 3. A. Juraev, M. Shukurov “Mashina detallari” Pán. Tashkent. 1999 jıl. 4. R. N. Tojiboev, M. M. Shukurov, I. Sulaymonov “Mashina detallari” stuldan materiallar kompleksi. Oqıtıwshı. 1990 jıl. 5. R. N. Tojiboev, M. M. Shukurov “Mashina detallarini proektlestiriw” Pán. Tashkent. 1997 jıl. 3-modul. Tribotexnika tiykarları. 8-tema. Súykelisiw hám jeyiliw. Kontakt zonasındaǵı ústlerdiń jaǵdayı. Súykelisiwdiń túrleri. Jeyilishning túrleri. Maylaw materialları. Joba
2. Amonton, Kulon hám Yeylerning súykelisiw tuwrısındaǵı nızamları. 3. Súykelisiw hám jeyiliw procesiniń tiykarǵı atamaları. Súykelisiw tábiyaattıń ájayıp xodisasi bolıp tabıladı. Ol insaniyatqa ıssılıq hám órt berdi, tormoz sisteması sebepli tez júrip ketip atırǵan poezd hám avtomobildi kiska vakt ishinde toqtatıw, kimeviy reakciyanı mıńlarsha márte tezlestiriw, adam dawısın plastinkaǵa jazıp alıw, girjek dawısların esitiw imkaniyatın hám basqa kóp zatlardı berdi. Súykelisiw - derlik xar kanday mexanizm islegeninde álbette júz bolatuǵın process. Texnikada ol eki qıylı axamiyatga iye: unamlı hám unamsız. Podshipniklar, tishli uzatmalar, porshenli sistemalarda súykelisiw betleriniń jeyilishiga, kuvvatni ısırap bolıwına alıp keledi. Paydalanıp atırǵan energiyanıń 30 -40% súykelisiwge sarp etiw boladı. SHuning ushın bul orında súykelisiw zıyanlı faktor esaplanadı. Tormozlar hám ilashish muftalarida bolsa súykelisiw paydalı bolıp tabıladı, sol sebepli bul orında jeyilishning ruxsat etilgen chekli mánislerinen shıǵıp ketpegen halda onı málim kiymatgacha asırıwǵa háreket kilinadi. Súykelisiwdiń nátiyjesi jeyiliw xodisasi bolıp tabıladı. Ilimpazlardıń alıp barǵan izertlewleri sonı kórsetmokdaki mashina hám mexanizmlerdiń islew qábiletin 80-90 % ga sebep súykelisiw esabına jeyiliw bolıp tabıladı. Súykelisiw tábiyaatın úyreniwdi birinshi bar áyyemgi zamanlarda Aristotel' baslaǵan edi. Onıńshe, hár-bir real deneniń jılısıwında ol sırtqı qarsılıqqa dús boladıku, bul qarsılıqtıń muǵdarı onıń salmaǵına (salmaǵına ) baylanıslı. Biraq Aristotel' inertsiya xodisasini bilmas edi. CHunki ol deneniń ózine baylanıslı bolǵan qarsılıq menen dene háreketinen payda bolǵan sırtqı ortalıq qarsılıǵınıń parqına yetolmagan edi. Keyin Leonardo de vinchi súykelisiw sebeplerin tereńrek úyrenip, óziniń bul tarawǵa úlken uleslerin qosdı. Ol dáwirde ilimpazlar hám oylap shıǵarıwshılar ortasında máńgi dvigatel' soǵıw tuwrısındaǵı tartıslar eń pátine shıqqan waqıt edi. Leonardo de vinchi máńgi dvigatel' soǵıw múmkin emesligine súykelisiw procesi jol qoymaslıǵının tastıyıqlap berdi hám súykelisiw kúshi qoyındaǵı faktorlarǵa :-súykelisiw ústleriniń materialına ; -súykelisiw ústlerine qayta islewdiń sapasına ; -súykelisiw koefficiyenti júk (nagruzka) dıń ma`nisine tuwrı proportsional ekenligin tastıyıqlap berdi. Súykelisiw kúshi muǵdarın kemeytiw ushın súykelisiw ústleri aralıǵına rolik yamasa sharık qoyıw kerekligini anıqlap berdi. Ishqalanuvchi uzellarning dúzilisin jumıs sharayatına maslastırıw mexanizmlerdiń islew natiyjeliligin belgileydi hám friktsion strukturanıń shıdamlılıǵı xamda isenimliligin asırıw imkaniyatın beredi. Súykelisiw materialların tadkik etiw tarawinde tuplangan tájiriybe hám mashina detallarining súykelisiwi, jeyiliwi xamda moylanishiga tiyisli teoriyalıq jumıslar arnawlı texnikalıq pán - tribologiya pánin jaratıw imkaniyatın berdi. Tribologiya - grekshe sóz bulib «Tribos»- «Súykelisiw»- «Logos»- «Fan» yaǵnıy - «Súykelisiw hám jeyilish» xakidagi pán bolıp esaplanadı. Tribotexnika - qattik deneler bir birine salıstırǵanda háreketlanganida olardıń tásir kórsetuvi haqqındaǵı pán bolıp mashina hám mexanizmlerdegi súykelisiw, jeyiliw hám maylawǵa tiyisli pútkil máseleler kompleksin óz ishine aladı. Keyingi jıllarda tribotexnikada jańa bólimler tribokimyo, tribofizika hám tribomexanika bulimlari rawajlanmokda. Tribokimyo - óz-ara urınıwshı betlerdiń kimeviy aktiv ortalıq menen tásirlashuvini úyrenedi. Ol súykelisiw degi jemiriliw máselelerin, tańlama kóshiriwdiń ximiyalıq tiykarların hám súykelisiwde metall hám polimerlarning yamasa maylaw materialınıń bólekleniwi sebepli ajralıp shıǵıs ximiyalıq aktiv elementlardıń detallar sırtına tásirin tekseredi. Tribofizika - óz-ara urınıwshı betlerdiń, háreketlengen waqıttaǵı óz-ara tásirlashuvi táreplerin úyrenedi. Tribomexanika - óz-ara urınıwshı sırlardıń óz-ara tásirlesiw mexanikasın úyrenedi. Ol energiyanıń, impul'sning tarqalıwın, súykelisiw degi mexanik uqsawlıqtı, reaktsion terbelislerdi, reversiv súykelisiwdi, gidrodinamika teńlemeleri hám basqalardı súykelisiw, jeyiliw hám de maylaw máselelerine baylanıstırıp úyrenedi. Tribotexnikaga tiyisli kóplegen atamalar standartlastırılgan. GOST-23. Súykelisiw sebeplerin úyreniwde Leonardo de vinchi ózin úlken úlesin q o'shgan bolıp tabıladı. Ol birinshi bolıp súykelisiw koefficiyenti túsinigin kirgizdi. Bunda súykelisiw kúshi ishqalanaetgan ústler materialına, olardıń maydan tazalıǵina baǵlıqlıǵın, júkleniwge tuwrı proportsionallıǵın anıqlaǵan. Bunı jónge salıw qılıw ushın ústler arasına rolikler qoyıw yamasa yog'lashni usınıs etken. Galiley tárepinen etilgen jańalıq, yaǵnıy inertsiya nızamı hám jismni massası haqqındaǵı tushun shalarni o chilishi mexanikada úlken ózgeris júz etdi. Galiley, dene he ch qanday qarsılıqsız boslıqta, turaqlı birdey sırtqı kúsh tásirinde mudami birdey tezleniwde háreketleniwin tastıyıqladı. Bul bolsa, inertsiya hám tezlikti ózgeriwinen payda bolatuǵın háreket qarsılıǵınan, sırtqı súykelisiw kúshlerinen payda bolatuǵın sırtqı ortalıq qarsılıǵın parıqlaw imkaniyatın berdi. 1699 jılda fransuz alımı Amonton birinshi bolıp súykelisiw kúshiniń júkleniwge sızıqlı baylanıslılıǵın, yaǵnıy súykelisiw kúshi júklemege (júkke) tuwrı proportsional ekenligin túsindirme berdi: Bunda : f -súykelisiw koefficiyenti; N - maydan tegisligine túsetuǵın júkleme. 1750 jılda L. Eyler háreketsizlikdan salıstırmalı háreketke ótiw dáwirinde qarsılıq sirpanishdagi qarsılıqtan hár waqıt kóp bolıwın tastıyıqlap berdi. Súykelisiw pánine tiykar salǵan oim fransuz alımı SHarl' Kulon esaplanadı. Kulon sirpanishga qarsılıq, dumalanib súykelisiwge qarsılıq, jılısıwǵa qarsılıq sıyaqlı ishqlanish túrleriniń tiykarǵı túsiniklerine birinshilerden bolıp tariyp bergen alım bolıp tabıladı. SHarl' Kulon hár túrli metallardıń, minerallardıń hám hár túrlı taxtalardıń sirpanib súykelisiwdi úyrenip Amonton nızamın ulıwmalastırdı. Bunda ol súykelisiw kúshiniń bir bólegi yukga (nagruzkaga) baylanıslı emesligin yamasa oǵırı kem baylanıslılıǵın kórsetip berdi, yaǵnıy : Bunda A-súykelisiw hám urınıw ústleriniń súykelisiw kúshine tán bir bólegi. Kulondıń taǵı bir úlken xızmeti sonda, ol birinshi bolıp dumalab súykelisiw kúshin anıqlaw ushın qoyındaǵı formulanı jarattı : Bunda λ-uzınlıq ólsheminde esaplanatuǵın dumalab súykelisiw koefficiyenti; N -r radiuslıq erkin dumalanuvchi tsilindr salmaǵı. Biraq Kulondıń súykelisiw teoriyasına qosqan fundamental xızmeti qateden jıraq emes edi. Ol súykelisiw teoriya mexanizminiń energetikalıq hám ıssılıq aspektlarini itibarǵa almaǵan edi. Kulon súykelisiw júz bergende mexanik energiyanıń ıssılıq energiyaına aylanıwın tushunmagan edi. Birinshi bolıp ingliz alımı Benjamin Tóbepson (1798 y.) súykelisiw ushın sarp etiw bolatuǵın mexanikalıq energiya joǵalıp ketmay, ol ıssılıq energiyası retinde ótiwi xarakteristikaın berdi. Súykelisiw teoriyası daǵı effekti boyınsha Mayer (1842 y.), Joul' (1843 y.), Gel'mtsgol'ts (1947 y.) da kóp tájiriybeler ótkerip óz úleslerin qosqan edi. Orıs alımı I. v. Kragel'skiy tárepinen súykelisiwdiń molekulyar - mexanikalıq házirgi zaman teoriyası islep shıǵıldı. Bul názeraiya boyınsha súykelisiw procesi eki bir-birine baylanıslı processlerden ibarat eken: materiallardıń óz-ara háreketi processinde material daǵı g'a bolıp tabıladı-budirliklarning deformatsiyasi hám materialdıń molekulalararo haqıyqıy tutasuvning izi payda boladı. Bul teoriyaǵa tiyisli ulıwma súykelisiw koefficiyenti qoyındaǵı formula menen anıqlanadı : Bul jerde F -ulıwma súykelisiw kúshi; N -normal júkleme (júk); FM -súykelisiw kúshiniń molekulyar (adgezion bólegi); Fg -súykelisiw kúshiniń mexanikalıq (deformatsiyaviy) bólegi; M f -súykelisiw kúshiniń molekulyar (adgezion bólegi); g f -súykelisiw kúshiniń mexanikalıq (deformatsiyaviy) bólegi; Súykelisiw ishki hám sırtqı súykelisiwlerden ibarat. Ishki súykelisiw bir deneniń molekulaları hám atomları arasında júz boladı. Ishki súykelisiw dep bir deneniń bólekleri arasında júz bolatuǵın qarsılıqqa aytıladı. Bul súykelisiw birinshi náwbette háreketleri salıstırǵanda jeńil bolǵan denelerde ushraydı. Buǵan mısal etip qozǵalmas etip A plastinka hám oǵan salıstırǵanda parallel bolǵan v tezliginde bir tegis háreket etiwshi Sırtqı súykelisiw - salıstırmalı háreketlanishga salıstırǵanda bolatuǵın karshilik xodisasi bulib, eki deneniń arasında, olardıń betleri uzaro urınatuǵın jayında urınbalar buyicha júzege keledi. Tozıw - súykelisiw nátiyjesinde dene ólshemleriniń hám formasınıń áste aqırın uzgarib barıwı procesi. Bul process ishqalanuvchi sırtından material ajralıp chikishida jáne onı koldik deformatsiyasida kórinetuǵın boladı. Tozıw tezligi - jeyilishni vakt birligi ishindegi kórsetkishi: Tozıwǵa sabırlılıq - materialdıń jeyilishiga kórsetetuǵın karshilik ózgesheligilir. Jeyiliwge sabırlılıq jeyiliw tezligine teris proportsional : Tozıw vakt birligi ishinde detal' ólshemleriniń uzgarish tezligi, mısalı mm/soat menen esaplanadi; onı boshka ólshew birlikleri menen xam bahalaw múmkin: mısalı mm/km; mm/kg (enilgi); mm/moto-saat hám xokazo. Kupincha detallarning jeyiliw ólshem birligi mkm yamasa mm de baxolanadi. Házirgi kóliklerdiń uziga xosligi sonda, olardıń dettallarining jeyiliwge shıdamlılıǵı birdey emes, sol sebepli xam olardan paydalanıw múddeti tez jeyiletuǵın kismlarning resursına baylanıslı. Xar kanday mashina (avtomobil, traktor, stanoklar, kishlok xujaligida kullaniladigan mashina xamda buyımları hám xokazo) tulik xızmeti dawamında bir neshe ret remontlanadı. Ádetde, remontlanǵan kóliklerdiń remontlaw arasında xızmet múddeti jańalarnikidan kamrok boladı hám olar eskirib barǵanı tárepke bul múddet kiskarib baradı. Kóliklerdiń jeyiliw processlerin konunlarini biliw tiykarında remontlaw, sapasın jaqsılaw texnikanıń islew kobiliyati hám xızmet múddetinini talay asırıw imkaniyatın beredi. Súykelisiw kuyidagi tiykarǵı túrlerge bulinadi: 1. Salıstırmalı háreketti bar-yukligiga karab: a-tınısh súykelisiw, b-háreket degi súykelisiw. 2. Hárekettiń xolatiga karab: a-sirpanishda súykelisiw; b-dumalab súykelisiw. 3. Moylovchi materialdıń bar-yukligiga karab: a-kurik súykelisiw; b-maylı súykelisiw. Maylı súykelisiw úsh túrge bulinadi. a) tula maylı súykelisiw. b) yarım maylı súykelisiw. v) shegaralı súykelisiw (0, 1 mkm) Denelerdiń salıstırmalı háreketi kinematik belgilerine kura súykelisiwdiń kuyidagi túrleri kuprok ushraydı. Tınısh xolatdagi súykelisiw - eki deneniń salıstırmalı háreketke utguniga qayǵı-uwayım mikroxarakatlaridagi súykelisiw. Háreket degi súykelisiw - salıstırmalı hárekette bulgan eki deneniń súykelisiwi. Surkov materialisiz (kuruk) súykelisiw - ishqalanuvchi sırtına xesh kanday surkov materialı surtilmagandagi eki deneniń súykelisiwi. Surkov materialı bulgandagi maylı súykelisiw - eki deneniń ishqalanuvchi sırtına xar kanday surkov materialı surtilgandagi súykelisiwi. Sirpanishdagi súykelisiw - eki kattik deneniń háreketindegi sonday súykelisiwqi, bunda urınıw nuktalarida denelerdiń tezlikleri kiymati hám yunalishi buyicha xar qıylı boladı. Jumalanıw daǵı súykelisiw - eki kattik deneniń háreketindegi sonday súykelisiwqi, bunda urınıw nuktalarida olardıń tezlikleri kiymati hám yunalishiga kura birdey boladı. Qadaǵalaw sorawları 1. Súykelisiw dep nege aytıladı? 2. Tribotexnika páni neni uyretedi? Juwmaq : Súykelisiw tábiyaattıń ájayıp xodisasi bolıp tabıladı. Ol insaniyatqa ıssılıq hám órt berdi, tormoz sisteması sebepli tez júrip ketip atırǵan poezd hám avtomobildi kiska vakt ishinde toqtatıw, kimeviy reakciyanı mıńlarsha márte tezlestiriw, adam dawısın plastinkaǵa jazıp alıw, girjek dawısların esitiw imkaniyatın hám basqa kóp zatlardı berdi. Súykelisiw - derlik xar kanday mexanizm islegeninde álbette júz bolatuǵın process. Texnikada ol eki qıylı axamiyatga iye: unamlı hám unamsız. Podshipniklar, tishli uzatmalar, porshenli sistemalarda súykelisiw betleriniń jeyilishiga, kuvvatni ısırap bolıwına alıp keledi. 4-modul. Uzatmalar. Mexanik uzatmalar haqqında ulıwma maǵlıwmatlar. 9 -tema. Uzatmalar Ekenin aytıw kerek, mashina hám mexanizmlerdi háreketke keltiriw ushın áwele qandayda bir energiya dáregi bolıwı kerek. Energiya kanbai retinde ishki yonuv dvigateli, puw mashinası, elektrik dvigatellerden paydalanıw múmkin. Kupincha, energiya dáregi retinde paydalaniletuǵın uzellarning islew xarakteri jumıs orınlawshı bólekke qoyılǵan talaplardan parıq etedi. Mashinasozlik sanaatında energiya dáregi menen mashinanıń jumıs orınlawshı bólegi aralıǵinda jaylasıp, olardı óz-ara baylaw hám de háreketti talap etilgeni sıyaqlı basqarıwǵa múmkinshilik beretuǵın mexanizmler uzatmalar dep ataladı. Hár bir mashina úsh gruppa mexanizmnen: háreketlendiriwshi, atqarıw etiwshi hám uzatıwshı mexanizmlerden dúzilgen. Mashinasozlikda mexanikalıq, elektrik, pnevmatik hám gidravlik uzatmalardan paydalanıladı. Olardıń eń kóp isletiledigeni mexanikalıq uzatmalar bolıp tabıladı. Bul uzatmalar bólek hám boshka tur uzatmalar menen birgelikte isletiliwi múmkin. Mashina detallari stulda, tiykarlanıp mexanikalıq uzatmalar (endigiden uzatmalar dep júritiledi) uyreniledi. Basqa tur uzatmalar haqqındaǵı maǵlıwmatlar arnawlı kurslarda tolıq yoritiladi. Uzatmalar eki túrge bólinedi: 1) súykelisiw esabına isleytuǵın uzatmalar (friktsion hám qayıslı uzatmalar); 2) ilashish esabına isleytuǵın uzatmalar (tishli, chervyakli hám shınjırlı uzatmalar). Sonday eken, uzatmalarni tashkil etiwshi tiykarǵı detallar óz-ara tiyip turadı yamasa mayısqaq zveno (qayıs, shınjır ) arqalı baylanısqan boladı. Bunnan tısqarı, uzatmalar vallarning óz-ara jaylasıwına qaray, parallel, kesilisken, ayqash valli túrlerge, uzatıw sanınıń ózgeriwine qaray bolsa uzatıw sanı ózgermeytuǵın, teksheli ózgeriwshen hám tekshesiz ózgeriwshi xillarga bólinedi. Súykelisiw esabına isleytuǵın uzatmalarning tiykarǵı detallari (dóngelek, shkiv hám sol sıyaqlılar ) tegis sırtqa, ilashish esabına isleytuǵın uzatmalarning tiykarǵı detallari (tishli dóngelek, chervyak hám sol sıyaqlılar ) bolsa úlken burawshı momenttiń uzatılıwın támiyinleytuǵın tislerge iye boladı. Uzatmalarda energiya dáreginen energiyanı tikkeley qabıl etip alıwshı val etaklovchi val dep, bul valdan energiyanı qabıl etip, jumıs orınlawshı kismga uzatıwshı val bolsa etaklanuvchi val dep ataladı. Eger uzatma bir neshe teksheli bolsa. hár bir tekshediń energiya dáregi tárepindegi birinshi vali ekinshi valga salıstırǵanda etaklovchi, ekinshi val bolsa tekshe degi etaklanuvchi val boladı. Uzatmalar proektlestiriw ushın olardıń keminde birinshi hám aqırǵı vallarining quwatı hám de aylanıw chastotaları berilgen bolıwı kerek. Birinshi hám aqırǵı vallardagi quwat hám de tezlikler uzatmaning tiykarǵı xarakteristikası bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, uzatmalarning paydalı jumıs koefficiyenti hám de uzatıw sanı olardıń jumısın xarakterleytuǵın kórsetkishlerden esaplanadı. bul erda N2-háreketti etakchi valdan etaklanuvchi valga uzatıwda zıyanlı qarsılıqlar bar ekenligi nátiyjesinde ısırap bolǵan quwat. Eger etaklovchi valning aylanıw chastotası n1, etaklanuvchi valniki n2 bolsa, ol halda, uzatıw sanı tómendegishe ańlatıladı : Energiya aǵımınıń baǵdarınan qat'i názer, qálegen eki val múyesh tezlikleriniń koefficientler uzatıw qatnası dep ataladı : bul erda ω1 hám ω2 — birinshi hám ekinshi valning múyesh tezlikleri, rad/s esabında. Uzatıw qatnası ulıwma túsinik bolıp, birdan úlken, kishi yamasa birge teń bolıwı múmkin. Uzatıw sanı bolsa, tiykarlanıp, úlken bahalı aylanıwlar chastotasınıń kishi bahalı aylanıwlar chastotasına qatnasına teń bolǵanı ushın ol kópshilik birdan úlken boladı : Ayırım jaǵdaylarda uzatıw sanı da birge teń bolıwı múmkin. Kópshilik uzatmalarda birinshi valning aylanıwlar chastotası qalǵan vallarning aylanıwlar chastotasınan úlken bo'lgachi ushın, esaplawda tiykarlanıp uzatıw sanı túsiniginen paydalanıladı. valdagi quwat hám aylanıwlar chastotasisi málim bolǵan jaǵdaylarda olardaǵı burawshı moment tómendegishe anıqlanadı : bul erda N1 hám N2 quwatlar kvt esabında ; tezlikler ω1 hám ω2 rad/s yamasa bul erda N1 hám N2 quwatlar kvt: hám n1 hám n2 aylanıwlar chastotası, min-1. T2 momentti T1 momentke bolsaq, kelip shıǵadı, bunnan bolsa boladı SHunday etip, uzatıw sanın tómendegishe ańlatıw múmkin: Eger uzatma bir neshe teksheli bolsa, onıń ulıwma uzatıw sanı : boladı, bul erda ul, u2 hám u0 — birinshi, ekinshi hám aqırǵı teksheler ushın ayırım -ayırım tabılǵan Ońlawlar sanı ; n0 — aqırǵı valning aylanıwlar chastotası. Kóp pogonali uzatmalar bir túrdegi uzatmalardan dúzilgen bolıwı shárt emes. Mısalı, qayıslı, chervyakli hám tishli uzatmalar birgelikte kóp teksheli bir uzatmani ónim etiwi múmkin. Mashinasozlikda uzatmalar úlken áhmiyetke iye. SHuning ushın olardı úyreniw, jańa túrlerin jaratıw hám ámeldegi túrlerin jetilistiriw máselelerine úlken itibar berilip atır. 10 -tema. Tishli uzatmalar. Ulıwma maǵlıwmatlar. Joba : 1. Ulıwma maǵlıwmatlar 2. Uzatmaning geometriyasi hám kinematikası. 3. Qıya tishli dóngelek geometriyasining ayriqsha qásiyetleri. 4. Tıs qirquvchi reykanı qózǵaw esabına tıs formasın ózgertiw. 5. Tishli dóńgelekler tayarlawda isletiletuǵın materiallar. 6. Tishli dóńgelekler tayarlawda anıqlıq dárejesi jáne onıń ilashish sapasına tásiri. 7. Tishli uzatmalarning islew qábileti hám olardıń jemiriliwi. Bul temanı ózlestiriwden maqset: Tishli uzatmalar haqqında maǵlıwmatqa ıyelew, olardı sanaatda qollanılıwı menen tanısıw, tishli uzatmalardagi tislerdi jaylasıw usılların úyreniw, tishli uzatmalarning kinematikası hám geometriyasi menen tolıqlaw tanısıw, tishli dóńgelekler hám shesterniyalar haqqında maǵlıwmat alıw, tishli uzatmalarning kernewge hissoblash usılları menen tanısıw. Tayansh sóz dizbegiler: Tishli uzatma, shesternya, dóngelek, sheńberlerdiń diametrleri, qoplanish koeffisienti, ilashish sızıǵı, ilashish múyeshi, ilashish polisi, oraylararo aralıq, tıs ayaǵınıń biyikligi, tıs gellegining biyikligi, tishning biyikligi, tislerdiń sheńber qádemi hám yuoshkalar. Ulıwma maǵlıwmatlar Háreketti bir valdan ekinshi valga tishli dóńgelekler jardeminde uzatıw mexanizmi tishli uzatma dep ataladı. Aǵashdan jasalǵan tishli dóńgelekler júdáqadimdan málim bolǵan bolsa -de, olardıń geometriyasi haqqındaǵı teoriyalıq izertlewler tiykarlanıp XvII asirde rawajlana basladı. Házirgi waqıtta mashinasozlik sanaatında tishli uzatmalar keń kólemde isletiledi. Olardan texnikanıń túrli tarawlarında paydalanıladı. Anıq ásbapsozlikda diametri 1 mm den kishi bolǵan tishli dóńgelekler isletilingen bir waqıtta, salmaqli sanaatda diametri bir neshe 10 m ga jetetuǵınların ushıratıw múmkin. vallari oqlarınıń bir-birine salıstırǵanda jaylasıwına qaray, tishli uzatmalar tómendegi túrlerge bólinedi: vallarining oqları óz-ara parallel bolıp, sırtqı yamasa ishinde bolǵannan ilashgan cilindrik dóngelekli uzatmalar; vallarining oqları óz-ara kesiwiwshi konussimon dóngelekli uzatmalar; vallarining oqları ayqash bolǵan vintaviy cilindrik hám gipoid dep atalıwshı konussimon dóngelekli xamda chervyakli uzatmalar. Bunnan tısqarı, aylanba háreketti ilgerilenbe háreketke aylantıriwshı mexanizm retinde paydalaniletuǵın hám tishli dóngelek menen tishli reykadan ibarat uzatmalar da isletiledi. Bunday uzatmalar cilindrik dóngelekli uzatmalarning menshikli erkin bolıp, dóńgeleklerden birewiniń diametri sheksizge teń. Tislerdiń dóngelek retinde jaylasıwına qaray, tishli uzatmalar tuwrı tishli, qıya tishli, sheńberlik tishli dóńgelekler dep atalıwshı túrlerge, tıs profiliniń formasına kóre bolsa evol'venta, sheńber yoyilmasi hám cikloida boyınsha ilashadigan túrlerge bólinedi. Bulardıń eń kóp isletiledigeni 1760 jılda eyler usınıs etken evol'venta boyınsha ilashuvchi profili tisler bolıp tabıladı. Tishli uzatmalarda basqa tur uzatmalardagiga qaraǵanda tómendegi artıqmashılıqlar bar: a) sekundına 150 m ge shekem tezlik menen úlken (bir neshe mıń kvt) quwat uzata aladı hám uzatıw sanı bir neshe betke jetedi; b) sırtqı ólshemleri salıstırǵanda kishi boladı ; v) tayanshlarına túsetuǵın kúsh onsha úlken bolmaydı ; g) paydalı jumıs koeffisienti joqarı (0, 97-0, 98); d) uzatıw sanına unamsız tásir etetuǵın sirpanish xodisasi bolmaydı ; e) islewi isenimli, shıdamlılıǵı bolsa úlken boladı ; j) túrme-túr materiallardan paydalanıwǵa múmkinshilik beredi. Tishli uzatmalarning kemshilikleri gápine: a) tayarlanishining qatnası quramalılıǵı ; b) islep atirǵan waqıtta, ásirese, úlken tezlik menen islep atirǵanda shawqım shıǵarıwı ; v) soqqı urıw menen tásir etiwshi kúshlerdiń záleli kóbirek sezilishi kiredi. Bul kemshilikler tishli uzatmalarning abzallıqlarına hesh qanday ziyan jetkezmeydi. Sol sebepli olar mashinasozlikda tiykarǵı orındı iyeleydi. Uzatmaning geometriyasi hám kinematikası Tishning ámeldegi profillerinen eń kóp qollanılatuǵını evol'ventaviy profil' bolǵanlıǵınan tómendegi oy-pikirler, tiykarlanıp, evol'venta boyınsha ilashuvchi tishli dóńgeleklerge tiyisli bolıp tabıladı. Ádetde, ilashishda bolǵan bir jup dóngelekten kichigi shesternya, úlkeni bolsa dóngelek dep ataladı. Nabada ilashishdagi eki dóngelek birdey bolsa, ol túrde jetekshisi shesternya, jeteklenuvchisi dóngelek dep ataladı. Tishli dóngelek termini ulıwma bolıp tabıladı. Shesternya parametrlerin belgilewde 1 indeksi, dóńgeleklernikiga bolsa 2 indeksi qosıp jazıladı : Ilashishda bolǵan juftning geometriyalıq ólshemleri tómendegishe ańlatıladı (86 -forma ). 1. d1 hám d2 - shesternya hám gildirak bolıw sheńberleriniń diametrleri. Bul sheńberler dóńgeleklerdiń bolıw betlerine tiyisli bolıp, tıs ólshemlerin anıqlaw ushın tiykar etip alınadı. 2. hám - shesternya hám dóngelek baslanǵısh sheńberleriniń diametrleri. Bul sheńberler dóńgeleklerdiń baslanǵısh betlerine tiyisli bolıp, dóńgeleklerdiń tezlik vektorı olarǵa ótkerilgen ulıwma urınba buyicha jónelgen boladı. Baslanǵısh sheńberler radiuslarınıń qatnası dóńgelekler múyesh tezliginiń qatnasına teris proporsional bolıp, dóńgelekler aynalǵanda baslanǵısh sheńberler bir-biriniń ústinde sirpanmay dumalab háreketlenedi. Baslanǵısh sheńber túsinigi tek ilashishda bolǵan dóńgeleklerge tiyisli bolıp, ayrıqsha alınǵan dóngelek ushın qollanilmaydi. Baslanǵısh sheńber menen baylanıslı bolǵan barlıq parametrler indeksi menen ańlatıladı. 3.pt tislerdiń sheńber qádemi (eki yondosh tishning uyqas tárepleri arasındaǵı aralıq ) konsentrik sheńberler yoyi boyınsha olshenedi hám de tıs enıń qalıńlıǵı hám tisler arasındaǵı aralıqtan dúziledi. Ekenin aytıw kerek, orayı dóngelek orayında bolıp, onıń qaptal tárepinde jaylasqan barlıq sheńberler konsentrik sheńberler dep ataladı. Sol sebepli baslanǵısh sheńber, bolıw sheńberi sıyaqlı sheńberlerge tiyisli qádemler bar. Bunnan tısqarı, qıya tishli dóńgeleklerde dóngelek o'qi boylap ótken tegislik buyicha o'lchangan hám rx menen ańlatılatuǵın qádem de bar. 4. h - tishning biyikligi. Bul biyiklik bolıw sheńberi jardeminde tıs gellegi hám de tıs ayaǵı dep atalıwshı eki bólekke bólinedi. 5. ha - Tıs gellegining biyikligi. Tishning tıs uchidan ótken sheńber menen bolıw sheńberi arasında jaylasqan bólegi. 6. hf - Tıs ayaǵınıń biyikligi, tishning bolıw sheńberi menen tıs tubidan ótken sheńber arasındaǵı bólegi. 7. da1 hám da2 -tislerdiń uchidan ótken sheńberlerdiń diametrleri. Bul sheńberlerge baylanıslı bolǵan barlıq parametrler a indeksi menen ańlatıladı. 8. df1 hám df2 - tislerdiń tubidan ótken sheńberlerdiń diametrleri. Bul sheńberlerge baylanıslı bolǵan barlıq parametrler f indeksi menen ańlatıladı. 9.- oraylararo aralıq 10. db1 hám db2 tiykarǵı sheńberlerdiń diametrleri. Bul sheńberdiń yoyilmasidan tishning qaptal mayı sırtı ushın zárúr bolǵan evol'venta sızıǵı payda etiledi. Tiykarǵı sheńber menen baylanıslı bolǵan barlıq parametrler b indeksi menen ańlatıladı. 11.- ilashish sızıǵınıń tisler uchidan ótetuǵın sheńberler menen shegaralanǵan jumıs bólegi. 12. P - ilashish polisi (baslanǵısh sheńberdiń ulıwma urınıw noqatı bolıp, oraylararo sızıq da sol noqattan ótedi). 13. αw - ilashish múyeshi 14.- ilashish sızıǵı. Ilashishdagi tisler ushın ulıwma Bolǵan ilashish noqatınıń ilashish dawamında ótken jolınıń traektoriyası (dóńgeleklerdiń tiykarǵı sheńberlerine ótkerilgen ulıwma urınba retinde ańlatıladı ). 15.- qoplanish koeffisienti. Ilashish sızıǵı jumıs bóleginiń tiykarǵı qádemge qatnası. Basqasha etip aytqanda, qoplanish koeffisienti bir waqıtta ilashishda bolǵan tisler sanın kórsetedi. Ádetde bolıwı kerek. Eger bolsa, bul degen Sóz ilashishning 30 % dawamında eki jup Tıs ilashishda bolıp, 70 % dawamında bolsa bir jup Tıs (hár bir dóngelekten birden) ilashishda boladı. Joqarıda kórsetilgeni sıyaqlı, Tıs elementleriniń geometriyalıq ólshemlerin anıqlaw ushın bolıw sheńberi tiykar etip alınadı. Xar bir dóngelektegi áne sol sheńberdiń uzınlıǵı ushın tómendegi teńlikti jazıw múmkin: bul jerde, z - dóngelektegi tisler sanı. Bul teńlikten kelip shıǵadı. Kórinip turıptı, olda, sheńber diametri qádem hám ólshewsiz san arqalı ańlatpalanayapti. Usınıń sebepinen, Tıs dóngelektiń tiykarǵı ólshemlerin anıqlaw hám ámelde olardı ólshew qolay bolıwı ushın ilashish modulı dep atalıwshı tiykarǵı parametr kiritiledi. Basqasha etip aytqanda, modul' salıstırmalı qádem bolıp tabıladı: (178) Modul' millimetr esabinde olshenedi. Onıń bahaları 0, 05 ten 100 mm ge shekem bolıp, ST Sev310 - 76 da keltirilgen. Sonday eken, diametr modul' arqalı ańlatpalansa, (178 a) boladı. Dóngelektiń bolıw sheńberi boyınsha alınǵan qádemi tıs qirquvchi ásbaptıń qádemine teń boladı. Joqarıda kórsetilgeni sıyaqlı, hesh qanday qosımsha ońlawsız tayarlanǵan dóngelek ushın onıń baslanǵısh sheńberi menen bolıw sheńberi birdey ańlatıladı : Bunday qallarda oraylararo aralıq (179 ) boladı, bul jerde z1 hám z2 shesternya hám dóngelek tisleriniń sanı bulardan úlkeniniń kichigiga qatnası, uzatıw sanı dep júritiledi, uzatıw sanı mikdor jixatidan uzatıw qatnası n1/n2 ge teń boladı ; - tislerdiń ulıwma sanı. Tıs jáne onıń bólegi biyiklikleri tómendegishe ańlatıladı : (180) bul jerde,- tıs gellegi biyikliginiń koeffisienti; ádetde, boladı ; s* - radial zazor koeffisienti, ádetde s*=0, 25 etip alınadı (GOST 13755 - 68). Tislerdiń uchidan hám tubidan ótken sheńberlerdiń diametrleri tómendegishe boladı : (181) Uzınlıq birligi dyuym bolǵan mámleketlerde dóngelektiń tiykarǵı parametri retinde pitch - R qabıl etilgen. Pitch dóngelek bolıw sheńberi diametriniń 1 dyuymiga tuwrı keletuǵın tisler sanı, yaǵnıy bul erda - bolıw sheńberiniń dyuym menen kórsetilgen diametri. Sonlıqtan, Boladı. Sonday etip: (182) Qıya tishli dóngelek geometriyasining ayriqsha qásiyetleri Uzatmadagi sheńber tezlik bolǵanda qıya (yamasa shevron tishli dóńgeleklerden paydalanıw usınıs etiledi, sebebi tug'ri tishli dóńgeleklerdiń bunday tezlik menen qanaatlanǵan islewi ushın olardıń tayarlanıw anıqlıǵı júdá joqarı bolıwı kerek. Ekenin aytıw kerek, qıya tishli dóńgeleklerdiń tisi dóngelek o'qi menen málim múyesh payda etgen túrde jaylasqan boladı (87-forma ). Lekin, soǵan kóre) masdan olar da tuwrı tıs qırqılatuǵın ásbap (reyka ) menen qırqıladı. Onıń ushın kesetuǵın ásbap tishning talap etilgen qıyalıq múyeshi qanday bolsa, sonday múyeshka qıysıq qóyıladı. Sonday eken, tislerge tik kesim boyınsha alınǵan tishning forması, olar arasındaǵı qádem (yaǵnıy modul') tuwrı tishli dóńgeleklernikiga sáykes keledi. Biraq, qıya tishli dóńgeleklerde tisler arasındaǵı aralıq (qádem) ni hár túrlı kesim boyınsha ólshew múmkin. Qádemdiń qaysı kesim boyınsha o'lchanganligiga karab, qıya tishli dóngelektiń geometriyalıq ólshemleri úsh qıylı modul' menen ańlatıladı (88-forma ): tishga tik kesim boyınsha o'lchangan normal qádem pn hám modul' mn; dóngelek oǵına parallel kesim boyınsha o'lchangan qádem px hám modul' mx ; dóngelek oǵına tik kesim boyınsha o'lchangan qaptal qádem rt hám modul' mt. Uzatmaning geometriyalıq ólshemlerin anıqlawda, tiykarlanıp 1 n moduldan, bekkemlikke esaplawda bolsa normal moduldan paydalanıladı. Olardıń óz-ara munasábeti qıyalıq múyeshi ga baylanıslı bolıp, tómendegishe ańlatıladı : (183) Aytılǵanlarǵa kóre qıya tishli dóngelektiń bóliwshi sheńberi (184) boladı. qalǵan geometriyalıq ólshemler de soǵan uqsas tabıladı. Tıs qirquvchi reykanı qózǵaw esabına tıs formasın ózgertiw Tishli uzatmaning geometriyalıq ólshemlerin ıqshamlastırıw maqsetinde tisler sanın kemeytiwge háreket etiledi. Tisler sanınıń azayıwı bolsa qoplanish koeffisientining azayıwına, bul bolsa, óz gezeginde, tıs bekkemliginiń tómenlewine alıp keledi. Bandan tısqarı, tisler sanı málim shegaradan kemeytirilgende shesternya tisleriniń tubida qırqılıw júz boladı. Bunday kem tishli dóńgelekler tayarlaw waqtında qirquvchi ásbap tisleriniń gellegi qirqilayotgan dóngelek tisi qaptal sırtınıń tómengi bóleginde oyıq payda etedi (89 -forma ). Bul xoll hasası kúndelang kesiminiń kishreyishiga, yaǵnıy tıs bekkemliginiń zaiflashuviga sebep boladı. Sol sebepli tisler sanınıń minimal ma`nisi shegaralap qóyıladı. Ádetde, bul baha tómendegishe boladı : zmin=17 Ayırım qallarda, tisler sanı bunnan da kem bolıwı múmkin. Kem tishli shesternyalar bekkemligi zaiflashuvining aldın alıw maqsetinde, olardaǵı tisler forması ózgertiriledi. Ulıwma alǵanda, evol'ventaviy profili tisler formasın ózgertiw olardıń tayarlanıw processinde kesiw ásbapı - reykanı ádetdegi xolatdan dóngelek orayı tárep yamasa oǵan teris jaǵı qózǵaw jolı menen tıs formasına ońlaw kirgiziwden ibarat. Bunday ońlawdıń eki xili qollanıladı : 1. Shesternya zagotovkasiga tisler qırqıwda reykanı oraydan sırtqı tárep jıljıtilib, dóngelek zagotovkasiga tisler qırqıwda, kerisinshe, oray tárepke jıljıtıladı. 90 -formada reyka oraydan sırtqı tárepke (oń ) jıljıtilganda Tıs formasınıń qanday ózgeriwin túsiniw qıyın emes. Suwretdegi 1-reykanıń ádetdegi xolati; 2- reykanıń jıljıtilgan xolati. Kórinip turıptı, olda, reyka ózgertilgan tislerdi qırqıwda da aralıqqa jıljıtilgan. Bunıń nátiyjesinde payda bolǵan tishning qalıńlıǵı, ásirese, tiykarına jaqın orında, normal xolatda tayarlanǵan (90 -forma, 1) tishning qalıńlıgınan anaǵurlım úlken boladı. Sonday eken, onıń iymeyiwge bolǵan bekkemligi artadı. Reykanı qózǵaw nátiyjesinde tıs uchi jińishkelesip baradı. Bul qal qózǵaw ma`nisin málim muǵdardan asırıw múmkin emesligin kórsetedi. Tuwrısıda, dóngelek zagotovkasiga Tıs qırqıwda reyka oray tárep jıljıtilsa, joqarıda aytılǵanlardıń hákisi boladı. Tisler bunday usıl menen dúzetilganda reyka shesternya tisleri qırqıwda oraydan tısqarı tárepke oń da aralıqqa jıljıtilsa, dóngelek tisleri qırqıwda, kerisinshe, orayǵa tárep (teris) tap sol aralıqqa jıljıtıladı. Sonday eken, ulıwma qózǵaw koefficienti (185) boladı, bul jerde x1 hám shesternya hám dóngelek tisleri ushın qózǵaw koeffisientlari Reykanı qózǵaw nátiyjesinde tıs enıń ólshemi ózgeriwi menen úyiqchaning ólshemi de ózgeredi. Nátiyjede, bóliwshi sheńber boyınsha tıs eni menen oyıqsha enıń jıyındısı mudami qádem rt ga teń boladı. Shesternya xamda dóngelek tisleri qırqıwda reykanıń hár túrlı baǵdardaǵı birdey aralıqqa jıljıtılıwı nátiyjesinde shesternya tisiniń eni qansha úlkenlashgan bolsa, dóngelektegi oyıqchaning eni de sonsha úlkenlesedi. Nátiyjede dóńgeleklerdiń bir-birine salıstırǵanda jaylasıw xolatlari, yaǵnıy oraylararo aralıq ózgermeydi. Biraq, tıs gellegi menen ayaǵı biyiklikleriniń qatnası ózgeredi. Bunday jaǵdaylarda (186 )
Bunnan tısqarı, hár bir g'ldirak ushın (187) boladı. Ońlaw nátiyjesinde, tiykarlanıp, tıs bólimleriniń biyiklikleri ózgeredi. 2. Shesternya xamda dóngelekke tisler qırqıwda reyka bir tárepke - oraydan sırtqı tárepke jıljıtıladı. Bunda, bolıp,. Nátiyjede ulıwma ózgertiw (korreksiyalash) koefficsienti boladı. Bunday qallarda shestrenya hám de dóngelek tisleriniń bóliwshi sheńber boyınsha ulchangan kalinligi rt/2 den úlken, úyikchalarning eni bolsa rt /2 den kishi boladı. Sol sebepli eki dóngelektiń bóliwshi sheńberleri bir-birine tega almaydı, nátiyjede baslanǵısh sheńberler bóliwshi sheńberlerden sırtda jaylasıp qaladı. Bul qal oraylararo aralıqtıń úlkenlashuviga alıp keledi, yaǵnıy (188) (189 )
Tislerdi ózgertiwde tómendegilerge itibar beriw kerek: 1. Reykanı musbut jıljıtib, tislerdiń iymeyiwine bolǵan bekkemligin eki retge shekem asırıw, tisler sanın bolsa 7-8 danege shekem kemeytiw múmkin. 2. Múyeshning úlkenlashuvi tislerdiń kontakt kernewge bolǵan bekkemligin 20 % ge shekem asırıw imkaniyatın beredi. 3. Shesternya hám dóngelek tisleriniń sanı úlken bolǵanda tıs formasın ózgertiwdiń paydası kem boladı. Sol sebepli tómendegilerge ámel qılıw usınıs etiledi: a) ózgertiwge hájet qalmaydı b) bolǵanda qózǵaw koeffisientlarini x1=0, 3 hám x2= - 0, 3 ge shekem alıp, ózgertiw kiritse boladı. v) bolǵanda qózǵaw koeffisientlarini x1=0, 5 hám x2= 0, 5 ge shekem alıp, ózgertiw kiritse boladı. Tishli dóńgelekler tayarlawda isletiletuǵın materiallar Tishli dóńgelekler tayarlaw ushın ámeldegi stanoklarda tisler qirqi shva bul tislerge qayta islewde talap etilgen anıqlıq hám de tazalıqtı támiyinleytuǵın materiallar isletiliwi kerek. Bunnan tısqarı, materiallar ózgeriwshen vaz arb menen tásir etetuǵın kúshlerge jaqsı shıdam beriwi xamda tıs sırtınıń kontakt kernewge shıdamlı bolıwı kerek. Házirgi waqıtta tishli dóńgelekler, tiykarlanıp, polat, shoyın hám plastmassalardan tayarlanadı. Tishli dóńgeleklerdiń úlken quwatlı mashinalarda isletiliwi hám ólshemlerin kishreytiriw talap etilgenligi ushın olardı kópi hár túrlı polatlardan, mısalı 40, 45, 50, 40 G2, 50 G, 40 X, 40 XN, 40 XNMA, 30 XGS hám basqa markalı polatlardan tayarlanadı. Ólshemleri kishi bolıp, salmaqli nagruzka túsetuǵın dóngelek tisleriniń sırtqı qatlamı túrli usıllar menen toblanib, qattılıǵı HRC 45-55 ke jetkiziledi. Soqqı urıw menen tásir etetuǵın hám baǵdarı yamasa tezligi ózgerip turatuǵın kúsh tásirinde isleytuǵın uzatmalarning dóńgelekleri 15 X, 20 X, 12 XNZA, 18 XGT, 20 X2 N4 A markalı polatlardan islengeni maqul. Bul polatlardan tayarlanǵan dóngelek tisleriniń sırtqı qatlamı cementitlenedi hám toblanib, Rokvell buyicha qattılıǵı 56 -63 ke jetkiziledi. Eger tislerdiń sırtı aqırındada qattı bolıwı talap etilse, dóńgelekler 38 XYuA, 38 XMYuA markalı polatlardan tayarlanadı hám tisleriniń sırtqı qatlamı azotlanib yamasa sianlanib, qattılıǵı Rokvell boyınsha 53…. 65 ke jetkiziledi. Bunday qallarda dóngelek tisleriniń ximiyalıq -termik islengen qatlamı qalıńlıǵı 0, 1… 0, 3 mm ga jetedi hám tisler arasına qattırok qandayda bir bólekshe túsip qolgunday bolsa, qatlam chetnab ketedi. Sol sebepli, bul usıl menen bekkemlengen dóńgeleklerdi isletiwde may ılajı bolǵanınsha jaqsı tazalanıwı hám kúshli soqqı urıw menen tásir etiwshi kúshler bolmawi kerek. Ólshemleri ortasha bolıp, uzok waqıt islewge mólsherlengen dóngelektiń tisleri toblanadi-de, sırtqı qatlamınıń qattılıǵı brinel' boyınsha 240… 300 ge jetkiziledi. Úlken ólshemli uzatmalarning dóńgelekleri polattan qóyıladı. Bunday qallarda dóngelek qanaatlanǵan islewi ushın polat quramındaǵı uglerod muǵdarı 0, 35… 0, 55% ten kem bulmasligi kerek. Aste hám bir tegis isleytuǵın, urtacha nagruzka tásir etetuǵın uzatmalarning dóńgelekleri túrli shoyınlardan (SCh28-48, SCh32-52, SCh35-56, vCh45-5, vCh40 -10 hám basqa markalı shoyınlardan ) tayarlanǵanı maqul. Ádetde, shoyınnan tayarlanǵan dóngelek tisleri kem uvalanadi hám olarda bir-birine ilinib qalıw xodisasi kem júz boladı. Sońǵı jıllarda kem hám ortasha nagruzka menen isleytuǵın dóńgelekler polimer materiallardan tayarlanıp atır. Bunday materiallar gápine fizikaviy, ximiyalıq, mexanikalıq hám texnologiyalıq hossalari hár túrlı bolǵan plastmassalar kiredi. Bunday plastmassalar termoreaktiv hám termoplastik dep atalıwshı eki túrge bóliniwi joqarıda aytıp ótilgen edi. Termoreaktiv materiallardıń tishli dóńgelekler ushın kóbirek isletilediganlari tekstolit, aǵash qatlamlı plastik (DSP) hám de voloknitlar bolıp tabıladı. epoksid smolasidan da tishli dóngelek tayarlaw múmkin. Termoplastik materiallardan tishli dóńgelekler tayarlaw ushın túrli poliamidlar (polikaproamid P-68, AK-7, hámme túrdegi kaprolonlar), poliuretanlar, poliformal'degid, polikarbonat, polipropilen, polivinilxloridlar, polietilen, ftoroplast hám boshkalar isletiledi. Sonı názerde tutıw kerek, uzatmaning ilashishda bolǵan bir jup dóngeleginiń tek birewigine plastmassadan bolıwı kerek, sebebi plastmassa ıssılıqtı jaman ótkeredi. Eger plastmassa dóńgelekler metall dóńgeleklerge qaraǵanda kishilew nagruzka menen islewi múmkin bolsa -de, bir qatar abzallıqları sebepli olar keleshekte keń kólemde isletiliwine shubxa etpese de boladı. Plastmassadan jasalǵan dóngelekli uzatmalar tuwri, shawqımsız isleydi hám zıyanlı ximiyalıq ortalıq tásirine shıdam beredi, bul jixatdan alǵanda polat dóńgeleklerden joqarı turadı. Bunnan tısqarı, uzatma elementleri tayarlaw hám olardı jıynawda jol qoyılǵan anıq emesliklerdiń uzatma jumisına unamsız tásiri plastmassa dóngelekli uzatmalarda kem bilinedi. Lekin plastmassalar, ásirese poliamidlar fizika-mexanikalıq ózgeshelikleriniń waqıt ótiwi menen óz-ózinen ózgeriwi, temperatura kóterilgani tárepke plastmassa dóńgelekler bekkemliginiń keskin túrde tómenlewi sebepli, olardan uzatmalarda paydalanıw máselesin hár tárepleme oylap sheshiwge tuwrı keledi. Ulıwma alǵanda tishli dóńgelekler ushın material tańlawda, áwele, dóngelektiń tiykarǵı waziypası, islew sharayatı hám ol menen baylanıslı bolǵan ekonomikalıq máselelerge saldamlı axamiyat beriw kerek. Mısalı, avtomobil', samolyot sıyaqlı mashinalardıń uzatmalaridagi dóńgelekler, qımbat bolsa -de, joqarı sapalı legirlengen polatlardan, stasionar sharayatta isleytuǵın, gabarit ólshemleri shegaralanbaǵan uzatmalarning dóńgelekleri ápiwayı uglerodlı polattan, nagruzkasi úlken bolmaǵan uzatmalarning dóńgelekleri bolsa chuyan hám plastmassadan tayarlanǵanı maqul. Joqarıda aytılǵanlardan tısqarı, material tańlawda shesternyaning dóngelekke qaraǵanda salmaqli sharayatta islewine de itibar beriw zárúr. Shesternya ushın saylanǵan materialdıń shıdamlılıǵı dóngelek ushın saylanǵan materialnikidan úlken bolıwı kerek, sebebi ádetde shesternyaning tisleri dóngelek tislerine qaraǵanda kóbirek waqıt ilashishda boladı. Tishli dóńgelekler tayarlawda anıqlıq dárejesi jáne onıń ilashish sapasına tásiri Ekenin aytıw kerek, tishli uzatmalarning tiykarǵı kemshiliklerinen biri olardıń shawqım menen islewi bolıp tabıladı. Tishli dóngelek qádemi ma`nisindegi hám tıs profili tayarlaw daǵı aljasıqlardıń tásiri dóngelek hár aynalǵanda tákirarlanıp turıwı, tislerge túsetuǵın nagruzkaning tegis emes taqsmlanishi hám aylanıwshı detallarning jaqsı teń salmaqlılıqlanbaǵanlıǵı uzatma jumısında shawqım shıǵıwına sebep boladı. Nagruzkaning tishga tegis emes tásir etiwi hám tislerdiń ilashish processinde ózgerip turatuǵın deformasiyası tishli dóńgeleklerde terbelis payda etedi. Bul terbelis val hám tayanshlar arqalı korpusqa ótip, waǵırlınıń jáne de kusheytiwine alıp keledi. Bunnan tısqarı, dóńgelekler tayarlawda jol qoyılǵan aljasıqlar ilashish sapasına unamsız tásir kursatadi. Bul bolsa olardıń múddetinen burın isten shıǵıwına sebep boladı. Sol sebepli tishli dóńgelekler tayarlawda anıqlıq dárejesine úlken itibar beriw kerek. Buǵan baylanıslı GOSTda qoyılǵan talaplarǵa tolıq ámel qılıw kerek. GOST de kórsetiliwishe, tishli dóńgelekler on eki anıqlıq dárejesi menen tayarlanishi múmkin. Anıqlıq dárejesi 1 den 12 ge shekem bolǵan nomerler menen ańlatıladı. Nomer qanshellilik kishi bolsa, anıqlıq sonshalıq joqarı boladı. Házirgi waqıtta mashinasozlikda tiykarlanıp besew (6, 7, 8, 9 hám 10 ) anıqlıq dárejesi menen tayarlanǵan dóńgelekler isletiledi. Bunnan tısqarı, hár bir anıqlıq dárejesi ushın úsh qıylı kórsetkish belgilengen. Bul kórsetkishler dóńgeleklerdiń kinematika kózqarasınan jetkilikli dárejede anıq, tuwri hám bir tegis islewin hám de tıs sırtınıń kontaktda bolatuǵın júzi jetkilikli bolıwın támiyinleydi. Tishli dóńgelekler ushın qanday anıqlıq dárejesin qabıllaw kerekligi máselesin sheshiwde uzatmaning islew sharayatı hám de wazıypasına qaray, tómendegi kestede kórsetilgen tasviyalardan paydalanıw múmkin: Anıqlıq dárejesi Sheńber tezlik, m/s Isletiliwi Tuwrı tishli Qıya tishli 6 15 gacha 25 gacha Tez háreketleniwshi uzatmalar 7 10 gacha 17 gacha Nagruzka normaında bolıp, tez háreketleniwshi yamasa nagruzka úlken bolıp, aste háreketleniwshi uzatmalar 8 6 gacha 10 gacha Ulıwma mashisozlikda isletiletuǵın uzatmalar 9 -10 2 gacha 4 gacha Aste isleytuǵın, anıqlıq dárejesi kem áhmiyetke iye bolǵan uzatmalar Tishli uzatmalarga tiyisli standartlarda, joqarıdaǵı kórsetkishlerden tısqarı, uzatma jumisına tásir etiwshi basqa faktorlar - tisler arasındaǵı zazor, oraylararo aralıq, vallarning1 qiysayıwı hám basqalar tuwrısında da tiyisli kórsetpeler berilgen. Tishli uzatmalarning islew qábileti hám olardıń jemiriliwi Ilashishda bolǵan tislerge tiykarlanıp eki kúsh tásir etedi. Olardan biri ilashish sızıǵı A1, A2 buylab, tislerdiń evol'ventaviy betlerine tik yunalgan Fn kúsh (91-forma ): (190 ) ekinshisi tisler arasında sirpanish hádiysesi júz beriwinen payda bolatuǵın súykelisiw kúshi: (191) Bul kúshler tásirinde tislerde hár túrlı kernewler payda boladı. Olardan tislerdiń islew qábiletin belgileytuǵın tiykarǵı kernewler tıs sırtında payda bolatuǵın kontakt kernew hám tishning tubida payda bolatuǵın iyiliwshi kernew bolıp tabıladı. Hár bir tıs ushın hám ózgermeytuǵın arnawlı bir mániske iye bolmay, waqıt aralıǵinda ózgerip turadı hám pul'sasiyalanuvchi uzlukli cikl menen tásir etedi. Dóngelektiń bir ret aylanıwında (t1 vaqt ishinde) dıń tásir etiw waqtı bir tishning qıstırıp qoyıwıshda bolǵan waqtı (t2) ga teń boladı, dıń tásir etiwi bolsa bunnan da kem waqıt dawam etedi. Kernewlerdiń ózgeriwshi cikl menen tásir etiwi tislerdiń tolıqishdan jemiriliwine alıp keledi. σF kernew tislerdiń tolıqishdan sınıwına, σH kernew bolsa tıs betleriniń uvalanishiga sebep boladı. Súykelisiw kúshi P dıń bar ekenligi tıs sırtınıń hár túrli jemiriliwine alıp keledi. Sonlıqtan, tishli uzatmalarning islew qábileti, birinshiden, tislerdiń sınıwı, ekinshiden, tisler sırtınıń jemiriliwi áqibetinde joǵalıp ketiwi múmkin eken. Tisler sırtınıń jemiriliwi degende tómendegiler tushunilishi kerek: a) tolıqıw áqibetinde uvalanib ketiwi; b) abraziv bóleksheli ortalıqta hám ápiwayı ishkalanish sharayatında jemiriliwi; v) úlken nagruzka menen islep atirǵan uzatmalarda bir dóngelek tisi sırtınıń jolınb, ekinshi gildirak tisi sırtına jabıwıp qalıw halları ; g) plastik deformasiyalanıw áqibetinde jılısıwı ; d) termik islengen tisler sırtqı qattı qatlamınıń kóship ketiw qalları. Tómende tislerdiń jemiriliw xillari xamda olardıń aldın alıw ilajları tuwrısında toqtap ótiledi. Tislerdiń sınıwı Tislerdiń sınıwına eki qıylı sebep bolıwı múmkin: 1. Oǵada nagruzka bolıwı. Bunda tishda payda bolǵan kernew material ushın ruxsat etilgen bekkemlik shegarasınan artıp ketedi. Bunday jaǵdaylarda plastik materiallardan tayarlanǵan dóngelek tisleri deformasiyalanıp, óz formasın ózgertiredi yamasa sinib ketedi. Mort materiallardan tayarlanǵan dóngelek tisleri álbette sinadi. Tishning anna sol sebeplerge kóre sınıwınıń aldın alıw uchu oǵada nagruzka bolmaslıǵın támiyinlew sharası kóriledi. Eger málim bir sebep menen buǵan erisiwdiń ılajı bolmasa, tishli dóńgeleklerdi esaplawda oǵada nagruzka bolıwı múmkinligi itibarǵa alınadı. 2. Ózgeriwshi kernewdiń uzaq waqıt dawamında tásir etiwi. Bunday qallarda, barinen burın, tıs tubiga jaqın orında materialdıń tolıqishidan muzdıń jarıǵı payda boladı. Bul muzdıń jarıǵı bara-bara úlkenlesip, tishning sınıwına alıp keledi. Ádetde, muzdıń jarıǵı kernewler konsentrasiyasi payda bolǵan orında payda boladı. Bul tur sınıwdıń aldın alıw ushın tishli dóńgeleklerdi shıdamlılıqqa esaplaw menen birge, kernewler konsentrasiyasini ılajı bolǵanınsha kemeytiw ilajların kóriw usınıs etiledi. Ulıwma túrde tislerdi sınıwdan saqlaw ushın moduldı úlkenlestiriw, tislerdi ózgertiw (korreksiyalash) hám olardı termik islew, tıs kirralariga túsetuǵın nagruzkani kemeytiw (buǵan tislerdiń shetin málim múyesh astında kertish yuli menen eriwiladi) hám de bochka formasındaǵı tislerden paydalanıw usınıs etiledi. Tisler sırtınıń jemiriliwi 1. Tisler sırtınıń tolıqıw áqibetinde uvalanib ketiwi. Tishning bul jemiriliwi jabıq uzatmalarda eń kóp ushraydı. (92-forma, a) Uvalanish eki qıylı boladı. Birinshi qıylı uvalanish uzatmaning isley baslaǵan dáslepki waqıtlarında payda bolıp, keyinirek yuqolib ketedi. Bul qıylı uvalanish, ádetde, qattılıǵı Nv-350 den kishi bolǵan materiallardan jasalǵan dóngelek tislerinde olardı tayarlawda jol qoyılǵan anıq emeslikler sebepli tisler sırtınıń málim noqatlarında payda bolatuǵın kernewler konsentrasiyasi tásirinde júz boladı. Tishli dóngelek tayarlawda jol qoyılǵan anıq emeslikler sebepli payda bolǵan bilinar-bilinmas tegis emeslikler uzatmalarning sonnan keyingi jumısı dawamında jeyiliwi hám ezilishi sebepli tegislenip ketedi. Bul holl kernewler konsentrasiyasi júz bolatuǵın noqatlardıń yuqolishiga alıp keledi hám sol sebepli uvalanish prosessi toqtaydı. Sonday etip uvalanishning joqarıda kórsetilgen xili tishli uzatmalarning jumisına unamsız tásir kórsetpeydi desa boladı. Biraq uvalanishning ekinshi xili tishli uzatmalar jumıs qábiletiniń yuqolishiga alıp keliwshi tiykarǵı sebeplerden biri bolıp tabıladı. Uvalanishning bul xili kóbinese kattikligi Nv-350 den úlken bolǵan materiallardan tayarlanǵan hám sermoy sharayatta isleytuǵın dóngelek tislerinde júz boladı. Bunday jaǵdaylarda tıs betindegi tegis emeslikler sebepli payda bolǵan kernewler konsentrasiyasining tásirinen tıs sırtınıń ayırım noqatlarında bilinar-bilinmas muzdıń jarıǵılar payda boladı. Uzatma sermoy sharayatta islegenligi ushın bunday muzdıń jarıǵılardıń ishine úlken basım astında may kirey baslaydı. Nátiyjede muzdıń jarıǵılar úlkenlasha barıp, tıs sırtınan kishi bólekshelerdiń ajırasıwına alıp keledi. Aqıbette, tıs sırtında hár túrlı ólshemli tereńsheler payda bóle baslaydı. Bunday tereńshelerdiń payda bolıwı hám jumıs dawamında olar sanınıń artpaqtası sebepli tishning forması buz'ladı, sırtı tegis emeslesedi, soqqı urıw menen tásir etiwshi kúshler artadı. Bunıń áqibetinde uvalanish prosessii tezlashadi, uzatmaning qızıwı hám shawqım kúshayadi. Aqırında bunday dóńgeleklerdi almastırıw zárúrshiligi payda boladı. Kem moylanadigan ashıq uzatmalarda bul qıylı uvalanish derlik júz bolmaydı. Bunnan moylanmaydigan uzatmalar jaqsı isleydi, degen juwmaq shıǵarıw jaramaydı. Moylanmaydigan yamasa kem moylanadigan uzatmalar aylanıw tezligi júdá kishi bolǵandaǵana jaqsı isleydi. Aylanba háreket tezligi artpaqtası menen tislerge ruxsat etilgen nagruzkaning ma`nisi keskin azayadı. Nátiyjede bunday uzatmaning isletiliwi paydasız boladı. Sol sebepli mashinasozlikda tiykarlanıp sermoy sharayatta isleytuǵın jabıq uzatmalardan paydalanıladı. Tisler sırtınıń jemiriliwi Tisler sırtınıń uvalanishiga barxam beriw ushın tislerdiń sırtqı qatlamı termik islew jolı menen bekkemlenedi, tishli gi'ldiraklar kontakt kernew buyicha proektlenedi, múyesh korreksiyasidan paydalanıladı hám tisler joqarı dárejedegi anıqlıq menen tayarlanadı. 2. Tisler sırtınıń jeyiliwi. Tislerdiń sırtı úsh qıylı sharayatta : abraziv bóleksheli ortalıqta, tislerdiń bir-birine iykemlesiw dáwirinde, nagruzkali uzatmani yurg'izish hám toqtatıw waqtında jeyiliwi múmkin. Tıs sırtınıń abraziv ortalıqta jeyiliwi (92-forma, b) jetkilikli dárejede moylanmaydigan ashıq uzatmalarda kóbirek ushraydı, sebebi bunday qallarda abraziv ortalıq payda bolıw (shań hám basqa qattı bólekshelerdiń tisler arasına túsip qalıw ) extimoli ádetdegidan úlken boladı. Jeyilishning bul xili ayırım qallarda jabıq uzatmalarda da dús keliwi múmkin. Bunday uzatmalarda abraziv ortalıq moyning waqıt ótiwi menen málim dárejede pataslanıwınan hám shańdan saqlanıw ilajları jetkilikli dárejede apparatqanligidan kelip shıǵadı. Bunday sharayatta isleytuǵın uzatmalar awıl xojalıq mashinalarında, transportda, kóteriw hám tasıw mashinalarında kóp ushraydı. Tisler bir-birine maslawǵanǵa shekem júz bolatuǵın jeyiliw, tiykarlanıp, tisler betindegi tegis emeslikler sıyqası shıqqanlanguncha dawam etedi. Bul prosess tawsılǵannan keyin, jeyiliw prosessining bul túri toqtaydı. Ulıwma alǵanda, tozıwdıń bul xili zıyanlı emes. Kerisinshe, bunday jeyiliw tisler sırtı tegislenip, túsetuǵın nagruzkaning bir normada taqismlanishiga sharayat tuwdıradı. Nagruzkali uzatmani háreketke keltiriw hám toqtatıw waqtında júz bolatuǵın jeyiliw kranlarda, qala transportında paydalaniletuǵın uzatmalarga xos bolıp tabıladı. Jeyilishning bul túri salmaqli nagruzka menen isleytuǵın uzatmalar ushın ásirese qáwipli. Bunday qallarda nagruzkaning kiymati málim shegaradan artıp ketsa, jeyiliw Tıs sırtınıń sidirilib ketiwine aylanadı. Nagruzkasiz uzatmalarni háreketke keltiriw hám toqtatıw processinde joqarıdaǵı sıyaqlı jeyiliw júz bolmaydı. Uzatma tisleriniń tozıwı ilashmadagi tisler arasında payda bolatuǵın zazorning úlkenlashuviga, zazorning úlkenlashuvi bolsa qosımsha dinamikalıq kúshlerdiń hám de waǵırlınıń payda bolıwına alıp keledi. Bunnan tısqarı, jeyilip ketken tishning kese kesimi kishreyedi, bul qal tishning bekkemligin pasaytiradi. Bunday qallarda tishli dóńgelekler jańasına darxol almastırılıwı kerek, hákis túrde olardıń tisi sinib, mashinanıń qápelimde waqıtta toqtap qalıwına sebep boladı. Jeyilishning aldın alıw ushın tisler sırtınıń qattılıǵın hám de tazalıǵın asırıw, uzatmani abraziv bóleksheler tushuvidan ılajı bolǵanınsha saqlaw hám de kerek bolǵan táǵdirde arnawlı ximiyalıq element qosılǵan may isletiw usınıs etiledi. 3. Tisler sırtınıń yulinishi. Bunday hádiyse, tiykarlanıp, úlken tezlik hám úlken nagruzka menen isleytuǵın uzatmalarda ushraydı. Bunday uzatmalarning tislerinde tumperatura kóteriledi, tisler sırtınıń ayırım jaylarında may qatlamı úzilip, metallar tikkeley tutasadı. Bul xoll bir neshe márte tákirarlangandan keyin tempuratura sonday dárejege jetediki, bekkemligi tómenlew materiallardan jasalǵan dóngelek tisiniń áne sol jayları ekinshi dóngelek tisine jabıwıp shıǵadı. Payda bolǵan metall gurrachalar, jumıs dawamında, sol tıs menen ilashishda bolǵan tıs sırtın sidirib chiqa baslaydı (92-forma, v). Aqıbette tıs sırtı tegis emeslesip, uzatma jumısında qosımsha shawqım hám dinamikalıq kúshler payda boladı. Bul qal dóńgeleklerdi jańasına almastırıw zárúrshiligin tuwdıradı. Bunday jemiriliwdiń aldın alıw ilajları jayılıwdıń aldın alıw ushın usınıs etilgen sharalarǵa uqsas bolıp tabıladı. Buǵan baylanıslı may tańlaw máselesine ayrıqsha itibar beriw kerek. 4. Plastik jılısıw. Jemiriliwdiń bul xili jumsaq polattan jasalǵan tezligi aste, lekin úlken nagruzka menen isleytuǵın uzatmalarda ushraydı. Bunday qallarda tıs sırtına túsetuǵın kúsh normaınan úlken súykelisiw kúshi payda etedi hám jumsaq polattı deformasiyalap, oquvchanlik dárejesineshe júrgizedi, aqıbette metall súykelisiw kúshi jónelgen tárepke qaray sidiriladi. Nátiyjede, jetekleniwshi dóngelek tisiniń ilashish polisi átirapında kishkenegine dumbokcha, jetekshi dóngelek tisiniń sırtında bolsa sol dumbokchaga uyqas tereńshe payda boladı (93-forma ). Payda bolǵan dumboqcha ilashishning aynıwına hám sońıında, tislerdiń isten shıǵıwına alıp keledi. Ulıwma alǵanda, tuwrı proektlengen hám tayarlanǵan uzatmalarda mólsherlengen jumıs múddeti dawamında bunday xodisa júz bermasligi kerek. Tıs materialınıń qattılıǵın asırıw bunday jemiriliwdiń aldın alıw ilajlarınan tiykarǵısı bolıp tabıladı. 5. Tishning termik islew jolı menenkattiklashtirilgan betki qatlamınıń kóship shıǵıwı. Bunday hádiyse, tiykarlanıp, sapasız termik islengen dóńgeleklerde júz beredi. Sol sebepli, termik islew talap etilgen qallarda bul prosessning sapalı orınlanıwına ayrıqsha itibar beriw kerek. Tishli uzatmalarning jemiriliwi joqarıda kórip shıǵılǵan xillaridan sol waqıtqa shekem etarli dárejede tolıq úyrenilgani tislerdiń sınıwı xamda olar sırtınıń uvalanib ketiwi bolıp tabıladı. Usınıń sebepinen, házirgi waqıtta tishli uzatmalarni proektlestiriliwde olar, tiykarlanıp, áne sol eki qıylı jemiriliwge sebep bolǵan iyiliwshi kernew hám kontakt kernew boyınsha esaplanadı. Bul eki kernewden kontakt kernew kóbirek axamiyatga iye, sebebi málim ólshemli uzatma ushın bul kernewdiń ma`nisi ózgermeytuǵın boladı. iyiliwshi kernewdiń ma`nisin bolsa moduldı ózgertiw menen kemeytiw múmkin. Jemiriliwdiń qalǵan xillari tuwrısında sonı da aytıw kerek, esaplaw processinde olardı anıq itibarǵa alıw usılı házirshe málim emes. Lekin kontakt kernew esapqa alınǵanda tisler sırtı menen baylanıslı bolǵan barlıq jemiriliw qalları da málim dárejede esapqa alınǵan boladı. Eger sońǵı jıllarda jeyiliw hám tıs sırtınıń yulinib shıǵıwı sıyaqlı hádiyselerdi tán alıw etiwshi esaplaw usılları usınıs etila baslaǵan bolsa -de, olar ilimiy kózqarastan tolıq tiykarlanǵan dep bolmaydı. Sol sebepli tishli uzatmalar proyetlestiriwdiń házirgi zaman usılı retinde tislerdi iyiliwshi hám de kontakt kernew boyınsha esaplawǵa tiykarlanǵan usıl usınıs etiledi. Juwmaq : Bul temanı úyreniw dawamında tishli uzatmalar basqa hár qıylı uzatmalarga salıstırǵanda talay jaqsılıǵın, yaǵnıy olardı kemshilikleri bir muncha kamligini úyrenildi. Tishli uzatmada ilashishda bolǵan bir jup dóngelekten kichigi shesternya, úlkeni bolsa dóngelek dep ataladı. Háreketti bir valdan ekinshi valga tishli dóńgelekler jardeminde uzatıw mexanizmi tishli uzatma dep ataladı. Bunday uzatmalar járdeminde úlken quwattı da uzatsa boladı. Bunday uzatmalarning eń úlken kemshiligi úlken nagruzkada tislerdiń sinib ketiwi bolıp tabıladı. Tákirarlaw ushın sorawlar : 1. Tishli uzatmalar degende neni túsinesiz? 2. Tishli uzatmalarning geometrichsi hám kinematikası haqqında túsinik beriń? 3. Tishli uzatmalarning kemshilikleri hám abzallıqların sanap beriń? 4. Qıya tishli dóngelek haqqında maǵlıwmat beriń? 5. Tıs qirquvchi reyka haqqında gápiring? 6. Tishli g'iadiraklarni tayarlawda isletiletuǵın materiallar haqqında maǵlıwmat beriń? 7. Tishli uzatmalarning tayarlaw daǵı anıqlıq dárejesi ne 8. Tishli uzatmalarning islew qábileti haqqında maǵlıwmat beriń? Ádebiyatlar : 1. I. Sulaymonov “Mashina detallari” Oqıtıwshı. Tashkent. 1981 jıl. 2. M. N. Ivanov “Detali mashin” Moskva, “Mashina stroenie” 1984 g. 3. A. Jo'rayev, M. Shukurov “Mashina detallari” Pán. Tashkent. 1999 jıl. 4. R. N. Tojiboyev, M. M. Shukurov, I. Sulaymonov “Mashina detallari” stuldan materiallar kompleksi. Oqıtıwshı. 1990 jıl. 5. R. N. Tojiboyev, M. M. Shukurov “Mashina detallarini layixalash” Pán. Tashkent. 1997 jıl. Yüklə 0,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|