Mazmun Titul varog'i

Tákirarlaw ushın sorawlar :
1. Nagruzka túrlishe tásir etiwshi bolt sterjeniniń bekkemligin esaplaw neshe qıylı usıllarda alıp barıladı?
2. Bolt sterjenine tek shózatuǵın kúsh tásir etkende bekkemlikke qanday esaplanadı?
3. Bolt sirib tartılǵanda bekkemlik qanday tekseriledi?
4. Nagruzka boltning oǵına tik jóneliste tásir etkende bekkemlik qanday tabıladı?
5. Klemmali boltlarning bekkemligi qanday esaplanadi?
6. Bir neshe boltli birikpelerdi esaplaw qanday ámelge asıriladı?
7. Rezbali detallar ushın isletiletuǵın materiallar hám olar ushın ruxsat etilgen kernewler haqqında maǵlıwmat beriń?
Ádebiyatlar :
1. I. Sulaymonov “mashina detillari” oqıtıwshı. Tashkent. 1981 jıl.
2. M. N. Ivanov “detali mashin” Moskva, “mashina stroenie” 1984 g.
3. A. Juraev, m. Shukurov “mashina detallari” pán. Tashkent. 1999 jıl.
4. R. N. Tojiboev, m. M. Shukurov, i. Sulaymonov “mashina detallari” stuldan materiallar kompleksi. Oqıtıwshı. 1990 jıl.
5. R. N. Tojiboev, m. M. Shukurov “mashina detallarini proektlestiriw” pán. Tashkent. 1997 jıl.
4-tema. Shponkali birikpeler haqqında ulıwma maǵlıwmatlar. Shponkali birikpelerdi esaplaw.
Joba :
1. Shponkali birikpeler.
2. Prizmatik shponkalar.
3. Ponasimon shponkalar.

Bul temanı ózlestiriwden maqset:Aylantıriwshı detallarni val yamasa o'qqa birgelikte aylanatuǵın etip maxkam ornatıw ushın hár túrlı shponkalardan paydalanıw. Mashinasozlikda shponkali birikpelerden keń kólemde qóllaw. Shponkali birikpelerden paydalanıwdan maksad val yamasa o'qda shponka ushın mólsherlengen oyıq bolıwın úyreniw.

Tayansh sóz dizbegiler: Shponka, tishli, dóngelek, mufta, prizmatik shponka, ponasimon shponka, segmentsimon shponka, cilindrik shponka, shlis hám basqalar.


Shponkali birikpeler
Aylanıwshı detallarni (shkiv, tishli dóngelek, mufta hám sol sıyaqlılardı ) val yamasa o'qqa birgelikte aylanatuǵın etip maxkam ornatıw ushın hár túrlı shponkalardan paydalanıladı. Shponkali birikpelerdiń dúzilisi júdá ápiwayı bolıp, olardı jıynaw hám bólimlerge ajıratıw júdá ańsat. Sol sebepli bunday birikpelerden mashinasozlikda keń kólemde paydalanıladı.
val yamasa o'qda shponka ushın mólsherlengen oyıq bolıwı shponkali birikpediń tiykarǵı kemshiligi bolıp tabıladı, sebebi bunday oyıq val yamasa kósher kese kesimin kishreytirib, bekkemligin pasaytiradi.
Shponkali birikpeler zoriqtırılǵan hám zo'riqtirilmagan bolıwı múmkin. Zoriqtırılǵan birikpelerde ponasimon shponkalar, zo'riqtirilmagan birikpelerde bolsa prizmatik shponkalar isletiledi.
P r i z m a t i k sh p o n k a l a r. Prizmatik shponka kesimi tuwrı tórtmuyushlıq bolǵan detal bolıp tabıladı.
Prizmatik shponka jardeminde payda etińan birikpeler zo'riqtirlmagan bolǵanı ushın shponkani da, valdagi oyıqtı da joqarı dárejedegi anıqlıq menen tayarlaw talap etiledi, sebebi bunday jaǵdaylarda shponka burawshı momentti qaptal jaqları arqalı uzatadı. Sol sebepli shponkaning qaptal jaǵaları valdagi úyiqning qaptal jaqlarına bir tegis tiyip turatuǵın bolıwı kerek.
Eger shponka hám oyıq tayarlawda GOST de keltirilgen dopuskning ma`nisin támiyinlasa, birikpe jıynalayotganda maslaw jumıslarına xojat qalmaydı.
valdan dóngelek gupchagiga burawshı moment uzatıwda shponka qaptal jaqlarınıń ezilishi hám de val menen gúpshektiń urınıw sızıǵınan kesiliw múmkin. Bunda payda bolatuǵın kernewler (56 -forma ) tómendegishe anıqlanadı.

56 -forma. Prizmatik shponkani esaplawǵa tiyisli sxema.

; (97)


; (98)
bul jerde h - shponka kese kesismning biyikligi; l_h - shponkaning esaplıq uzınlıǵı ; d - valning diametri; T - burawshı moment, b - shponkaning eni.
Ádetde, shponkaning ólshemleri hám diametrine qaray, kestelerge saylanadı, uzınlıǵı bolsa gúpshek tesiginiń uzınlıǵına baylanıslı túrde (0, 8… 0, 9 ) l gup etip alınadı hám bekkemligi joqarıda keltirilgen formulalar jardeminde tekserilip kóriledi.
Shponkalarning GOST de keltirilgen ólshemleri ( b hám h) sonday saylanǵanki, olardıń kesiliwi kemnen-kem júz boladı. Sol sebepli, prizmatik shponkalarni paydalaniletuǵın qallarda olardıń (97) formula tiykarında esaplaw tiykarında jetkiliklilansa boladı. Islew Principi joqarıdaǵı uqsas taǵı bir neshe qıylı shponkani ushıratıw múmkin. Segmentsimon (57-forma ) hám cilindrik (58-forma ) shponkalar usılar gápinen bolıp tabıladı.
valning segmentsimon shponka ushın mólsherlengen úyig'i diskaviy freza menen kesiledi. Bul bolsa basqa qallardagiga qaraǵanda talay qolay.

57 - forma. Segment shponkani 58 - forma. Cilindrik shponka
esaplawǵa tiyisli sxema jardeminde biriktiriw

Biraq oyıq bolǵanlıǵı ushın valning bekkemligi pasayadi. Usınıń sebepinen, segmentsimon shponkalar valning diometri onsha úlken bolmaǵan (d mm bulgan) hám kishi burawshı momentlerdi uzatıw kerek bolǵan qallardagina isletiledi. Bunday shponkalarning bekkemligin tómendegi formula járdeminde bahalanadı :. (99 )

Detallar vallarning uchiga ornatılatuǵın qallarda cilindrik shponkalarda paydalanıw múmkin. Olar ushın kerek bolǵan tesik aldın burǵılaw, keyininen bolsa oǵan qayta islew jolı menen tayarlanadı. Sonı názerde ótiw kerek, bir uzın shponka isletiwden kóre eki yamasa ush kalta shponka isletgen maqul.
Cilindrik shponka oyıqqa málim dárejede tigizlik menen ornatıladı. Ayırım qallarda cilindrik shponka kesik konus formasında etip tayarlanadı.
Cilindrik shponkalarning bekkemligi tómendegi formula járdeminde bahalanadı :, (100)
bul jerde d_sh - shponkaning diametri; d - valning diametri.
Ponasimon shponkalar. Ponasimon shponkaning prizmatik shponkadan parqı mınada, onıń keń mayı boyına tárep azmaz (ádetde 1:100 qatnasında ) qıya boladı.
Ponasimon shponkalar járdeminde detallar val yamasa o'qqa biymálel artıqsha kúsh sarplamay ornatılatuǵın etip yasaladi. Detal shponka stoliga bekkem o'rnashadi. Sol sebepli shponkalar oyıqqa bir shekem kúsh menen ádetde boga zarbi menen urib jaylastırıladı. Bunday qallarda shponka ushın mólsherlengen oyıq valda da sol valga ornatılatuǵın detalda da bolsa, shponka o'yib ornatılatuǵın ponasimon shponka dep ataladı. Shponkadagi qıyalıq qanday bolsa, detalda tap sonday qıyalıqtaǵı oyıq etiledi. Shponka soqqı urıw tásirinde kiritilgenliginen, onıń ústki hám ostki jaqları oyıqqa málim tıǵızlıq menen o'rnashadi. Shponkaning qaptal jaqları bolsa oyıqtıń qaptal jaqlarına, ulıwma alǵanda, urılıp turmaydı. Buruvchi moment shponkaning ústki hám ostki jabıqlarındaǵı tigizlikda payda bolǵan. Súykelisiw kúshi esabına uzatıladı. Sonday eken, birikpe nagruzkasiz bolǵanda da shponkaning ústki hám ostki jaqlarında kernewler ámeldegi boladı (59 -forma ).



59 - forma. Ponasimon shponka jardeminde biriktiriw

Birikpediń bekkemligin esaplaw ushın buruvchi T moment tásirinde bolǵan valning teń salmaqlılıq shártini kórip shıǵamız. Esaplaw ushın keltirilgen forma (60 -forma ) hám kernewler teń tásir etiwshi N menen almastırılǵan. Tásir etiwshi burawshı moment valni aylandırıwǵa ıntıladı. Buǵan súykelisiw kúshi F=Nf den payda bolǵan moment hám de shponkaning qısılıwı reakciya kórsetedi. Shponkaning qısılıwı nátiyjesinde onıń shep mayına qosımsha nagruzka túsedi, oń mayı bolsa bosanıwadı. Usınıń sebepinen bunday halda shponka ushın dúzilgen kernewler epyurası vertikal kateti bolǵan úshmúyeshlik kórinisinde boladı.

60 - forma. Ponasimon shponkani esaplawǵa tiyisli sxema.

Teń tásir etiwshi N kúsh qoyılǵan noqat val o'qida aralıqta jaylasadı. dıń ma`nisin tómendegi munasábetten anıqlaw múmkin. hám

bul jerde b- shponkaning eni; l - shponkaning uzınlıǵı ;
d - valning diametri (bul diametr jupiniń jelkesi retinde qabıl etilgen).
Keltirilgen teńlemelerdi ga salıstırǵanda birgelikte sheship, tómendegin payda etemiz:
(101)
súykelisiw koeffisienti f dıń ma`nisin 0, 13 ten 0, 18 ge shekem qabıllaw usınıs etiledi.
Ayırım qallarda oyıq sebepli valning zaiflashuvini pútkilley joytıw maqsetinde ponasimon formaǵa túrlerinde biri bolǵan fruksion shponka isletiledi (61-forma ). Bunnan burawshı moment shponkaning urib kiritiliwinde shponka menen val arasında hám de val menen detal arasında payda bolǵan súykelisiw kúshi F esabına uzatıladı. Shponka ushın valga hesh qanday oyıq bolmaydı. Biraq shponkaning tómengi tárepi valning cilindrik sırtına iykemlestirip isleniwi kerek. Fruksion shponka isletilingen qallarda burawshı moment tek súykelisiw kúshi evaxiga uzatılǵanda bunday shponkalar nagruzka túsetuǵın mexanizmlardagina isletiledi.



61 - forma. Friksion shponkani esaplawǵa tiyisli sxema

Birikpediń bekkemligin tómendegi munasábetten paydalanıp bahalaw múmkin:

T (102)
bul jerde = 40 …. 50 MPa.
valga tásir etiwshi momentin standartdan tańlap alınǵan bir shponka menen uzatıw múmkin bolmaǵan qallarda bul valning ózinde eki yamasa ush shponkadan paydalanıw múmkin. Ekenin aytıw kerek, shponka sanınıń artpaqtası oyıqlar sanınıń kóbeyiwine, bul bolsa, óz gezeginde, hám hám de detal bekkemligin hádden tıs zaiflashuvi sebep boladı. Sol sebepli kóp shponkali birikpeler ornına shlisli birikpelerge paydalanıw usınıs etiledi.

Juwmaq : Shponkali hám shlisali birikpeler haqqında juwmaq etip sonı aytiwimız múmkin házirgi kúnde shponkali birikpelerden mashinasozlikda keń kólemde paydalanıladı shponkali birikpelerdiń dúzilisi júdá ápiwayı bolǵanlıǵı sebepli olardı jıynaw hám bólimlerge ajıratıw talay ańsat esaplanadı.

Tákirarlaw ushın sorawlar :
1. Detallarni tıǵızlıq esabına biriktiriw qanday ámelge asıriladı?
2. Shponka degende neni túsinesiz?
3. Shponkalarning qanday túrleri ámeldegi?
4. Prizmatik shponkalar haqqında maǵlıwmat beriń?
5. Ponasimon shponkalar dep nege aytıladı?
6. Shlisli birikpeler degende neni túsinesiz?
7. Shlisli birikpelerdi esaplaw qanday ámelge asıriladı?
Ádebiyatlar :
1. I. Sulaymonov “Mashina detallari” Oqıtıwshı. Tashkent. 1981 jıl.
2. M. N. Ivanov “Detali mashin” Moskva, “Mashina stroenie” 1984 g.
3. A. Juraev, M. Shukurov “Mashina detallari” Pán. Tashkent. 1999 jıl.
4. R. N. Tojiboev, M. M. Shukurov, I. Sulaymonov “Mashina detallari” stuldan materiallar kompleksi. Oqıtıwshı. 1990 jıl.
5. R. N. Tojiboev, M. M. Shukurov “Mashina detallarini proyetlestiriw” Pán. Tashkent. 1997 jıl.
5-tema. Shlitsali birikpelerdiń túrleri hám olardıń qollanıwı.

Joba
1. Shlisli birikpeler.

2. Shlisli birikpelerdi esaplaw.

Eger valning sırtında hám oǵan ornatılatuǵın detal múyeshi tesigin sırtında onsha tereń bolmaǵan salmalar o'yilib, detallardan birewiniń chikigi ekinshisiniń botgiga tushalgan qaldıq ornatılsa, shlisli birikpe payda boladı (62-forma ). Bunday birikpelerde shponkali birikpelerdangina salıstırǵanda tómendegi avzalliklar bar:

1) detallar valda jaqsı oraylanadı, kerek bolǵan táǵdirde olardı val boylap jıljıtılatuǵın etip ornatıw da múmkin (mısalı, tezlikler qutisida);
2) shlisli birikpediń ózgeriwshen zarbiy nagruzka tásir etkendegi bekkemligi shponkali birikpenikiga qaraǵanda anaǵurlım joqarı boladı ;
3) shlisli birikpeler shponkali birikpelerge qaraǵanda bir neshe márte artıq nagruzkaga chidaydi.
Shlisli birikpelerde bir qatar artıqmashılıqlar bolǵanlıǵı sebepli mashinasozlikda (stanoksozlikda, traktorsozlikda, avtomobilsozlikda) keń kólemde paydalanılıp atır.
Shlisli birikpelerdi barlıq ólshemleri hám de olar ushın tiyisli dopusklar standartlastırılgan.
Shlislar tuwrı tórtmuyushlıq evol'venta hám úshmúyeshlik profilli bolıwı múmkin. Bulardan eń kóp tarqalǵan tuwrı tórtmuyushlıq profilli shlislar bolıp tabıladı. Tuwrı tórtmuyushlıq profilli birikpelerde detallar shlislarning qaptal jaqları, sırtqı yamasa ishki diamertlari boyınsha oraylastırıladı (63-forma ). Sonı názerde tutıw kerek, detallarning shlisli diametrleri (D yamasa d) boyınsha oraylashtirilishganda val hám guachak o'qdosh bolıwı jaqsı támiyinlenedi. Biraq qaptal jaqları boyınsha oraylastırılǵanda nagruzka shlislar arasında birdeyde bólistiriledi. Bunıń nátiyjesinde bolsa birikpe kóbirek nagruzkada isley aladı.

63 - forma. Tuwrı tórtmuyushli shlis esabına oraylastırıw :

a- qaptal jaqları tárepleri boyınsha ; b -sırtqı diametri; v - ishki diametri boyınsha
Shlisli birikpelerdi esaplaw
Shlislarning ólshemleri shponkalarnikini sıyaqlı, valning diametrine qaray, GOST kestelerinen tańlap alınadı. Islew processinde shlislarning qaptal jaqlarında ezuvchi, tiykarında bolsa kesetuǵın hám iyiliwshi kernewler payda boladı (64-forma ).
Standartda belgilengen profilli shlislar ushın ezuvchi kernew tiykarǵı esaplanadı. Sol sebepli ol tómendegishe esaplanadı.
, (103)
Shlislar ushın ruxsat etilgen ezuvchi kernewdiń ma`nisi birikpelerdiń islew sharayatına hám de olardı quraytuǵın detallarning termik islegenligine qaray belgilenedi. Mısalı, qo'zgalmaydigan etip biriktirilgen hám ortasha sharayatta isleytuǵın birikpeler ushın :
a) shlislarning sırtı termik islenbegen bolsa,

b) shlislarning sırtı termik islengen bolsa,
.
Qo'zgaluvchi birikpelerdiń shlislari kóbinese termik islenedi hám tez jeyilishining aldın alıw maqsetinde ruxsat etilgen kernewdiń ma`nisi 50…. 150 aralıǵinda alınadı.