Mazmun Titul varog'i

qf qf .
Eger q ekenligi itibarǵa alıp, keltirilgen ańlatpanı ápiwayılastırsaq, tómendegi munasábet kelip shıǵadı :
} (74)
Bul munasábette V ni tabıw múmkin:
_{} }} (75)

Sonday etip, klemmali birikpelerdiń boltlarini esaplaw ushın áwele, onıń islew sharayatından paydalanıp, boltlarni jıljıtıp tartıw ushın zárúr bolǵan keriliw kúshi rt tabıladı. Keyininen olardıń bekkemligi 2 túrde keltirilgen usıl menen esaplanadı, yaǵnıy :
(76 )
Bir neshe boltli birikpelerdi esaplaw
Bir neshe boltli birikpelerdi esaplaw ushın aldın hár bir boltga túsetuǵın nagruzka anıqlanadı, keyininen olardıń qay-qaysısına kóbirek nagruzka tusse, sol boltning bekkemligi esaplanadı. Eger birikpe degi hámme boltlarga túsetuǵın nagruzka birdeyde bolsa, esaplaw júdá jónlashadi. Bunday qallarda ulıwma nagruzka boltlar sanına bolınıp, hár bir boltga tuwrı keletuǵın nagruzka tabıladı. Sonnan keyin birikpe degi boltlarning islewi joqarıda kórip ótilgen qallardıń qay-qaysısına tuwrı kelse, sol qal ushın keltirilgen formulalardan paydalanıp, boltlarning bekkemligi esaplab tabıladı. Mısalı, bir neshe bolt menen biriktirilgen muftani alaylıq (50-forma ). Muftaga tásir jetip atırǵan burawshı moment bolsın. Ekenin aytıw kerek, bunday qallarda boltlar ornatılǵan sheńber boyınsha jónelgen kúsh
P=

50 - forma. Flanesli muftalarda boltlarning ornatılıwı :

Bul jerde z - birikpe degi boltlar sanı ; d0 - boltlarning orayından ótetuǵın diametri. Endigiden esaplaw boltning qaysı tárzde ornatılǵanlıǵına baylanıslı (bolt sterjenin esaplawdıń 4-erkin).
Eger birikpege tásir etiwshi nagruzka qálegen noqatda bolıp, boltlarni tegis emes nagruzka tásir etse, bunday qallarda hár bir boltga túsetuǵın nagruzkani tabıw málim ilmiy tájriybe bolıwın talap etedi. Mısal jol menende, tájiriybede tez-tez ushırasıp turatuǵın bir xolni kórip shıǵamız. Bir neshe boltli birikpege detallarni tutasǵan jayınnan ajıratıwǵa intiluvchi moment hám kúsh tásir etedi (51-forma ). Bunday birikpelerdi esaplaw ushın áwele r kúsh quraytuǵın s hám q kúshlerge ajratıladı. Bul kúshler tásir etiwshi noqat detallar tutasǵan orınnıń orayına kóshiriledi. Teoriyalıq mexanika stuldan ekenin aytıw kerek, bunday qallarda sol noqatda, s hám q kúshlerden tısqarı, moment de payda boladı. Onıń ma`nisi tómendegishe ańlatıladı :
M=Sl_s-Ql_Q (77)
Q menen m detallarning tutasǵan jayınnan ajıratıwǵa intilsa, s kúsh olardı bir-birine salıstırǵanda qózǵawǵa ıntıladı. Detallarning tutas jayınnan ajıratıw hám qózǵaw hádiysesin jónge salıw qılıw ushın boltlar v kúsh menen jıljıtıp qóyıladı. Birikpege tutas orınnıń ajralıp ketpewin támiyinlew shárti boyınsha esaplanadı. Birikpege r kúsh tásir etiwden aldın boltlar rt kúsh menen jıljıtıp tartıllıǵi ushın detallarning tutasǵan jayında ezuvchi kernew payda boladı :
, (78)
Bul jerde z - boltlar sanı ; ftj detalning tutas jayındaǵı júzi (boltlar ushın ashılǵan tesiklerdiń júzin itibarǵa almasa da boladı ).
Kernew tutas jay júzinde shama menen bir tegisde bólistiriledi dep qabıl etemiz. Q kúsh boltni sozıwǵa ıntıladı hám tutas orındaǵı ezuvchi kernew dıń tásirin tómendegi muǵdar shekem azaytadı :


(79 )
Joqarıda keltirilgen hám soǵan uqsas konstruksiyada dıń ma`nisi júdá kishi bolıp, kóbinese itibarǵa alınbaydı, endi tutas orında tásir etiwshi momentten payda bolıwshı kernewge kelsek, ol tutas jay maydanınıń qaysı kósher átirapında aylanıwına baylanıslı. Eger boltlarning hámmesi jetkilikli dárejede jıljıtıp tartılǵan bolsa, tutas orınnıń aylanıw o'qi onıń orayından ótedi dep esaplaw múmkin. Boltlar qanshellilik bas tartılǵan bolsa, aylanıw o'qi oraydan ońǵa sonshalıq jıljıǵan boladı. Eger boltlar júdá bos tartılıp, moment tásirinde tutas jay bir az ashılguday bolsa, tutas jay konstruksiyanıń oń qırı átirapında (51-formaǵa qarang) aylanadı.
Sonday etip, boltlar áp-áneydey sirib tartılǵan bolǵanı ushın aylanıw o'qi tutas orınnıń ortasından (simmetriya oǵınan ) ótedi dep qabıl etemiz.
Sonday eken,
. . (80)
Boladı : bul erda wtj- tutas jay júzi ushın anıqlanǵan qarsılıq momenti. Tutas jayǵa tásir jetip atırǵan kernewlerdiń hámmesin itibarǵa alıp, tómendegilerdi jazıw múmkin: tutas orındaǵı kernewdiń eń úlken ma`nisi (absolyut ma`nisi jixatidan)
(81 a)
Tutas orındaǵı kernewdiń eń kishi ma`nisi:
(81 b)
Tutas jay ashılıp ketpewiniń tiykarǵı shárti bolıwı kerek, sebebi tutas orınnıń qaysı noqatı ushın bolsa, sol jay bir-birine tiyip turmaydı. Sonday eken keltirilgen munasábette
-
Yamasa

Kelip shıǵadı. Sonday eken, (82)
Boladı ; bul jerde k=1, 3…..2 - tutas orınnıń ashılıp ketpewin támiyinleytuǵın ıqtıyat koeffisienti.
(82) shártdan anıqlanıp, (78) tiykarında v tabıladı. Sonnan keyin tabılǵan v dıń tutas maydan boyınsha s kúsh tásirinen detallarning óz-ara jılısıwına jol qoymaslıǵının tekserip kóriw kerek. Onıń ushın tómendegi munasábetten paydalanıladı :
(83)
Eger bul shárt atqarılmasa, v dıń kerekli ma`nisi tómendegi munasábetten keltirip shiǵarıladı :

V= (83 a)

Detallarning bir-birine salıstırǵanda jıljıb ketpewin támiyinlew ushın (83) formula járdeminde esaplab o'tirmay, boltlarni zazorsiz ornatıp qoysa da bo'laveradi. Biraq bunday qallarda detallardagi tesikler jetkilikli dárejede anıqlıq menen tayarlanishi kerek.
Eger s dıń ma`nisi sezilerli dárejede úlken bolsa, boltlar zazor menen ornatılǵanlıǵınsha qaldırilib, detallarning bir-birine salıstırǵanda jılısıwın jónge salıw qılıw ushın arnawlı qurılmalardan paydalanıw múmkin (52-forma ).

Boltlarning bekkemligin esaplawda joqarıda keltirilgen (82) hám (83 a) munasábetlerden tabılǵan v dıń úlken ma`nisi itibarǵa alınadı. Sırtdan tásir etiwshi q kúshdıń hár bir boltga túsetuǵın bólegi

R_Q = (84)

52 - forma. Bolt menen biriktirilgen detallarning

bir- birine salıstırǵanda jıljımaslıǵının támiyinleytuǵın arnawlı qurılmalar
boladı. Tásir etiwshi momentten hár bir boltga túsetuǵın kúsh bolsa tómendegi munasábetten anıqlanadı :
M = i (P₁2l₁+ P₂2l₂+….+ P_n2l_n), (85)
Bul jerde i-hár bir kese qatarda jaylasqan boltlar sanı ; n- aylanıw oǵınan bir tárepte jaylasqan qatarlar sanı (51-formada i = 2; n = 2).
Ekenin aytıw kerek bunday qallarda kúshlerdiń óz-ara nasbati olardan aylanıw oǵınasha bolǵan aralıqlarǵa proporsional bolıp tabıladı:

Bul jerde p1-moment tásirinde shettegi qatardaǵı baltalada payda bolatuǵın kúsh moment tásirinde túsetuǵın boltlarga túsetuǵın kúshlerdiń eń úlkeni p1 bolǵanı ushın onı pm menen belgilep,
P₂ = P_m
Ekenligi názerde tutilsa,
; (86 )

Boladı. Sonday eken sırtdan bir boltga túsip atırǵan kúsh P=P_M P_Q boladı (keltirlgan ) formulalarda (+) belgisi sızılıwı (-) belgisi bolsa qısılıwı ańlatadı.

Sonday etip bolt sterjenine tásir jetip atırǵan keriliw v kúshi hám sırtqı p kúsh tabıladı.
v hám p málim bolǵan xolarda bolt sterjeniniń bekkemligi (60 ) hám (61) formulası járdeminde esaplab tabıladı.
Eger kórip shıǵılǵan konstruksiyada assos materialdıń (beton taxta hám basqalardıń ) bekkemligi polatnikiga qaraǵanda kishi bolsa onı ezilishiga tekserip kóriw kerek ;
_{max ;} (87)
_max dıń ma`nisi (81 a) ańlatpadan tabıladı. dıń ma`nisi bolsa 10 - kesteden alınadı. Eger (87) shárt qánaatlantirilmasa tutas orınnıń ólshemleri ózgertiriledi.