M.Ə. Nağıyeva M. K. Zamanova A. S. Zamanova R. E. Haqverdiyeva azərbaycan diLİNDƏ

Dinləmək bacarığı. Danışıqlar prosesinin çox vacib tələblərindən biri də dinləmə mədəniyyətidir. “Dinləməyi öyrənsən, hətta ən pis danışıqdan da faydalana bilərsən.” (Plutarx) deyimindəki həqiqət ondan ibarətdir ki, ünsiyyət aktı ən azı iki tərəfin: adresatla və adresantın arasında məqamın tələbinə uyğun qurulan məqsədyönlü informasiya mübadiləsidir və insanın fəaliyyət formalarından biridir. Əhəmiyyətinə vardığımız hər bir danışıq bizim üçün informasiya mənbəyi rolunda çıxış edirsə, bu artıq dinləməyə sövq edir. 
Dinləmək danışıq iştirakçılarının informasiyaya olan ehtiyacından irəli gəlir. Bu bir həqiqətdir ki, istəsək də, istəməsək də dinləmək bizim hər birimiz üçün həyat zərurətlərindən biridir. Elm sübut etmişdir ki, insanların ünsiyyətinin dörddə üçü danışmağın və dinləməyin payına düşür. 
İnsanlar onlara maraqlı olan nitqi-informasiyanı dinləyirlər.Çünki nitqin səmərəliyi onun qarşı tərəfdə oyatdığı marağın dərəcəsi ilə bilavasitə bağlıdır. İstər işgüzar, istərsə də akademik kommunikasiyada işgüzar və etibarlı münasibətlərin yaranmasına ciddi maneə yarada bilən hallar bunlardır: 

• 
  Kobudluq; 
  
• 
  Nitqin qurulmasında qeyri-peşəkarlıq; 
  
• 
  Qeyri-səmimilik; 
  
• 
  Səsləndirilən sözlərə görə məsuliyyətsizlik; 
  
• 
  Öyrədici səs tonu ilə danışmaq; 
  
• 
  Qərəzli münasibət; 
  
• 
  Qarşı tərəfin üzərində üstünlüyün nümayiş etdirilməsi və s. 
  

Ünsiyyətdə belə halların aradan qaldırılması səmərəli dinləmənin əsas qaydalarını öyrənmədən mümkün deyil. Dinləmə qabiliyyəti insana düşdüyü şəraitə uyğunlaşmağa, nitqi idarə etməyə və fərdi davranış kompleksini formalaşdırmağa imkan verir. Dinləməyi bacaran insan qarşı tərəfdə mədəni və mötəbər, hörmətli şəxs kimi qəbul olunur.
Dinləmək və duymaq tərəflərin əsas qabiliyyətlərindən hesab olunur. Belə bir fikir mövcuddur ki, ünsiyyət zamanı təşəbbüs danışanın tərəfində durur, danışan dialoqu idarə edir, yəni danışmaq hakimiyyətə nail olmağın yoludur. Dinləmək isə zəiflik, iradəsizlik, təşəbbüskar olmamaqla eyniləşdirir. Əsl həqiqətdə isə, dinləməyi bacaran insanlar ünsiyyət zamanı həmişə hakim mövqedə olurlar. Məhz dinləməyi bacaran insan qarşı tərəfin nitqində özünə lazım olan informasiyanı tapa bilir. Belə informasiya ünsiyyət iştirakçısına böyük üstünlük verir. Hər bir insan dinləməyi bacaran həmsöhbətlə qarşılaşanda özünə inamı artır və buna görə də onda qarşı tərəfə minnətdarlıq hissi yaranır. 
Dinləmə həmsöhbətin sizə olan inamını artıran vasitədir. Bir çox hallarda heç bir söz demədən həmsöhbətdə yaxşı təəssürat yaratmaq olur. Həmsöhbətin sözünü kəsəndə və ya onun hər bir fikrinə tələsik reaksiya verəndə aşağıdakı mənfi nəticələr baş verir: 

• 
  İnformasiyanı tam şəkildə çatdıra bilmir; 
  
• 
  Əks tərəfi qıcıqlandırır; 
  
• 
  Özünə qarşı mənfi təəssürat yaradır. 
  

Yaxşı dinləmənin əsas üsulları bunlardır: 

• 
  Diqqəti eşitdiklərinizin üzərində cəmləmək; 
  
• 
  Mövzunun məzmunundan uzaqlaşmamaq; 
  
• 
  İnsanın psixasına mənfi təsir edən sözlərə reaksiya verməmək. Çünki bu zaman əks tərəfdə qeyri-ixtiyarı olaraq etiraz etmək istəyi yaranır və bu anda danışılan mövzudan kənarlaşma baş verir; 
  
• 
  Həmsöhbətin sözünü kəsməmək; 
  
• 
  Danışanın nöqsanlı hesab etdiyiniz xüsusiyyətlərinə fikir verməmək; 
  
• 
  Həmsöhbətinizə fikrini axıra qədər çatdırmaq imkanı vermək. 
  

Peşəkarcasına, səbrlə dinləmə bacarığı maraqlarınızı qorumağa və məqsədinizə nail olmağınıza kömək edər. 
Qulaq asmaq iki cürdür: eşitmək və dinləmək. Uğurlu ünsiyyət dinləmək və eşitmək bacarığında özünü göstərir. Eşitmək “hər hansı bir səsi qulaqla qavramaq, duymaq, mənimsəmək” , dinləmək “bir şeyə qulaq asmaq” dır. Eşitmək səsin fiziki olaraq qavranılmasıdırsa, dinləmək iradə aktıdır - yüksək düşüncə tərzi, məzmunlu səsləri qavramaqdır. 
Eşitmənin müxtəlif növləri vardır: 
1. Refleksiv və qeyri-refleksiv eşitmə. 
Refleksiv müəyyənləşmiş hissləri əks etdirən dinləmədir, qeyri-refleksiv isə həmsöhbətin nitqinin məzmununa öz replika və iradları ilə müdaxilə etmədən qulaq asmaqdır. Qeyri-refleksiv dinləmənin ən vacib atributu sözsüz reaksiyalar, qeyri-verbal hərəkətlərdir: gözlə işarə etmək, başını tərpətmək, əlləri yelləmək və s. Qeyri-refleksiv dinləmələrdə cavablar qısa və konkretdir: Bəli ! Yaxşı! Oldu! Refleksiv dinləmə həmsöhbətlə aktiv əlaqə yaratmaq, izah, açıqlamalar üçün qarşı tərəfə müraciətdir: Başa düşmədim ! Zəhmət olmasa, bir də təkrar edin ! və s. Həmçinin belə eşitmə fikri başqa şəkildə ifadə etmək, dəqiqliyi yoxlamaq üçündür: Siz demək istəyirsiniz ki, .... Sizin fikrinizcə.... və s.  
2. Aktiv və Passiv dinləmə. 
Aktiv dinləmə ünsiyyət vəzifələrini formalaşdırmaq məqsədi daşıyır, qarşı tərəfi danışmağa sövq edir, deyilənləri dəqiq qavramağa çalışır, passiv dinləmə isə ünsiyyət stimullarının təsir prosesindəki vəziyyətin dəyişdirilməsi, danışıqlarda səbr nümayiş etdirilməsi, deyilənlərə əminlikdir. Hər iki dinləmənin ümumi cəhəti qarşı tərəfin maraqlı bir şey söyləyəcəyini gözləmək, diqqətdən yayınmamaq, uzunçuluq etməmək və mövzuya qayıtmaq cəhdidir. 
Aktiv dinləmə işgüzar ünsiyyətdə müvafiq suallarla fikirlərin düzgünlüyünü dəqiqləşdirir, bərabər və ya avtoritar bir həmsöhbətlə aqressiv davranışın qarşısını alır: Mən sizi düzmü başa düşdüm? Başqa sözlə, siz nəyi nəzərdə tutursunuz? Həmsöhbətin güclü emosional, həyəcan vəziyyətində belə dinləməni tətbiq etmək məqsədəuyğun deyil. 
Passiv dinləmə zamanı nə sakitləşmək üçün məsləhət, nə də sual verilir. Qıcıqlandırıcı sözlər işlətmək, hər ifadəyə cavab vermək olmaz. Reaksiya kimi belə ifadələr işlənə bilər: Bəli, bəli sizi başa düşürəm. Passiv dinləmədə qarşı tərəf sanki həmsöhbətlə eyni hisslər yaşadığını, onun emosional vəziyyətini başa düşdüyünü ifadə edir, belə məqamda tənqid, qiymətləndirmə, öyrətmə tamamilə yersizdir. 
İşgüzar kommunikasiyada aktiv dinləmə texnikasında əsas şərt qarşı tərəfi “ələ almaq”, diqqəti cəlb etməkdir. 
Aktiv dinləmədə sadə lakin vacib şərt həmsöhbətə adı ilə yox, hörmətli filankəs müəllim (burada müəllim sözü peşə mənasında deyil), hörmətli həmkarım və s. nitq etiketləri ilə müraciət etməli, nitq tempinə riayət olunmalı, sözünü kəsməməli və tez-tez etiraz bildirməməli, onu mənalı-mənalı süzməməli, diqqətiniz dağınıq olmamalı, özünüzü diqqətli göstərmək üçün yaxşı mənada başınızı tərpətməli. 
Aktiv dinləmədə həmsöhbətin üzünün ifadəsi, jestləri və duruşu müəyyənləşdirilməlidir. Mesajın tonuna diqqət yetirməli: məzmun və forma arasındakı hər hansı bir uyğunsuzluq dərində gizlənmiş hissləri açıqlaya bilər, vacib məqamları çox vaxt fasilələr, təkrarlar, sözlərdə heca, cümlələrdə məntiqi vurğu və tərəddüdlərlə çatdırılır. Utancaq və fiziki qüsurlu-pəltək həmsöhbətinin danışığına başa düşürəm, əlbəttə kimi ürəkaçan şərhlər əlavə etmək, qarşı tərəflə maraqlanan bir görünüş almaq lazımdır. Özünüzü həmsöhbətin yerinə qoymağa çalışın, vəziyyəti onun gözləri ilə qiymətləndirin və hər şeyi onun qulaqları ilə eşidin. 
Bəzən işgüzar ünsiyyət prosesinə xələl gətirən ifadələr işlədilir. Məsələn: 

• 
  Mənfi qiymətləndirmə - Sizə izah edə bilərdim, amma qorxuram, anlamayasınız. 
  
• 
  Etinasızlıq – tərəf müqabilinin nə dediyi nəzərə alınmır: Heç alnının qırışığı da açılmır. 
  
• 
  Eqosentrizm – tərəf müqabilində yalnız problemlər tapmağa çalışılır: Bacıoğlu, düz danışmırsan ha, ya Həsən keçəl, ya da keçəl Həsən. 
  

Ünsiyyət zamanı danışan 3 növ diqqətin mövcudluğunu unutmamalıdır. 
1.İxtiyari diqqət 
2.Qeyri-ixtiyari diqqət 
3.Qeyri-ixtiyari diqqətin davamı 
Diqqətin birinci forması ixtiyari diqqət o zaman yaranır ki, dinləyici hansısa maraqlı, gözlənilməz, qeyri-adi bir informasiyaya məruz qalır. Bunu adresat bilərəkdən bir metod kimi də istifadə edə bilir. 
Dinləyici onu maraqlandıran, çoxdan narahat edən problemlərin həllində əhəmiyyətli olan informasiya ilə üzləşdikdə qeyri-ixtiyari diqqət yaranır. Sonrakı mərhələ isə bu diqqətin davamı olaraq və yaxud dinləyicinin fikirlərini alt-üst edən, onu qıcıqlandıran, əsəblərinə toxunan məlumatla bağlı ola bilər. Qeyri-ixtiyari diqqət dinləyicini yormur, çünki o, məlumatı hazır şəkildə, xüsusi heç bir cəhd göstərmədən əldə edir.Lakin bu cür diqqət davamlı ola bilməz və bu zaman dinləyicinin fəallaşması obyektiv hadisədir və təbii ki, bu zəmində aktiv dinləmə prosesi başlanır. 
Ünsiyyət aktının iştirakçıları bir-birinə elə ilk addımda qiymət verməyə haqlı deyildirlər. Dinləyicinin “çətin dinləyici” olduğu qənaətinə yalnız müəyyən mərhələdə gəlmək mümkündür. Bunu üzə çıxarmaq üçün vaxt və güclü müşahidə tələb olunur. Çətin dinləyicilər aşağıdakı kimi qruplaşdırıla bilər: 
1.”Yalançı” – bu tipli dinləyicilər elə təsəvvür yaradırlar ki, guya qarşı tərəfi çox diqqətlə dinləyirlər. Əslində isə onların bu hərəkətini yalnız etika xatirinə, qarşı tərəfə xoş gəlmək naminə edilən cəhd kimi qiymətləndirmək lazımdır. Elmi ədəbiyyatda “yalançılar” simulyant adlandırılır. 
2. Asılı-belələri öz zahiri görkəmi ilə təsir göstərmək hisslərinə elə dərindən qatılırlar ki, söhbətin nədən getdiyini də unudurlar. 
3. Sözkəsən-danışıq əsnasında bu tip dinləyicilər öz ağlına gələnləri unutmaqdan ehtiyatlanan olurlar. Dərhal haqqında söhbət gedən hadisəyə oxşar hadisələrlə assosiativ əlaqələr axtarışına çıxır və bunları tələm-tələsik ortaya qoymağa can atırlar. 
4. Xəyalpərəst - bunlar öz daxili dünyası, daxili problemləri ilə yaşayan, daim bu problemləri düşünən dinləyicilərdir. Çox vaxt söhbətin nədən getdiyi onları, demək olar ki, bir o qədər də maraqlandırmır. 
5. Məntiqli-hər şeyi ölçüb-biçmək, əvvəlki məlumatlarla yeni məlumatları tutuşdurmaq, özünə faydalı olmayanları bir kənara tullamaq, ağlına gələnləri müəyyən ardıcıllıqla yozmaq bu tipli dinləyicilər üçün çox xarakterikdir. Yerdə qalan nə varsa onların diqqətindən kənarda qalır. Belələrini başa salmaq heç də asan deyil. 
Lakin bu o demək deyildir ki, “çətin dinləyici” ilə üzləşdikdə danışan təslimçilik mövqeyində durmalıdır. Əksinə bu tiplərin hər birinə qarşı münasibətdə spesifik yanaşma metodlarına üz tutmaq lazım gəlir. “Çətin dinləyici”ni öz istəyinə uyğun “kökləmək” üçün standart təsir mexanizmi olmasa da, danışan bunu müxtəlif suallar şəklində gerçəkləşdirmək cəhdini əldən verməməlidir.