Mehdiyeva səADƏt faziL qızı “Abşeron yarımadasında sənaye tullantıları ilə çirklənmiş torpaqların ekoloji vəziyyəti və onların yaxşılaşdırılması
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Cədvəl 3.1.
Abşeron yarımadası ərazisində daimi su aynasına malik olan göllərə daxil olan çirkab suların həcmi Sıra
nömrə si
Göllər
Sahəsi, ha Daxil olan çirkab suların həcmi, min m 3 /gün
1 Böyük-Şor gölü 1300 23,4
2 Qırmızı göl 700 47,3
3 Bülbülə gölü 300 25,0
4 Hacı-Həsən gölü 175 24,7
5 Zığ gölü 20 5,2
6 Qızıl-Nohur gölü 91 3,0
7 Mirzələdi gölü 20 3,5
8 Masazır gölü 833 8,6
Göllərin çoxu çirkab mənbəyinə çevrilmiş, sahil zonaları tamamilə bataqlıqlaşmış və su mühiti müxtəlif inqrediyentlərlə çirkləndirilərək yararsız vəziyyətə düşmüşdür [13]. Abşeron landşaftının səciyyəvi cəhətləridən biri də burada çoxlu duzlu göllərin və şoranlıqların olmasıdır. Çox da böyük olmayan göllər yarımadanın şimal və şimal- şərq hissəsində yerləşirlər. Bunlar: Masazır (10 km 2 ), Böyük-Şor (9,9 km 2 ),
Mirzələdi (6,5 km 2 ), Kürdəxanı (2,6 km 2 ), Hacı-Həsən gölləri (2.004 km 2 ) və
başqalarıdır. Təbii göllərin əsas qidalanma mənbəyini atmosfer çöküntüləri və qrunt suları təskil etsə də, bir sıra göllərin qidalanmasında antropogen təsirlərin rolu çox böyükdür. Belə ki, ətraf qəsəbələrdə mərkəzləşmiş kanalizasiya xətti olmadığından, yaxınlıqdakı yaşayış massivlərində formalaşan çirkab sular həmin təbii göllərə axıdılır. Bundan başqa, bəzi təbii göllərin rejiminin kəskin dəyişməsinə iri istehsalat müəssisələrində formalaşan çirkab suların axıdılması da səbəb olur (Zığ, Qırmızı, Böyük-Şor, Hacı-Həsən, Binəqədi, Puta gölləri və s.). Göllərdə ümumi minerallaşma dərəcəsi 10-100 q/l-ə qədərdir. Kimyəvi tərkibçə natrium-xlorlu, xlorlu-sulfatlı, natrium-maqneziumludur. Göllərin içərsində nisbətən böyükləri Masazir və Böyük- Şor gölləridir [11,13]. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 17 yanvar 2014-cü il tarixli 232 nömrəli
42 Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “2014-2016-cı illərdə Bakı şəhərinin və onun qəsəbələrinin sosial-iqtisadi inkişafına dair Dövlət Proqramı” çərçivəsində Abşeron yarımadasının 9 gölünün (Xocahəsən, Böyük-Şor, Binəqədi, Qırmızı, Lökbatan, Qu, Zığ, Zabrat, Bülbülə gölləri) ekoloji vəziyyətinin yaxşılaşdırılması ilə bağlı tapşırıqlar verilmişdir. Sərəncama əsas göllərin bərpası üzrə işlərin birinci icraçısı qismində İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi müəyyən edilmişdir. Dövlət proqramı çərçivə-sində bərpa edilməsi nəzərdə tutulan ilk göl Böyük-Şor gölü olmuşdur [13]. Böyük-Şor gölü Abşeron yarımadasının mərkəzində, Bakı şəhərinin şimal-şərq hissəsində, Binəqədi, Sabunçu və Nərimanov rayonlarının sərhəddində yerləşir. Bərpaya qədər oval formalı gölün sahəsi 1195 ha, uzunluğu şimal-qərbdən cənub- şərqə doğru istiqamətlənməklə 10 km-ə çatır, maksimal eni isə 2 km-dir. Böyük-Şor erozion-abrazion-tektonik mənşəlidir. Gölün təbii rejmi atmosfer yağıntılarının miqdarından, havanın temperaturunun illik gedişindən asılı olmuş və yaranmasının ilkin dövrlərində əsas yeraltı və yağıntı suları hesabına qidalanmışdır. Göl akvatori- yasının açıq yerlərində dərinliklər 3,40-3,95 m, maksimal dərinlik isə 4,20 m təşkil etməklə, sahilə yaxın hissələrində 0,50-1,70 m arasında dəyişir. Gölün su səthi 1300 ha, suyunun həcmi isə 45 mln.kub metr olmuşdur. “Təmiz şəhər” ASC-nin məlumatlarına görə Böyükşor gölünün bərpası 2 mərhələdə həyata keçirilmişdir [11,12,13]. 2014-2015-ci illəri əhatə edən 1-ci mərhələ çərçivəsində gölün şərq hissəsində 300 hektar ərazinin təcrid edilməsi, gölü bölən yol bəndinin inşası, dib çöküntülərinin təmizlənməsi, suyun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, bulvar və parkın salınması işləri həyata keçirilmişdir [11,12,13] (şəkil 5). Layihə ərazisinin təcrid edilməsi məqsədi ilə aşağıdakı işlər görülmüşdür. Şərq hissədə-çirklənmiş qrunt sularının gölə axıdılmasının qarşısının alınması üçün təcridedici metal lövhələr və drenaj sistemi qurulub; şimal hissədə-sahilindən daxil olan neft axınlarının qarşısının alınması üçün xüsusi bənd inşaa edilib: uzunluğu 1850 metr, eni isə 5.5 metr (üst), 12 metr (alt); qərb hissədə-inşaa edilmiş yol bəndi gölü iki hissəyə ayırır və layihənin mərhələli icrasına şərait yaradır. Bu bənd gələcəkdə Ziya Bünyadov prospekti ilə Balaxanı şossesini birləşdirəcək 8 xətli magistral yolun özülü olacaq. Bəndin uzunluğu 1570 metr, eni 32 metr (üst), 92 metr
43 şəkil 5
44 (alt), hündürlüyü 4.5 metr (gölün dibindən), 1,5 metr (su səthindən); cənub hissədə- layihə ərazisinin cənub sahili boyunca gölə axıdılan çirkab suların qarşısının alınması üçün kanalizasiya xətti inşaa edilib. Gölün təmizlənməsi zamanı aşağıdakı işlər görülmüşdür. - Gölün dibinin təmizlənməsi üçün Niderlandan gətirilən xüsusi avadanlıqlar (1.5 MVt gücə malik ) istifadə edilmişdir; - Çöküntülərin nəqli üçün 5220 metr uzunluğunda (üzən və yerüstü borular vasitəsilə) boru xətləri quraşdırılmışdır; - Gələcəkdə dib çöküntülərinin zərərsizləşdirilməsi üçün 100 hektar ərazidə müvəqqəti saxlama anbarı inşaa edilmişdir; - Gölün dibindən 2.8 mln. m 3 çirklənmiş dib çöküntüsü kənarlaşdırılmışdır ; - Su səviyyəsini tənzimləyən 3 ədəd su keçid hidrotexniki qurğusu quraşdırılmışdır ; - İki çökdürmə hovuzuna malik mexaniki təmizləmə sistemi qurulmuşdur. Gölün ərazisində aşağıdakı landşaft və abadlıq işləri görülmüşdür. Bulvar və park ərazisində neftlə çirklənmiş torpaqlar təmizlənib, gölün Olimpiya stadionu tərəfində ümumi uzunluğu 7200 metr olan 2 neft, 2 qaz və 2 su borusu yeraltı dəhlizə köçürülmüşdür. Sahilboyu gəzinti zolağının uzunluğu 2,5 km (o cümlədən bulvar gəzinti ərazisi 1 km, eni 15-20 m), bulvar sahəsinin ümumi eni 94 m, parkın ümumi sahəsi 15,5 ha, fəvvarələrin hündürlüyü 60 m təşkil edir. Göldə suyun səviyyəsi və keyfiyyətinin idarə edilməsi üçün avtomatlaşdırılmış nəzarət-monitorinq sistemi quraşdırılıb. 20 dəqiqəlik intervalla suyun temperaturu, qələvilik turşuluq, oksigenin miqdarı, yosunların növü və miqdarı, bulanıqlığı barədə məlumatlar əldə edilib. Gölün davamlı təmizliyinin və mühafizəsinin təmin edilməsi üçün xüsusi avadanlıqlar tətbiq edilib, mühafizə zonasında 11 ədəd mühafizə məntəqəsi quraşdırılıb bərk tullantıların atılması və əraziyə kənar müdaxilələrin qarşısı tam alınıb. Əldə edilmiş ilkin nəticələrə görə gölü səciyyələndirən göstəricilər layihədən öncə və sonra müsbət istiqamətə dəyişmişdir. Gölə axıdılan çirkab su mənbələrinin sayı 76-dan 20-yə düşmüşdür, gölün dibində lil qatının qalınlığı 1,3m-dən 0,08m-ə qədər azalmışdır (yol verilən hədd 30 sm). Suyun tərkibində neftin miqdarı 306 mq/l-
45 dən 107 mq/l-ə qədər, yəni 3 dəfə, gölün dibində 121077 mq/kq-dan 86 mq/kq-a qədər, yəni 1400 dəfə azalmışdır (yol verilən hədd 1000 mq/kq). Növbəti mərhələdə göl tamamilə bərpa ediləcək, öz tarixi məcrasına qaytarılacaq, su tənzimlənəcək [13]. Hüseynova L.M. göstərir ki, Böyük-Şor gölünün təmizlənməsi, Balaxanı zibilxanasının ləğv olunması, gölün ətrafında olimpiya stadionunun tikilməsi, parkın salınması, geniş abadlıq işləri, antropogen təsirin zəifləməsi suyun keyfiyyət göstəricilərinə də müsbət təsir göstərmişdir [11]. Beləliklə, məlumatların araşdırılması göstərir ki, Abşeron yarımadasında ətraf mühitə mövcud olan güclü antropogen (texnogen) təsirlər təbii göllərin çirklənməsinə və süni çirkli göllərin əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur ki, bu da ərazidə landşaftın digər elementlərinə, bütövlükdə ekosistemin ekoloji tarazlığına mənfi təsir göstərir. Bu baxımdan Dövlət proqramı çərçivəsində Böyük-Şor gölünün bərpası və gələcəkdə digər göllərin də təmizlənməsinin nəzərdə tutulması təqdirə layiq haldır. “Azərbaycan Respublikasında ekoloji cəhətdən dayanıqlı sosial-iqtisadi inkişafa dair” Milli Proqram, 2004-2008-ci illəri əhatə edən “Regionların Sosial- İqtisadi İnkişafına dair” Dövlət Proqramı qəbul edilmiş və artıq onların həyata keçirilməsinə başlanılmışdır. Hər iki proqram üzrə Respublikanın ayrı-ayrı regionlarında tarixən formalaşmış ekoloji problemlərin aradan qaldırılması siyasətin başlıca istiqaməti kimi qəbul edilmiş, iqtisadi inkişafla ekoloji tələbin vəhdətinin təmin edilməsi isə perspektiv inkişafın həlledici amili kimi müəyyənləşdirilmişdir. Qəbul olunmuş Milli Proqramların tələblərini, həmçinin tarixi inkişaf nəticəsində formalaşmış ekoloji problemlərin Abşeron yarımadasında həlli üçün dövlət səviyyəsində aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsini zəruri hesab edilir: - Abşeron yarımadası ərazisində ekoloji tarazlığın təmin edilməsi sahəsində həyata keçirilməsi ilk növbədə zərurət tələb edən problemlərin müəyyən edilməsi, onların mərhələləri həlli strategiyasının işlənib hazırlanması; - Ərazinin çirklənmə dərəcəsini tam müəyyənləşdirmək məqsədi ilə əlaqədar təşkilatların (Torpaq Komitəsi, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin, ARDNŞ və s.) birgə səyi nəticəsində tam inventarlaşma işlərinin aparılması və Abşeron yarımadasının böyük miqyaslı (1:50000, 1:100000) ekoloji xəritələrinin hazırlanması;
46 - ARDNŞ-nin köməyi ilə “Bibi-Heybət”, “Balaxanıneft”, “Suraxanıneft”, “Binəqədineft”, “Ə.Əmirov” adına, “H.Z.Tağıyev” adına NQÇİ-nin fəaliyyət zonalarında neftlə çirklənmiş torpaqların, lay suları altında qalmış sahələrin və digər istehsal tullantıları ilə çirklənmiş ərazilərin tam həcmini müəyyənləşdirərərk, onlarda rekultivasiya işlərinin aparılmasını özündə əks etdirən mərhələli bərpa proqramının hazırlanması; - Bəzi iqtisadi çətinlikləri, xüsusən maliyyə çatışmazlıqlarını nəzərə alaraq Abşeron torpaqlarının yaxşılaşdırılması istiqamətində ayrı-ayrı böhranlı ekoloji zonalarda, xüsusən Bakı şəhərinin mərkəzi yaşayış massivləri yaxınlığında yerləşən ərazilərdə (“Bibi-Heybət”, “Balaxanıneft”, “Suraxanıneft”, “Binəqədineft”, “H.Z.Tağıyev” adına NQÇİ-nin fəaliyyət zonalarında) xarici sərmayədarların, Dünya Bankının, Avropa İttifaqının TACİS Proqramının və digər maliyyə qurumlarının cəlb edilməsi yolu ilə pilot layihələrinin hazırlanaraq həyata keçirilməsi; - Ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılması üçün ARDNŞ-nin Abşeron yarımadası ərazisində fəaliyyət göstərən və fəaliyyətin son mərhələsində olan neft yataqlarının, yerləşdiyi zonalarda landşaftın ilkin vəziyyətinin bərpa olunması şərti ilə xarici neft şirkətlərinə icarəyə verilməsi; - Abşeron yarımadası ərazisində fəaliyyət göstərən bütün müəssisə, təşkilat, xarici hüquqi və fiziki şəxslər, neft şirkətləri cəlb olunmaqla ərazinin ekoloji bərpa tədbirlərinin həyata keçirilməsi məqsədi ilə “Abşeron Ekoloji Fondunun” yaradılması, onun Əsasnaməsinin hazırlanması; - “Bibi-Heybət”, “Balaxanıneft”, “Binəqədineft”, “Suraxanıneft”, NQÇİ-nin fəaliyyət zonalarında yerləşən yataqların hasilatın son mərhələsində olduğunu, yataqların ümumi sulaşma faizinin (95-98) artdığını və bütün bunlarla əlaqədar formalaşan lay sularından yod-brom istehsalında xammal kimi istifadə imkanlarının texnoloji cəhətdən təhlil edilərək həyata keçirilməsi; - Hövsan kanalının ümumi çirklənmə yükünün azaldılması məqsədilə əvvəllər Suraxanı və Balaxanı yod zavodları əsasında yaradılmış Bakı yod zavodunun bərpa layihəsinin hazırlanaraq ümumi fəaliyyətinin təmin edilməsi; - Ərazidə formalaşan lay sularının zərərli təsirinin azaldılması məqsədi ilə
47 ARDNŞ-nin “Bibi-Heybət”, “Balaxanıneft”, “Binəqədineft” və digər neftqazçıxarma idarələrinin fəaliyyətdə olan ümumi quyu fondunun mühəndis-texniki cəhətdən tam təhlil edilərək, yüksək sulaşma meylinə malik olan, neft perspektivliliyi qeyri-məqbul qiymətləndirilən quyularının ümumi ləğvi proqramının hazırlanıb həyata keçirilməsi; - “Azneft” İB-nin, ARDNŞ-nin, Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin fəal müdaxiləsi ilə Abşeron yarımadası ərazisində fəaliyyət göstərən neft-qazçıxarma idarələrində, hasilatın sabitliyinin təmin edilməsi məqsədi ilə geoloji laylarda aparılan bütün mühəndis-texniki işlərin qapalı sistem proqramının hazırlanması həyata keçirilməsi, təbii mühit kompleksinə atılan tullantıların ümumi həcminin əhəmiyyətli dərəcədə azaldılması; - Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin fəal dəstəyi ilə ARDNŞ-nin köhnə yataqlarda bərpa proqramı həyata keçirən, ətraf mühitə tullantıların azaldılması məqsədi ilə öz vəsaiti hesabına təmizləyici sistemlərin, dövri su təchizat sisteminin tikintisini aparan və digər ekoloji tədbirləri genişləndirən neftqazçıxarma idarələri üçün güzəştli ödəniş tənzimləmə və stimullaşdırma mexanizmi layihəsinin hazırlanması; - Yarımada ərazisində bərk məişət və sənaye tullantıları ilə çirklənmiş ərazilərin, zibilxanaların (qanunsuz tullantı yerlərinin) inventarlaşdırılmasının aparılması və onların ləğv edilməsi üçün Bakı şəhəri İcra Hakimiyyətinin, yerli bələdiyyə orqanlarının və ərazidə yerləşən dövlət, özəl qurumların fəal maliyyə dəstəyi ilə mərhələli tədbirlər proqramının hazırlanıb həyata keçirilməsi; - Bərk Məişət Tullantılarından müxtəlif komponentlərin (qara metalı, qalay tərkibli lingləri, allüminiumu, makulatura fraksiyasını) mexanikləşdirilmiş çıxarılması üçün yeni texnlogiya tətbiqinin genişləndirilməsi; - Abşeron yaımadası ərazisində, praktiki olaraq “ölü zonalara” çevrilən zolaqlarda radionuklidlərlə güclü çirklənmiş ərazilərin inventarlaşdırılmasının aparılması, torpaqların radioaktiv çirklənmə dərəcəsinin dezaktivləşmə üsulları ilə müəyyənləşdirilməsi, torpaqların rekultivasiyası, prosesdə formalaşan tullantı torpaqların radioaktiv tullantı məntəqələrinə daşınmasının təmin edilməsi; - Yarımada ərazisində tikinti materialları, xüsusən əhəngdaşı və qum
48 yataqlarının istismarı nəticəsində yararsız vəziyyətə düşmüş, onların tullantıları ilə çirklənmiş torpaq sahələrinin rekultivasiyası və tullantıların azaldılması məqsədi ilə təbii xammaldan kompleks istifadə olunması tədbirlərinin həyata keçirilməsi; - Abşeron yarımadası ərazisində yaşayış massivlərində formalaşan təsərrüfat- məişət sularının relyefə axıdılmasının qarşısının alınması üçün onların kanalizasiya şəbəkəsinə yönəldilməsinin təmin edilməsi, mövcud kanalizasiya şəbəkəsinin yenidənqurulması, kanalizasiya sularının tam təmizlənməsi üçün Hövsan Aerasiya Stansiyasında və Qaradağ, Mərdəkan-Şüvəlan təmizləyici sistemlərində yenidənqurma-bərpa işlərinin apaılması; - Sənaye müəssisələrində formalaşan çirkab axıntı sularının həcminin azaldılması məqsədi ilə dövri və ardıcıl su təchizatı sistemi şəbəkəsinin genişləndirilməsi; - Sənaye müəssisələrinin ərazilərində, onların sanitar-mühafizə zonalarında, yolların kənarlarında yaşıllıqların artırılması; - Sumqayıt şəhərində civə texnologiyasına əsaslanan kaustik soda və xlor istehsalının ekoloji tələblərə cavab verən yeni texnologiyalarla əvəz edilməsi; - Tullantı sularının su hövzələrinə və daxili sututarlarına axıdılmasının qarşısının alınması və göllər ətrafı qəsəbələrin kanalizasiya sistemi ilə təmin edilməsi; - Neft məhsulları ilə çirklənmiş göl və gölməçələrin ləğv edilməsi üçün müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi; - Təbii və antropogen təsirlər nəticəsində əmələ gəlmiş süni gölməçə və bataqlıqların qurudulması və torpaq sahələrinin münbitləşdirilməsi; - Qrunt sularının yer səthinə yaxın olan sahələrində drenaj sisteminin yaradılması məqsədilə mühəndis-layihələndirmə işlərinin aparılması [11,12].
Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|