Məmmədov N. R.,Aslanov Z. Y.,Seydəliyev İ. M.,Hacızalov M. N.,Dadaşova K. S
Yüklə 7,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Orta kvadratik yaxınla şmanın göst əricisi.
- Müqavim
- Elektrik tutumu ölçül əri.
- Ölçü ma ğazaları.
- 4.2. Miqyas ölçm ə çeviricil əri
|
Bərabərölçülü yaxınlaşma göstəricisi. Hər i-ci diskretləşmə intervalında approksimasiyanın maksimal xətası bərabərsizliklə qiymətləndirilə bilər: n=0 üçün – [ ] t M t y i ∆ = ∆ ′ ≤ 1 max
max ) ( max τ ξ ε ; n=1 üçün – 8 ) ( max 2 ) ( max
2 max
t M t t y i ∆ = ∆ − ∆ ′′ ≤ τ τ ξ ε , burada M
1i , M
2i – diskretləşmənin i-ci intervalında 1-ci və 2- ci dərəcəli törəmələrin modulunun maksimal qiymətidir. Axırıncı ifadədə 2 / t ∆ = τ
olduqda 4 / ) ( max
t t ∆ = ∆ − τ τ olur.
Y(t)-nin bütün mövcudluq vaxtında bərpanın maksimum xətasını qiymətləndirmək üçün müvafiq törəmələrin modullarının maksimal qiymətindən istifadə olunur:
{ }
M M 1 1 max = , { }
M M 2 2 max = . Onda yazmaq olar: n=0 üçün – t M ∆ = 1 max ε ; n=1 üçün – 8 / 2 2 max t M ∆ = ε . Yuxarıda göstərilən bərabərsizlik diskretləşmə intervalını bərpanın verilmiş və ya buraxılabilən maksimum xətasında max ε
n=0 üçün – 1 max / M t ε = ∆ ; n=1 üçün – 2 max
/ 8
t ε = ∆
M 1 və M
2 -nin təyin edilməsinin müxtəlif üsulları vardır. Burada xüsusilə S.N.Bernşteyn bərabərsizliyindən istifadə etmək olar: əgər y(t) siqnalı modula görə hər hansı 108
maksimal qiymətlə y max məhdudlaşırsa, yəni max )
Y t y ≤ və məhdudlaşmış 0... max
ϖ tezlik diapazonuna malikdirsə, onda n dərəcəli törəmənin maksimal qiyməti max
max ) ( max Y y n n ϖ ≤ bərabərsizliyi ilə məhdudlaşır və deməli max
max 1
M ϖ ≤ ; max
2 max
2 Y M ϖ ≤ . Orta kvadratik yaxınlaşmanın göstəricisi. i intervalı üçün xətanın kvadratının orta qiyməti aşağıdakı kimi ifadə olunur: [ ]
∫ ∆ ∆ = t i i dt t t 0 2 2 ) ( 1 ε ε σ .
-nin bütün qiymətləri üzrə y
yaxınlaşmanı qiymətləndirmək üçün bütün diskretləşmə üsulları N üzrə xətanın kvadratının orta qiymətini tapırlar: ∑ ∫ =
∆ =
i t i N dt t t N 1 0 2 2 ) ( 1 1 ε ε σ ; ∞ → N olan zaman bu xətanın riyazi gözlənməsi [ ] ∑ ∫
∫ = ∆ ∆ ∞ → ∆ = ∆ = N i t t i i N dt t t M dt t t N 1 0 0 2 2 2 ) ( 1 ) ( 1 1 lim ε ε ε σ
Buradan stasionar təsadüfi siqnal üçün yazmaq olar: n=0 üçün- [ ]
∫ ∆ − ∆ =
y d t 0 2 2 ) ( 1 2 τ τ ρ σ ε σ ; n=1 üçün- [ ]
∆ − ∆ − ∆ + = ∫ ∆t y d t t p 0 2 2 ) 1 )( ( 4 ) ( 3 1 3 5 τ τ τ ρ τ σ ε σ , burada 2
σ -siqnalın dispersiyası; ) ( τ ρ -siqnalın normalaşdırılmış korrelyasiya funksiyası, 2 / ) ( ) 0 ( / ) ( ) ( y R R R σ τ τ τ τ ρ = = = .
109
Beləliklə, Laqranj polinomları bazasında siqnalın diskretləşməsi və
bərpası proseduru polinomun dərəcəsindən, siqnalın və diskretləşmə intervalının xarakteristikalarından asılı olan xətanın ortaya çıxması ilə müşaiət olunur. Ümumi halda bu xəta həmçinin siqnalın ə yirisini bərpa edən zaman istifadə olunan funksiyanın növündən asılıdır.
110
ELEKTRİK ÖLÇMƏ VASİTƏLƏRİ Fəsil 4 ÖLÇÜLƏR,MİQYAS ÖLÇMƏ ÇEVRİCİLƏRİ VƏ ELEKTROMEXANİKİ CİHAZLAR, KÖRPÜLƏR VƏ KOMPENSATORLAR 4.1. Ölçülər Ümumi məlumatlar. Qiymətləri müəyyən vahidlərlə ifadə edilən və lazımi dəqiqliklə məlum olan, bir və ya bir neçə verilmiş ölçünün fiziki kəmiyyətinin təzələnməsi və (və ya) saxlanması üçün nəzərdə tutulan ölçmə vasitəsinə ölçü deyilir. Təyinatına görə ölçülər nümunəvi və işçi ölçülərə bölünür. Nümunəvi kimi təsdiq olunan ölçülər işçi ölçmə vasitələrinin yoxlanması və dərəcələnməsi üçün nəzərdə tutulur. İşçi ölçülər ölçmələrə xidmət edir. Fiziki kəmiyyətin təzələnmə dəqiqliyinə görə nümunəvi ölçülər 1, 2 və 3-cü dərəcəli olur, 1-ci dərəcəli ölçülərdə təzələnmə xətası ən kiçikdir. Fiziki kəmiyyətin qiymətinin təzələnməsinin buraxılabilən xətasına görə işçi ölçülər müxtəlif dəqiqlik siniflərinə aid edilir. Ölçülərin aşağıdakı növ müxtəliflikləri vardır: birhədli ölçülər, çoxhədli ölçülər və ölçü mağazaları. Birhədli ölçülər. Birhədli ölçülər bir ölçüdə olan fiziki kəmiyyəti təzələyir. Onlara birhədli müqavimət, induktivlik, qarşılıqlı induktivlik, tutum və gərginlik ölçüləri aiddir. Müqavimət
ölçüləri müqavimət ölçmə sarğaclarıdır. Onlar müqavimətin n ± 10 (burada n-tam ədəddir) Om nominal qiymətlərinə müvafiq hazırlanır və dörd sıxaca malikdir, bunlardan ikisi cərəyan, ikisi potensial sıxacları adlanır. Sarğacın potensial sıxacları arasındakı müqaviməti dolaq cərəyan sıxacları ilə
111
dövrəyə qoşulduqda nominal qiymətə uyğun gəlir. Müqavimət sarğacının dolağı manqandan hazirlanır. Manqanın müqaviməti, kiçik temperatur əmsalı mis ilə cüt təşkil etdikdə kiçik termo EHQ və öz xassələrinin yüksək stabilliyi daxilində böyük xüsusi elektrik müqavimətinə malikdir.
Müqavimət sarğacının dəqiqlik sinfi nominal müqavimət 10 -5 -dən 10 10 Om-dək olduqda 0,0005-dən 0,1- dək ola bilər. Dəyişən cərəyan dövrələrində işlədikdə ölçmə sarğacının tam müqaviməti cərəyanın tezliyi dəyişdikdə özünün məxsusi tutumu C və induktivliyi L hesabına dəyişir. Müqavimət sarğacının ekvivalent elektrik sxemi şə k. 4.1-də verilmişdir. Sarğacın reaktivlik dərəcəsini RC C L − = τ zaman sabiti ilə səciyyələndirmək qəbul edilmişdir, burada R - sabit cərəyanda sarğacın müqavimətidir. Zaman sabiti 8 10
, 0 − ⋅ -dən
6 10 5 , 2 − ⋅ san-dək
ola bilər və müqavimət ölçmə sarğacları üçün texniki şə rtlərdə göstərilir. Şə k. 4.1. Müqavimət sarğacının ekvivalent elektrik sxemi İ
ölçüləri. Birhədli induktivlik və qarşılıqlı induktivlik ölçüləri induktivlik və qarşılıqlı induktivlik ölçmə sarğaclarıdır. İnduktivlik sarğacı gövdəyə sarınmış məftildən hazırlanır. Onlar 10 -6 -dan 1 Hn- dək nominalla 0,05-dən 0,5-dək dəqiqlik siniflərində və yuxarı tezlik həddi 100 kHs olmaqla buraxılır. İnduktivlik sarğacının ekvivalent sxemi parametrlərinin qarşılıqlı ə laqəsiylə fərqlənməklə müqavimət sarğacının ekvivalent sxemi ilə eynidir. 112
Qarşılıqlı induktivlik sarğacları ümumi gövdəyə sarınmış iki dolaqdan ibarətdir. Sarğaclar 10 -4 -dən 10 -2 Hn-
dək nominal, % 1 , 0 ± buraxılabilən xəta və 50 kHs yuxarı tezlik həddi ilə buraxılır. Elektrik tutumu ölçüləri. Birhədli elektrik tutum ölçüləri kimi hava və qazla doldurulmuş kondensatorlar və slyuda izolyasiyalı kondensatorlar tətbiq olunur. Hava kondensatorlarının tutumu 10 000 pF-dan çox olmur. Yüksək gərginlik dövrələrində qazla
doldurulmuş kondensatorlar istifadə edilir. Ölçmə kondensatorlarının dəqiqlik sinifləri 0,005-dən 1-ə qədər dəyişir.
elementdir. Normal element xüsusi kimyəvi elektrik enerjisi mənbəyidir. Onun gərginliyi çox dəqiqliklə məlum olur və ə traf mühitin temperaturu dəyişmədikdə zamana görə böyük sabitliyi ilə fərqlənir. Xarakteristikaları ilə fərqlənən doymuş və doymamış elektrolit məhlullu normal elementlər hazırlanır. Normal elementlərin dəqiqlik sinifləri 0,0002-dən 0,02-dək təşkil edir. Hal-hazırda elektrik gərginlik ölçüsü kimi həmçinin stabilləşdirilmiş gərginlik mənbələri istifadə edilir. Məsələn, P36-1 stabilləşdirilmiş sabit cərəyan gərginlik mənbələri qidalandırma gərginliyi % 10 ± meyil
etdikdə, 1mA
normal yük
cərəyanında ( ) V 0001
, 0 5000 , 1 ± həddində sabit çıxış gərginliyinə malik ola bilir.
olan fiziki kəmiyyəti təzələmək üçündür. Ölçmə generatorları, gərginlik, cərəyan, faz
sürüşməsi kalibratorları, dəyişən tutumlu ölçmə kondensatorları və variometrlər, yaxud dəyişən induktivlik ölçüləri çoxhədli ölçülərə aid edilir. Ölçmə generatorları forması əvvəlcədən məlum olan, tezliyi, amplitudu və bəzi digər parametrləri müəyyən hədlərdə tənzimlənə bilən və zəmanətli dəqiqliklə hesablana
113
bilən dəyişən cərəyan və gərginlik mənbələridir. Çıxış siqnalının formasından asılı olaraq onlar sinusoidal siqnal (hersin yüzdə bir hissəsindən 10 10 Hs-ə qədər), küy siqnalları, impuls siqnalları və xüsusi formalı siqnal generatorlarına bölünür. Aşağı tezlikli ( 5 10 Hs-ə qədər) sinusoidal siqnal generatorları ( ) % 3 1 , 0 −
± tezliyin verilməsi, ( ) % 6 1− ± gərginliyin verilməsi xətasına malikdir. Gərginlik və cərəyan kalibratorları çıxışında bir sıra qiymətləri kalibrlənmiş, yəni dəqiq məlum olan siqnallar almağa imkan verən stabilləşdirilmiş gərginlik, yaxud cərəyan mənbələridir. Sənayedə sabit və dəyişən cərəyan və gərginlik kalibratorları buraxılır. Bəzi kalibratorlar idarəetmə qurğuları ilə təchiz olunur, bu da onlardan avtomatlaşdırılmış yoxlama qurğularının tərkibində istifadə etməyə imkan verir.
cəhətdən bir qurğuda
cəmləşdirilən, müxtəlif kombinasiyalarda birləşdirilməsi üçün tərtibatlara malik olan ölçülər dəstidir. Müqavimət, tutum və induktivlik mağazaları vardır. Müqavimət mağazaları kəmiyyətin qiymətini 10 2 10 10 −
− Om təzələmə diapazonunda və 0,01-dən 0,2-yə qədər dəqiqlik sinfi diapazonunda hazırlanır. Tutum mağazaları 9 3
10 − − pF təzələmə diapazonuna və 0,005- dən 1-ə qədər dəqiqlik sinfi diapazonuna malikdir. İ nduktivlik (qarşılıqlı induktivlik) mağazaları yüksək dekadanın induktivliyinin (qarşılıqlı induktivliyinin) nominal qiyməti 000
10 001
, 0 − mHs, dekadalar sayı 5 1 − və dəqiqlik sinifləri 0,02-dən 1-ə qədər olmaqla hazırlanır. Birhədli ölçünün nominal qiymətinin faizi şəklində ifadə olunan buraxılabilən əsas xətasının həddi k ± = 0 δ
114
düsturu ilə təyin olunur, burada k dəqiqlik sinfinin ədədi qiymətidir. Çoxhədli ölçünün (dəyişən tutumlu kondensator, variometr və s.) kəmiyyətin təzələnən qiymətinin faizi şə klində ifadə olunan buraxılabilən xətasının həddi: N kN h max
± = δ , burada N max –ölçünün ən böyük qiyməti, N – təzələnən qiymətdir. Mağazanın nominal qiymətin faizi şəklində ifadə olunan buraxılabilən əsas xətasının həddi: + ± = N mN k M min
1 δ , burada m - mağazanın dekadalarının sayı, N min - ən kiçik dekadanın bir pilləsinin minimal qiymətidir. Bir çox mağazalar və çoxhədli ölçülər üçün dəqiqlik sinfi iki ədədin
təzələnən kəmiyyətin buraxılabilən xətasının həddi aşağıdakı düsturla təyin edilir: − + ± = 1 max N N d c k δ . 4.2. Miqyas ölçmə çeviriciləri
Kəmiyyəti verilmiş ədədin misilləri qədər dəyişmək uçun nəzərdə tutulan ölçmə çeviriciləri miqyas ölçmə çeviriciləri adlandırılır. Onlara şuntlar, gərginlik bölücüləri, ölçmə gücləndiriciləri, cərəyan və gərginlik ölçmə transformatorları aid edilir. Ş
qədər azaltmaq üçün, məsələn, ampermetrin göstəriş diapazonu ölçülən cərəyanın dəyişmə diapazonundan az olduqda şuntlar tətbiq edilir. 115
Ş unt ölçmə vasitəsinə paralel qoşulan rezistordan ibarətdir. Əgər şuntun müqaviməti ( )
− =
R R ş (R-ölçmə vasitəsinin müqaviməti; n-şuntlama əmsalı, 2 1 I I n = ) olarsa, onda 2 I cərəyanı 1
cərəyanından n dəfə kiçik olacaqdır. Şuntlar manqanindən hazırlanır. Çox böyük olmayan cərəyanları (30A-dək) ölçən apmermetrlərdə ş untlar, bir qayda olaraq, cihazın korpusunda yerləşdirilir, böyük cərəyanları (7500A-dək) ölçmək üçün isə xarici ş untlar istifadə edilir. Şuntlar çoxhədli ola bilər, yəni bir neçə rezistordan ibarət və ya bir neçə sıxacla hazırlana bilər. Bu da şuntlama əmsalını dəyişməyə imkan verir. Şuntların dəqiqlik sinfi 0,02-dən 0,5-dək təşkil edir. Ş untlar ə sasən
sabit cərəyan
dövrələrində maqnitoelektrik cihazlarda istifadə edilməklə müxtəlif ölçmə vasitələrində tətbiq olunur. Digər tip ölçmə mexanizmlərinin az həssas olması şuntların ölçülərini böyütdüyündən və tələb etdiyi gücü artırdığından onlar belə mexanizmlərlə birlikdə tətbiq olunmur. Bundan başqa, ş untlardan dəyişən cərəyanda istifadə edildikdə tezliyin dəyişməsindən əlavə xəta yaranır. Belə ki, tezliyin dəyişməsi ilə şuntun və ölçmə mexanizminin müqavimətinin dəyişməsi müxtəlifdir.
misilləri qədər azaltmaq üçün gərginlik bölücüləri tətbiq olunur. Onlar gərginliyin növündən asılı olaraq yalnız aktiv müqavimətə, tutum və yaxud induktiv müqavimətə malik elementlər əsasında hazırlana bilər. Sabit cərəyan kompensatorlarının ölçmə hədlərini genişləndirmək üçün gərginlik bölücüləri seriyalı buraxılır. Belə bölücülər manqanin ə saslı
rezistordan hazırlanır. Onlar normalaşdırılmış bölmə əmsalına və 0,0005-dən 0,01-dək dəqiqlik sinfinə malik olur. Daxili müqaviməti V R olan
voltmetrlərin yuxarı ölçmə həddini artırmaq üçün ona ardıcıl qoşulan əlavə rezistorlardan istifadə edilir. Bu zaman əlavə 116
rezistor və voltmetr gərginlik bölücüsü təşkil edir. Əlavə rezistorun müqaviməti bu düsturla təyin edilir: − = 1 V X V e U U R R , burada V R - voltmetrin daxili müqaviməti; X U - ölçülən gərginlik;
- voltmetrdə gərginlik düşgüsüdür. Ə lavə müqavimətlər manqanindən hazırlanır və 30kV- dək gərginlikli sabit və dəyişən (20kHs-dək) cərəyan dövrələrində istifadə edilir. Onlar cihazın daxilində quraşdırıla və xaricdən qoşula bilir. Kalibrlənmiş əlavə rezistorların dəqiqlik sinifləri 0,01-dən 1-dək olur. Əlavə rezistorların nominal cərəyanı 0,5mA-dən 30mA-dək təşkil edir.
Yüklə 7,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|