MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

12.11. Azərbaycanda şorlaşmış və  

şorakətləşmiş torpaqların ekoloji problemləri  

Respublikamızın ekoloji problemləri içərisində düzən torpaqların şorlaşma və şorakətləşməsinin xüsusi yeri 

vardır. Şorlaşmış torpaqlar Azərbaycanda çox geniş yayılmışdır. Sahəsi 2,2 mln. hektar olan Kür-Araz ovalığı 

torpaqlarının təxminən 60%-i orta və şiddətli dərəcədə şorlaşmış torpaqlardan ibarətdir. Bundan əlavə şorlaşmış 

torpaqlar Azərbaycanın Siyəzən-Sumqayıt, Ceyrançöl massivlərində, Naxçıvan MR-da və başqa ərazilərində də 

yayılmışdır. Ümumiyyətlə, respublikamızın  ərazisində orta və  şiddətli dərəcədə  şorlaşmış torpaqların ümumi 

sahəsi 1,3 mln. hektardan çoxdur (Q.Z.Əzizov, Ə.Quliyev, 1969). Bu o deməkdir ki, respublika ərazisinin 15%-i 

---

 

233

bu ekoloji problemə düçar olmuşdur. Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, respublikamızda kənd 

təsərrüfatına yararlı hesab edilən 1444,9 min hektar suvarılan torpaqların da 565481 hektarı  və ya 47,6%-i 

müxtəlif dərəcədə  şorlaşmış (bundan 152898 ha və ya 27%-i zəif  şorlaşmış, 146235 ha və ya 25,9%-i orta 

şorlaşmış, 223838 ha və ya 39,6%-i şiddətli  şorlaşmış, 42510 ha və ya 7,5%-i şoranlar), 508,3 min hektarı 

(29,0%-i) isə müxtəlif dərəcədə şorakətləşməyə (bundan 385037 ha və ya 75,8%-i zəif şorakətləşmiş, 102110 ha 

və ya 20,1%-i orta şorakətləşmiş, 21123 ha və ya 4,1% şiddətli şorakətləşmiş) məruz qalmışdır (cədvəl 12.4.).  

 

C

ədv

əl 12.4.

 

Şorlaşma və şorakətləşmə torpaqda gedən təbii proseslər olsa da, vaxtında lazımi tədbirlər görülməyəndə, o 

arealını genişləndirərək, həm kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına, həm də təbii biosenozlara, o cümlədən 

düzən ərazilər üçün səciyyəvi olan qış otlaq formasiyalarına və düzən meşələrinə mənfi təsir göstərir. Odur ki, 

belə torpaqlar həm meliorativ, həm də ekoloji cəhətdən  əlverişsiz sahələr hesab edilir, onların mənfi 

dinamikasının xəbərdarlıq edilməsi, qarşısının alınması və onların yararlı hala salınması üçün müvafiq ekoloji 

tədbirlərin (drenaj tətbiqi, yuma aparılması, kimyəvi meliorasiya, müəyyən inzibati və hüquqi və s.) görülməsi 

zəruridir.  

Suvarılan torpaqların meliorativ cəhətdən qiymətləndirilməsinin nəticəsi respublika ərazisində 385,1 min 

hektar sahənin qeyri-qənaətbəxş olduğunu göstərir, o cümlədən 103,4 min hektar sahədə qrunt sularının 

səviyyəsinin yerin səthinə çox yaxın olması, 115,1 min hektar sahədə torpağın yüksək dərəcədə  şorlu olması, 

---

 

234

166,6 min hektarda isə  hər iki amilin birgə  təsiri  əsas səbəb kimi göstərilir. Bu kateqoriyadan olan torpaqlar 

əkinə tam əlverişsiz hesab olunur və onların meliorasiyası üçün kompleks tədbirlərin görülməsi tələb edilir.  

Respublikanın suvarılan torpaqlarının təxminən 670 min hektarı (46,4%-i) Kür-Araz düzənliyindədir. 

Burada suvarma çox qədim tarixə malikdir. Mil düzündə və Muğan düzünün cənubunda suvarma kanallarının 

izlərinə və qalıqlarına indinin özündə də rast gəlinir. Bununla belə XIX əsrdə Azərbaycanda suvarılan əkinçilik 

əsasən Kür-Araz düzənliyində – Şirvan və Qarabağ çayları axınlarının aşağı hissələrində, Kür və Araz 

çaylarının sahilləri boyunca yerləşmiş, suvarma isə bir qayda olaraq primitiv üsullarla həyata keçirilmişdir. Kür 

və Araz çaylarının daşqın suları ilə sahələr suya basdırılmış, torpağın səthi quruduqdan sonra yaranmış çatlara 

toxumlar (arpa və pambıq) səpilmiş, vegetasiya suvarmaları aparılmasa da nisbətən yüksək məhsul 

götürülmüşdür. Mövcud olan belə bir şəraitdə XIX əsrin 60-cı illərindən çar hökuməti pambıq istehsalının 

təşkili məqsədilə Muğan-Salyan zonası torpaqlarının suvarılması üçün bir sıra tədbirlər görmüş və 1900-cü ildə 

suvarma kanallarının tikilməsinə başlanılmışdır. Beləliklə, 1901-1917-ci illərdə magistral kanalların ümumi 

sərflərinin 130 m

3

/san və uzunluqlarının 209 km olduğu dörd suvarma sistemi tikilib istifadəyə verilmişdir. Bu-

nunla da 169 min hektar sahə suvarma suyu ilə  təmin edilmişdir. Həmin dövrdə Salyan düzündə sahələrin 

bilavasitə Kür çayından götürülən su ilə suvarılmasında qoşqu heyvanları ilə  işləyən suqaldırıcı qurğulardan 

istifadə edilmişdir. Suvarma sistemilərinin  əsas qüsuru suvarma şəbəkəsinin seyrəkliyi və suatıcı  şəbəkənin 

olmaması idi.     

Məhz ona görə də suvarmanın başlandığı ilk illərdə əkin sahələrinin kütləvi şorlaşması müşahidə olunmuş, 

əhali isə  hər dəfə yeni sahələrdən istifadə etməyə başlamışdır. Basdırma üsulu ilə aparılan suvarmalar 

nəticəsində  hər  hektara  15-20 min m

3

   suvarma  suyu   sərf   olunmuş, qrunt sularının səviyyəsi yer səthinə 

yaxınlaşmış, şorlaşma prosesi geniş miqyasda yayılmışdır. 

Yaranmış  vəziyyətlə  əlaqədar  əhali və  hətta texniki xidmət işçiləri Muğanı  tərk etməyə, digər bölgələrə 

getməyə başlamışdır. Birinci Dünya müharibəsi illərində suvarma sistemləri bərbad hala düşmüş, hidrotexniki 

qurğular dağıdılmış,  şorlaşma prosesi daha da sürətlənmişdir. Nəticədə  Şimali Muğanın 96%,  Salyanın 98% 

torpaq sahələri müxtəlif dərəcədə  şorlaşmaya məruz qalmışdır (Q.Əzizov,  Ə.Həsənəliyev, 2001). Oxşar 

proseslər digər bölgələrdə də baş vermişdir. Məsələn, Yevlaxdan Hacıqabula kimi olan ərazidə Kürün sol sahili 

boyunca «Qara su» bataqlığı yaranmış, ətraf ərazi şorlşamaya məruz qalmışdır.  

Araşdırmalar göstərir ki, təcrübənin olmaması ucbatından, torpaq və hidroloji şəraiti nəzərə almadan irriqa-

siya tədbirlərinin görülməsi tez bir zamanda özünü göstərmiş, bataqlaşma və  şorlaşma prosesi geniş  əraziləri 

əhatə etmişdir. Çar hökuməti təcili tədbirlərə əl atmağa məcbur olmuş və 1910-cu ildən başlayaraq Cənubi Qaf-

qazda sistemli hidrometriya işlərinə başlanılmış 1912-ci ildə ilk kimya laboratoriyası yaradılmış, 1913-cü ildən 

isə hidroloji tədqiqatların əsası qoyulmuşdur.  

Sovet hakimiyyətinin ilk illərindən etibarən 1921-1925-ci illərdə kanallar lil çöküntülərindən təmizlənmiş, 

hidrotexniki qurğular təmir edilmiş, sonrakı illər mövcud suvarma kanallarının yenidən qurulması  həyata 

keçirilmiş, yeni suvarma sistemlərinin tikilməsinə başlanılmış, mexaniki suvarma inkişaf etdirilmişdir. 1920-

1930-cu illərdə dizel mühərrikləri ilə işləyən 5 sudartıcı qurğu işə salınmışdır. Elmi-tədqiqat və layihə axtarış 

işlərinin aparılmasına xüsusi diqqət yetirilmiş  və 1930-cu ildə Muğan təcrübə meliorativ stansiyası  təşkil 

edilmişdir. Lakin 1937-ci ildə irriqasiya-meliorasiya tədbirləri tamamilə dayandırılmış, yalnız 1945-ci ildən so-

nra onlar yenidən bərpa edilmiş, o cümlədən nəhəng Mingəçevir kompleksi tikilib istifadəyə verilmişdir.  

Sonrakı illərdə respublikada suvarma sistemləri, kollektor-drenaj şəbəkəsi, su anbarları və digər qurğular inşa 

edilmiş, torpaqların yuyulub yararlı hala salınması,  Şirvanda, Qarabağda, Cənubi Muğanda stasionar təcrübə-

drenaj məntəqələrinin təşkili, bir çox təsərrüfatların  ərazisində  qısa (1-3 il) müddətli eksperimental bazaların 

təşkili və s. kimi mühüm əhəmiyyətli tədbirlər həyata keçirilmişdır.  

1965-ci ildə keçmiş SSRİ-də meliorasiyanın inkişaf etdirilməsi haqqında qəbul olunmuş  qərardan sonra 

bütün ölkə  ərazisində olduğu kimi, Azərbaycanda da geniş miqyasda irriqasiya-meliorasiya tədbirləri  həyata 

keçirilir, o cümlədən suvarılan ərazilərdə torpaqların şorlaşmasına qarşı mübarizə tədbirləri kompleksi regionlar 

üzrə işlənib hazırlanır. 1966-1990-cı illərdə suvarılan sahələr 1094 min hektardan 1444 min hektara çatdırılmış, 

778,2 min hektar sahənin su təminatı yaxşılaşdırılmış, 541,8 min hektarda kollektor-drenaj şəbəkəsi də 

tikilməklə suvarılan  ərazinin meliorativ vəziyyəti yaxşılaşdırılmışdır. Məhz bu kimi tədbirlərin görülməsi 

nəticəsində 1986-1988-ci illərdə suvarılan torpaqlarda orta illik məhsulun həcmi 1966-1970-ci illərə nisbətən 

taxıl üzrə 2,16, pambığa görə 2,13, tərəvəz-bostan bitkiləri üzrə 2,55, meyvələrə görə 3,57, üzüm istehsalı 7,46 

dəfə artmışdır.  

Keçən  əsrin 90-cı illərinin  əvvəllərində keçmiş Sovetlər  İttifaqının dağılması ilə sovet respublikaları, o 

cümlədən Azərbaycan müstəqillik  əldə edir. İlk illər ölkədə yaranmış iqtisadi çətinliklər, xüsusilə  də erməni 

təcavüzü ilə əlaqədar maddi vəsait və maliyyə çatışmazlığı səbəbəindən suvarma sistemlərini lazımi səviyyədə 

saxlamaq və meliorasiya tədbirlərini davam etdirmək bir müddət mümkünsüz vəziyyətdə oldu. Kollektor-drenaj 

sistemlərinin lillənməsi, bəzi yerlərdə onların tamamilə  sıradan çıxması  nəticəsində ayrı-ayrı  ərazilərdə  təkrar 

şorlaşmanın yaranması üçün əlverişli  şərait yarandı. Bu proses kollektor-drenaj sistemlərinin və suvarma 

---

 

235

qurğularının kifayət qədər mükəmməl olmadığı  ərazilərdə, xüsusən də  Şirvan düzündə özünü daha qabarıq 

şəkildə göstərmişdir.  

Torpaqları duzlardan yuyub təmizləmək üçün onun hansı dərəcədə şorlaşdığını bilmək lazımdır. Torpaqda 

olan duzların miqdarı şərti olaraq müəyyən hədlərə bölünür və onlara adlar verilir. Buna torpaqların şorlaşma 

dərəcəsinə görə təsnifatı deyilir. Təsnifatın əsasını bitkilərin düzlara davamlılıq qabiliyyəti və onların buraxıla 

bilən həddi təşkil edir. Kənd təsərrüfatı bitkiləri duza davamlılığına görə üç qrupa bölünür (cədvəl 12.5.).