MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

12.10. Azərbaycanda səhralaşma problemi 

Azərbaycanda səhralaşma prosesi əsasən dağətəyi, düzənlik və ovalıq ərazilərdə təbii, xüsusən antropogen amillərin 

təsiri nəticəsində baş verir. Bu ərazilərdə yağıntıların orta illik miqdarı 150-300 mm arasında tərəddüd edir, səthi buxar-

lanma yağıntının miqdarından 3-4 dəfə artıqdır. İqlim yarımsəhra və quru bozqır yarımtipinə aiddir.  

Səhralaşma prosesi Kür-Araz ovalığı üçün daha səciyyəvidir. Burada son illər əhalinin artması, ərazidə qaç-

qın və köçkünlərin məskunlaşması, kənd təsərrüfatı, o cümlədən heyvandarlığa olan tələbatın çoxalması, həmçi-

nin təbii qaz və elektrik enerjisinin çatışmaması ilə əlaqədar torpaq və bitki örtüyünün ekstensiv istifadəsi nəti-

cəsində antropogen səhralaşma prosesi güclənmişdir.  

Kür-Araz ovalığında səhralaşma prosesi Şirvan düzündə daha güclü gedir. Burada apardığımız tədqiqatlar 

göstərir ki, bitki və torpaq örtüyünün səhralaşmasının (və ya deqradasiyası) istiqaməti və intensivliyini yaradan 

səbəblər ərazinin ekoloji şəraiti (relyefi, bitki örtüyü, torpağı)  və antropogen amillərin müxtəlifliyi ilə əlaqədar-

dır. Bu baxımdan ərazini aşağıdakı sahələrə bölmək olar:  

1. Kür çayı boyu tuqay meşələrinin deqradasiyası prosesi, orada olan meşələrin məhv edilməsi, hədsiz mal-

qara otarılması və meşə torpaqlarından kənd təsərrüfatında istifadə edilməsi ilə əlaqədar baş vermişdir. 

2. Regionun ovalıq hissəsində suvarılan ərazilərdə səhralaşma prosesini yaradan əsas səbəblər orada drenaj-

kollektor şəbəkəsinin yaradılması və suvarma işləri ilə əlaqədardır. Bu ərazidə səhralaşma prosesi torpağın şor-

laşması, şorakətləşməsi və bataqlaşması istiqamətində gedir.  

3. Regionun dağətəyi hissəsində səhralaşma prosesi bitki örtüyünün pozulması, məhv edilməsi, hədsiz mal-qara 

otarılması, aqrotexniki qaydalara riayət olunmaması ilə əlaqədardır. Bu ərazidə səhralaşma prosesi bitki örtüyünün 

deqradasiyası, səthi və yarğan eroziyası, suvarma aparılan sahələrdə isə irriqasiya eroziyası, bəzən şorlaşma və sürüş-

mə hadisəsinin yaranması istiqamətində gedir. 

Qeyd edildiyi kimi Şirvanın ovalıq hissəsində  səhralaşma prosesi əsasən suvarma işlərinin aparılması ilə 

əlaqədardır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Şirvan düzündə suvarma işləri hələ Girdiman dövləti dövründə geniş 

inkişaf etməyə başlamışdır.   

O vaxt suvarılan torpaqlarda taxıl, üzüm və başqa kənd təsərrüfatı bitkiləri becərilirdi. Lakin VIII-XII 

əsrlərdə burada olan suvarma sistemlərinin çoxu dağılmışdır. XV əsrdən sonra Şirvan düzündə suvarma işləri 

yenidən inkişaf etməyə başlamışdır. Suvarma sistemlərinin dövri olaraq dağılması  və yenidən qurulması 

ərazinin təbii  şəraitinin - relyefi, bitki örtüyü və torpağın kökündən dəyişməsinə  səbəb olmuşdur. XIX əsrin 

axırında suvarma işləri sürətlə genişlənmişdir. 

---

 

232

Cədvəl 12.3.