MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

12.2. Su və külək eroziyası 

 

Torpaq  eroziyası  təbii  geomorfoloji  proses  olub  yer  relyefinin  əmələ  gəlməsində  böyük  rol  oynayır.  

Təbii  su  eroziyası adətən torpağın  bütöv bitki  örtüyü  ilə  mühafizə  olunduğu  landşaft  zonalarında müşahi-

də olunur. Dünyada  torpağın  təbii  su  eroziyasının  yayılması  coğrafi  zonallıq  qanununa  tabedir.  

Təbii külək  eroziyası  əsasən  arid  zonalarda ( yarımsəhra  və  səhra )  baş  verir .Təbii  eroziya  prosesi  

zəif  getdiyi  üçün  müşahidə  olunmur, belə  ərazilərdə  torpaqəmələgəlmə  prosesi  nəticəsində  torpaq  bərpa  

olunur. 

Eroziya  prosesinin  əmələ  gəlməsinin  və  inkişafının  əsas  səbəbi  kənd  təsərrüfatı  hesab  olunur. İnsanın  

təsərrüfat  fəaliyətilə  əlaqədar  olaraq  yamacların  kənd  təsərrüfatı  bitkiləri  altında  istifadə  olunması , otlaq  

və  örüşlərin  intensiv  otarılması , meşələrin  məhv  edilməsi , torpağın  yamac  boyu  şumlanması  eroziya  pro-

sesinin  güclənməsinə  səbəb  olur. 

Eroziya  prosesi  dedikdə  torpağın  üst  münbit  qatının  yağış  və  qar  suları  vasitəsilə  yuyulub  aparılması 

, həmçinin  külək  tərəfindən  sovrulub  dağılması  başa  düşülür. Deməli  torpaq  eroziyasının  əsas  iki  tipi  ay-

rılır – su  və  külək  eroziyası . Su  eroziyası  da  öz  növbəsində  səthi  və xətti (yarğan) eroziyasına  bölünür. 

 

Şəkil 12.2. 

 

Yamaclarda səthi eroziya prosesinin inkişafı nəticəsində torpağın münbitliyi aşağı düşür, kənd təsərrüfatı bit-

kilərinin məhsuldarlığı azalır . Məhsulun keyfiyyəti aşağı düşür. Eroziya prosesi zamanı bəzən torpağın şum qatı 

tamamilə yuyulub aparılır. 

Torpaq  eroziyası zamanı torpaqda azot, fosfor və kaliumun mənimsənilən formaları,  bir çox mikroelement-

lər ( yod,  mis,  sink,  kobalt,  marqans,  nikel,  molibden ) də azalır. Bununla da həm məhsuldarlıq, həm də kənd 

təsərrüfatı məhsulunun keyfiyyəti aşağı düşür. 

Eroziya zamanı yağmurların çox hissəsi yamaclardan axıb getdiyindən,  həm də eroziyaya uğramış torpaqla-

rın fiziki xassələri pisləşdiyindən torpaq səthindən buxarlanmaya və transpirasiyaya çox su sərf olunur,  bununla 

da torpaqda quraqlıq yaranır.Çox vaxt eroziya gedən rayonlarda baş verən quraqlığı «eroziya quraqlığı» adlan-

dırırlar . 

---

 

212

Eroziya prosesi intensiv getdikdə şırımlar, yarğanlar əmələ gələrək kənd təsərrüfat sahələrini əlverişsiz hala 

salır, torpağa qulluq işləri çətinləşir . 

ABŞ – da son 200 il ərzində torpaq örtüyünün 1/3 hissəsi yuyularaq təbii məhsuldarlıq 10 – 15 % aşağı düş-

müşdür. ABŞ - da əkin sahələrinin yarısının eroziyaya qarşı tədbirlərə ehtiyacı vardır. 

Torpağın  eroziyaya qarşı davamlılığı torpaqda olan humusun və karbo-

natların miqdarından, uducu kompleksdəki kationların konsentrasiyasın-

dan, torpağın mexaniki və aqreqat xassələrindən asılıdır. 

Ədəbiyyat məlumatlarına görə  hər il tarlalardan 90 milyon ton torpaq 

yuyulub aparılır. Müqayisə üçün qeyd edək ki, dünyanın çaylarının sülb 

axını ildə 22milyard ton təşkil edir. Hazırki dövrdə torpağın eroziyası əkin-

çilikdən qabaqkı vaxta nisbətən təxminən 5 dəfə intensiv gedir. Yuyulmuş 

topaqlarda olan fosforun miqdarı dünyada il ərzində istehsal olunan fosfor 

kübrəsindən çoxluq təşkil edir.  

Rütubətli ekvator zonasında əkinçilik dövrünə nisbətən eroziya prosesi 

8 dəfə artmışdır .Meşələrin yox edilməsi və əkin sahələrinin artırılması ilə 

əlaqədər burada eroziyanın intensivliyi artmaqda davam edir. 

Eroziya  prosesinin  ən  çox  inkişafı  kifayət  qədər  yağmurlar  düşən  

mülayim  qurşaqda  müşahidə  olunur.Burada  əkinçilik  dövrünün  başlan-

ğıcına  nisbətən  torpaq  eroziyası  33  dəfə  artmışdır. 

Alimlərin  hesablamalarına  görə  1  sm  qalınlığında  münbit  topağın  

yaranması  üçün  300  il  tələb  olunur. Eroziya  prosesi  nəticəsində  bəşə-

riyyət  min  illərlə  yaranan  neçə  santimetrlərlə  münbit  torpaq  qatını  qı-

sa  bir  müddət  ərzində  itirir. 

Bütün  dünyada  torpağın  eroziyası  böyük  bədbəxt  hadisə  hesab olunur. Onun qarşısının alınması  üçün  

müxtəlif  tədbirlər  həyata  keçirilsə  də  istənilən  nəticə əldə  edilmir. Lakin  eroziya  prosesinin qabaqcadan  

qarşısının alınması  onunla  mübarizə  aparmaqdan  və  törətdiyi  nəticələri  aradan  qaldırmaqdan  asandır.