MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud



Yüklə 4,78 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə19/75
tarix04.05.2017
ölçüsü4,78 Mb.
#16580
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   75

Göllər – təbii şirinsulu su hövzələri olub geoloji baxımdan nisbətən yaxın keçmişdə – son bir neçə on min 

illərdə  əmələ  gəlmişdir, yalnız bəzi göllərin yaşı milyon illərlə hesablanır (məs.  Baykal gölü). Göllərin 

əksəriyyətində profundal zonanın mövcudluğu su qatının temperatur rejiminə, onun «qarışmasına» və orada ok-

sigenin paylanmasına təsir göstərir. Bu proseslər gölün temperatur rejimi kimi mövsümi xarakter daşıyır (şəkil 

6.14.). 

Mülayim qurşağın göllərində yay dövründə şaquli kəsikdə üç zona ayırmaq olar: epilimnion – suyun kon-

veksiya (sirkulyasiya) etdiyi dərinliyə qədər; termoklin – aralıq zona, burada su yuxarı (üst) zonanın suyu ilə 

qarışmır; hipolimninon – soyuq su sahəsi, burada sirkulyasiya getmir (Şəkil 6.16).  

 

Øÿêil 6.14. Ýþëöí ö÷ ÿñàñ çîíàñû 

 

Termokilın adətən işıq düşən sərhəddən aşağıda yerləşir, oksigen ehtiyatı, ondan ayrılmış  hipolimnionda 

tükənir. Yayda – durğunluq dövrü başlayır. Payızda – temperaturun bərabərləşdiyi dövrdə suyun ümumi qarışması və 

hipolimnionun oksigenlə zənginləşməsi baş verir. Qışda – buzun altında suyun temperaturu +4

0

C-dən aşağı olur, bu 



onun sıxlığını azaldır və yenidən gölün stratifikasiyasına və qış durğunluğuna səbəb olur. Yazda buz əridikdən sonra 

suyun temperaturu 4

0

C-yə çatır, o, ağırlaşır və yenidən yaz qarışması baş verir. Bu klassik sxem Avropa və Şimali 



Amerika gölləri üçündür. Subtropik rayonlarda suyun qarışması il ərzində bir dəfə – qışda, tropikada isə daim və 

qeyri müntəzəm olur. 

Məhsuldarlığına görə göllər iki qrupa bölünür: 1) Oliqotrof (biogen maddələr və plankton az olan) və 2) 

evtrof (biogen maddələrlə zəngin) göllər. Lentik ekosistemlərin məhsuldarlığı həm də ətraf mühitdən və gölün 

dərinliyindən daxil olan maddələrdən asılıdır. Kiçik göllər daha məhsuldar olur. 

 


 

104


 

Øÿêil 6.15. Ëåíòèê ãðóïðàøìàëàðûí áÿçè ïðîäóñåíòëÿðè: ñó 

ùþâçÿëÿðèíèí äèáèíÿ áÿðêèìèø ñàùèëéàíû áèòêèëÿð (1-7), ñàïøÿêèëëè 

éîñóíëàð (8-9) âÿ  ôèòîïëàíêòîí (10-20). Ôèòîïëàíêòîíóí òÿðêèáèíäÿ 

éàøûë (10-13), äèàòîì (14-17) âÿ ýþé-éàøûë (18-20) éîñóíëàð 1 - 

Úèéÿí; 2 - ãàìûø; 3 - îõéàðïàã; 4- ñóçàíáàüû; 5âÿ 6 - ñó÷è÷ÿéèíèí èêè 

íþâö; 7 - Chara. 

  

Prudlar – yaxşı inkişaf etmiş litorala malik olub stratifikasiya praktiki olaraq mövcud deyildir. Prudlar 

müxtəlif çökəkliklərdə əmələ gəlir, çox vaxt müvəqqəti hal daşıyır – yayda və ya quraqlıq dövründə quruyur. 

Prudların faunası quraqlıq dövründə sükutluq vəziyyətində yaşamağa qabildir və ya digər su hövzəsinə (qışda 

suyu olan) köçür. Təbii prudlar yüksək məhsuldar olur. Süni prudlarda balıqları insan özü yemləndirir.  

Su anbarları – hidroenergetik və hidromeliorasiya kompleksləri yaradılarkən insan tərəfindən tikilir. Bu 

təbii sistem olmayıb təbii-texniki sistem sayılır. Burada istilik və biogenlərin paylanması su anbarı  bəndinin 

tipindən asılıdır. Əgər su bəndin dibindən buraxılırsa, bu zaman su anbarı istilik toplayır və biogen maddələr 

xaric olunur, su bəndin üstündən axıdıldıqda isə istilik xaric olunur, biogen maddələr toplanır. Birinci halda su 

hipolimiondan, ikinci halda isə epilimiondan axıdılır (buraxılır). Dərin şlüzlərdən çaya daha duzlu sular da axır, 

biogenlər isə çay sahəsini evtrofikasiyaya uğradır.  



 

7.2.2. Lotik ekosistemlər – çaylar – Durğun su hövzələrindən üç əsas  şəraiti ilə  fərqlənir: 1) axın – 

mühüm limitləşdirici və nəzarətedici faktordur; 2) su ilə quru arasında mübadilə daha aktivdir; 3) praktiki olaraq 

stratifikasiya olmadığından daha bərabər paylanır.  

Axının sürəti çayda balıqların paylanmasına təsir göstərir – onlar daşların altında, növbəli dayazlıqların alt 

hissəsində yaşaya bilir, bunlar müxtəlif növlər olub konkret şəraitlərə adaptasiya olunurlar. Çay açıq ekosistem 

olub, ora ona bitişik sahələrdən çoxlu miqdarda üzvi maddələr daxil olur.  



Detrit qidalanma – lotik ekosistemlərin trofik zəncirinin əsasını təşkil edir: konsumentlər enerjinin 60%-

dən çoxunu gətirmə materiallarından alır, lakin çaylarda oksigen kifayət qədərdir və onun miqdarı daimidir.  

Növbəli dayazlıqların və növbəli dərinliklərin lotik qruplaşmaları ayrılır. Növbəli dayazlıqlarda substrata 

bərkimək (yapışmaq) qabiliyyəti olan orqanizmlər (sapvari yosunlar) və ya yaxşı üzücülər (alabalıq) 

məskunlaşır. Dərinlik qruplaşmaları prud qruplaşmalarını xatırladır. 

 


 

105


Øÿêtl 6.16. Øèìàl éàðûìêöðÿñèíèí ìöëàéèì çîíàñûíûí ýþëöíäÿ òåìïåðàòóð 

ñòðàòèôèêàñèéàñû (Ëèíñëè ýþëö, Êîííåêòèêóò, ÀÁØ É.Îäóìà ýþðÿ, 

1975) 

 

Øÿêil 6.17. Êè÷èê âÿ èðè ýþëëÿðèí ëèòîðàë çîíàñûíûí ôàóíàñûíûí òèïèê 

íöìàéÿíäÿëÿðè (Ï.Ïåííàê, 1950-53) 1-4 - îòéåéÿíëÿðèí ôîðìàëàðû èëêèí 

êîíñóìåíòëÿð; 5-8 - éûðòûúûëàð (èêèíúè êîíñóìåíòëÿð); 1- ãàðûíàéàãëû 

ìîëéóñêà; 2 - õûðäà áóüóìàéàãëûëàð; 3 - òðèàåíîäåñèí ñöðôÿñè; 4 - 

ìèë÷ÿéèí ñöðôÿñè; 5-6 - áèðýöíëöê áþúÿéèí íèìôàñû; 5 - éûðòûúû áþúÿê 

ùîâóçãóðäó; 6 - éûðòûúû òàõòàáèòè; 7 - ýþçÿëãûç èéíÿúÿíèí íèìôàñû; 8 

- èyíÿúÿëÿðèí íèìôàñû 

 Böyük çaylarda uzununa zonallıq izlənir: çayın yuxarılarında növbəli dayazlıqların aşağı  və delta 

hissəsində dərinliyin qruplaşmaları məskunlaşır, orta hissədə isə hər iki zonanın orqanizmlərinə rast gəlinə bilər. 

Uzununa zonallıqda balıqların növ tərkibinin dəyişməsi nəzərə çarpır. Aşağıya doğru növ tərkibi kasatlaşır, 

lakin balıqların ölçüsü artır.  

Bataqlaşmış  şirinsulu sahələr, adətən – alt və üst  bataqlıqlar. Alt bataqlıqlar bir qayda olaraq yeraltı 

sularla, üst bataqlıqlar isə atmosfer yağıntıları ilə qidalanır. Üst bataqlıqlara istənilən çökək yerlərdə, hətta 

yamaclarda rast gəlinə bilər, alt bataqlıqlar isə göl və axmazların bitkilərlə örtülməsi nəticəsində  əmələ  gəlir. 

Onlar su makrofitləri, bataqlıq bitkiləri və kollarla örtülə bilər.  

Bataqlıq torpaqları  və torfluqların tərkibində çoxlu karbon olur (14-20%), onların kənd təsərrüfatı üçün 

becərilməsində havaya çoxlu miqdarda CO

2

 ayrılaraq karbon qazı problemini dərinləşdirir.  



 

7.3. Dəniz ekosistemləri 

Dəniz mühitinin xüsusiyyətləri və faktorları 

Məlum olduğu kimi, dəniz mühiti Yer kürəsinin 70%-dən çox hissəsini tutur. Okean olduqca böyük 

dərinliyə malikdir. Onun bütün sahələrində həyat mövcuddur, lakin materiklərə və adalara yaxın yerlərdə o daha 

zəngindir. Okeanda praktiki olaraq abiotik sahə yoxdur, buna baxmayaraq heyvanların hərəkət etməsi üçün 

temperatur, duzluluq, dərinlik maneə ola bilər.  

Daima fəaliyyətdə olan küləklər (passatlar) nəticəsində okean və  dənizlərdə güclü axınlar (qolfstrim – isti, 

kaliforniya – soyuq və s.) hesabına suyun daim sirkulyasiyası baş verir, bu isə okeanların dərinliklərində  də 

oksigen çatışmazlığının qarşısını alır.  

Dünya okeanında  ən məhsuldar sahə  apvellinq hesab olunur. Dik materik yamaclarından küləklər suyu 

kənara (uzağa) apararaq daim onu qarışdırdığı yerdə, okeanın dərinliyindən soyuq suların qalxması prosesi 



 

106


apvellinq adlanır, onun əvəzinə  dərinlikdən biogenlərlə  zənginləşmiş su qalxır.  Estuarilərin suları  kənardan 

biogenlərin gətirilməsi hesabına yüksək məhsuldar və  zəngin olur. Y. Odum (1975) bu hadisəni  autvellinq 

adlandırmışdır.  

Sahil zonasında Ay və Günəşin cazibə qüvvəsinin  əmələ  gətirdiyi qabarmaların rolu böyükdür. Onlar 

qruplaşmaların həyatında nəzərə çarpan dövrlüyə («bioloji saatlar») səbəb olur.  

Okeanın orta duzluluğu 35 q/l təşkil edir. Onların 25%-i natrium-xlorun payına düşür, qalan duzlar – 

kalsium, maqnezium və kalium (sulfat, karbonat, bromid və b.), onlarca digər elementlər 1%-dən də azdır.  

Dəniz su hövzələri üçün sabit qələvi mühiti (pH=8,2) səciyyəvidir, lakin duzların və duzluluq dərəcəsinin 

nisbəti dəyişir. Sahil zonasında çay mənsəblərinin az duzlu körfəzlərinin suyunda duzluluq dərəcəsi azalaraq ilin 

mövsümləri üzrə  kəskin dəyişir. Ona görə  də sahil zonasında  evriqal (mühitin duzluluğuna və kimyəvi 

tərkibinin çox dəyişməsinə dözən), açıq okeanda isə  stenoqal (suda duzluluğun artıb-azalmasına dözməyən) 

orqanizmlər (heyvanlar) məskunlaşır.  



Biogen elementlər – dəniz mühitində mühüm limitləşdirici faktor olub suyun milyard hissəsindən bir 

neçəsini təşkil edir. Biogen elementlər orqanizmlər tərəfindən tez tutulub praktiki olaraq heterotrof zonaya 

(bioloji dövrana) çatmadan onların trofik zəncirinə düşür. Deməli, biogen elementlərin aşağı konsentrasiyası 

onların ümumi defisiti demək deyildir.  

Dənizin dərinliyi dəniz biotasını ayıran əsas faktor hesab olunur. 

Dəniz ekosistemlərinin xarakteristikası  

Kontinental şelf sahəsi, neritik sahə 

Kontinental  şelf sahəsi 200 m dərinliklə  məhdudlaşır, bütün okeanın 8%-ni təşkil edir (29 mln. km

2

) və 


okeanda faunistik baxımdan  ən zəngin hesab olunur. Qidalanma mühitinə görə olduqca zəngindir. Bentos 

faunasının sürfələri hesabına plankton yemi də  zəngindir. Yeyilməyən sürfələr substrata çökərək ya epifauna 

(bərkimiş, yapışmış), yaxud da infauna (basdırılmış) əmələ gətirir.  

Apvellinq sahələri kontinentin qərb səhra sahilləri boyu yerləşir. Onlar adalarda yaşayan balıq və quşlarla 

zəngindir. Lakin küləyin istiqaməti dəyişdikdə planktonun «çiçəkləməsi» kəskin azalır və oksigensiz şəraitin 

inkişafı nəticəsində (evtrofikasiya) balıqların kütləvi qırılması baş verir.  

Limanlar – sahilyanı yarımqapalı su hövzələridir, onlar şirinsulu və dəniz ekosistemləri arasında ekoton 

kimi özünü göstərir. Limanlar adətən litoral zonaya daxil olur və qabarma-çəkilmələrə məruz qalır.  

 

Şəkil 6.18. Dənizin şaquli və üfüqi zonallığı (təxmini sxem) 

 

Limanlar yüksək məhsuldar olur. Onlar biogen maddələrin «tələsi» hesab olunur. Bütün il ərzində avtotrof-



lar – makrofitlər (bataqlıq və dəniz otları, yosunlar), dib yosunları, fitoplankton aktiv olur. Onlar cavan (körpə) 

balıqların yemləmə yeridir. Dəniz məhsulları kompleksi ilə zəngindir (balıqlar, krab, krevet, istridyə və b.). Li-

manlar insanın təsərrüfat fəaliyyəti altına düşdükdə su mühitinin çirklənməsi nəticəsində məhsuldarlığını itirir.  


 

107


Okean sahəsi (ərazisi) – açıq okeanın evfotik zonası olub biogen elementlərlə kasatdır. Ona görə də sahil 

zona ilə müqayisədə fauna ilə də çox kasatdır. Arktika və Antarktika zonaları nisbətən məhsuldardır, belə ki, isti 

dənizlərdən soyuq dənizlərə keçiddə planktonun sıxlığı artır, balıq və kitəbənzər fauna burada xeyli zəngin olur.  

Pelagik sahənin qida zəncirində fitoplankton enerjisinin ilkin mənbəyi – produsenti hesab edilir. İri heyvan-

lar, ilk növbədə balıqlar burada əsasən ikinci (törəmə) konsument olub zooplanktonla qidalanır. Zooplankton 

üçün fitoplankton, həmçinin molyuskların plankton sürfələri produsent sayılır.  

Dərinlik artdıqca faunanın növ müxtəlifliyi azalır, buna baxmayaraq praktiki olaraq produsentlərin olmadığı 

abissal zonada balıqların müxtəlifliyi yüksəkdir, burada balıqlar əcayib forma alır, onların iri ağızları və dartılan 

(uzanan) qarınları olur. Bu, tamamilə qaranlıqda istənilən ölçüdə olan qidanı udmağa uyğunlaşmaq üçündür. 

Müxtəliflik isə uzun geoloji dövrlər ərzində abissal zonada stabil şəraitin olması ilə əlaqədardır, bu isə təkamülü 

ləngitmiş və uzaq geoloji epoxalardan bəri çoxlu növlər saxlanıb qalmışdır.  



Okeanın dərin rift zonasının ekosistemləri - 3000 m və daha çox dərinliklərdə, başdan-başa qaranlıqda 

yerləşir, burada fotosintez prosesi mümkün deyildir, yeraltı isti sular və  zəhərli metalların konsentrasiyası 

vardır; burada canlı orqanizmlər borucuqlarda yaşayan giqant qurdlardan (poqonofor), iri ikilaylı molyusklar, 

krevetlər, krablar və bir neçə balıq növündən ibarətdir. Burada molyusklarla simbioz halında yaşayan hidrogen-

sulfid bakteriyaları prosudent kimi çıxış edir. Yırtıcılardan krabları, qarınayaqlı molyuskları  və  bəzi balıqları 

göstərmək olar.  



Okean planetimizdə  həyatın beşiyi hesab edilir. 3 milyard il bundan əvvəl okeanda həyatın peyda 

olması biosferin formalaşmasının başlanğıcını qoydu. Yer səthinin 70%-ni tutaraq okean hazırda da ma-

terik ekosistemləri ilə birlikdə Yerin müasir biosferinin bütövlüyünü (vəhdətini) təyin edir. 

 

108


 

 

 



 

 

 



II HİSSƏ 

 

TƏTBİQİ EKOLOGİYA 

 

 



 

109


 VIII Fəsil 

 

ATMOSFER HAVASININ QORUNMASI   

 

Planetimizi  əhatə  edən  vahid  hava  okeanı  Yer  üzərində  həyatı  qoruyur  və  saxlayır.Dünyanın  



dövlətləri  qurunu  öz  aralarında  bölüşə    bilər, lakin  daim  hərəkətdə  olan  atmosfer  bəşəriyyətin  

ümumi  mülkü, ümumi  var-dövləti  sayılır. Təbii  mühitin  bir  komponenti  kimi  atmosfer  Kosmosla , 

dünya  okeanı  ilə,  qurunun  suları  və  təbii  ekosistemlərlə  qarşılıqlı əlaqədədir. 

Müasir   dövrdə   atmosferin   çirklənməsi  bəşəriyyətin ,  cəmiyyətin «bəlasına», «xəstəliyinə»  çevrilmiş-

dir.Bu  «bəla»  əsasən  insanın  sənaye  fəaliyyətinin  aktivləşməsi  nəticəsində  baş  verir  və  insanın  özünə , 

bütün  canlılara, bitkilərə  və  bütövlüklə  Biosferə  mənfi  təsir  göstərir.Atmosferin  çirklənməsi  ən  çox  səna-

yenin  inkişafı  ilə  əlaqədar  olub  fabrik, zavod, nəqliyyat  vasitələri, məişət  müəssisələri  cəmləşən,  həyat  

tərzi  yüksək  səviyyəyə  çatan, yüksək  milli   gəlirə  malik  olan , enerjidən  yüksək  dərəcədə  istifadə  edən  

ölkələrdə  baş  verir.Bu  ölkələrdə  havaya  çoxlu  miqdarda  karbon  qazı, müxtəlif  sənaye  qazları  və  tozları  

artır. 


Atmosferin  çirklənməsi  həmçinin  qlobal  problem  olub  təbii  və  dövlət  sərhədlərini  tanımır,  onlarala  

məhdudlaşmır  və  havası  intensiv  çirklənmiş  sıx  yerləşən  yaşayış   məntəqələrindən  və  sənaye  cəhətdən  

inkişaf  etmiş  rayonlardan  daha  uzaqlara  -  əhalisi  az, havası  təmiz  olan yaşayış  məntəqələrinə  yayılır.Odur  

ki, atmosferin  çirklənməsi  problemi  bütün  bəşəriyyəti  narahat  edir, bütün  dövlətlər  və  xalqlar  onun  təmiz-

liyinin  qayğısına  qalmalıdır. 

 

8.1. Atmosferin  quruluşu 

Dəniz  səviyyəsindən  yüksəkliyə  qalxdıqca  temperaturun  dəyişmə  xarakterinə  görə  atmosfer  5  əsas  tə-

bəqəyə  bölünür : troposfer, strotosfer, mezosfer, termosfer  və  ekzosfer . 

    Troposfer  atmosferin  ən  aşağı  hissəsi  olub  qütblərdə  qalınlığı  8-10 km, ekvator  zonasında  isə  15-18  

km – ə çatır. Troposferdə  havanın  t

0

 – ru (temperaturu) yüksəklikliyə  qalxdıqca  hər  100 m – də  orta  hesabla  



0,5-0,6 

0

 aşağı  düşür. Odur ki, hətta ekvatorda troposferin üst sərhədində temperatur ( -  70



) təşkil edir. Tro-

posferdə havanın 80 % - ə qədəri, yəni 8/10 hissəsi cəmləşir. Burada mühüm  atmosfer  prosesləri gedir ki,  o da 

insanın həyat və fəalliyətinə təsir göstərir: Bu proseslər istilik və rütubətlik mübadiləsi, buludların əmələ gəlmə-

si, yağıntılar, şimşək, tozlu tufanlar, quru küləklər və s. məhz troposferdə  baş verir.  

Strotosfer - troposferdən üstdə yerləşərək 50-55 km-ə qədər çatır. Bu qatın aşağı hissəsində temperatur yük-

səkliyə görə dəyişmir. Yuxarı hissəsində 35 km – dən sonra yüksəklik artdıqca  temperatur çoxalır. Buna səbəb 

strotosferin yuxarı hissəsində  günəş radiyasiyasının ozon qatı tərəfindən intensiv udulmasıdır. Belə ki, bu qatda 

ozon ekranı yaranır. Hündürlükdən asılı olaraq  en dairəsi ilə əlaqədar ozonun miqdarı dəyişir. Ən sıx ozon tə-

bəqəsi 30 km hündürlükdə qeyd olunur. Qütblərdə isə ozon təbəqəsi 18-20 km – də yerləşir.  

Strotosferdə troposferdəki kimi havanın hərəkəti müşahidə  olunmur. Odur ki, bir qayda olaraq strotosferdə 

bulud yaranmır. 



Mezosfer  - strotosferdən yuxarıda yerləşir. Onun yuxarı  sərhədi 80-90 km hündürlükdən keçir.Mezosferdə  

t

0



- r –70,  -80

0

 -yə  qədər enir. 



Termosfer -  mezosferdən  üstdə  yerləşərək  800  km – ə  qədər  çatır. 

  Termosferdə hava güclü ionlaşmışdır, ona görə burada elektrik keçirmə  troposferə  nisbətən  milyardlarla  

yüksəkdir. Termosferdə yüksəkliyə doğru t

0

-r qalxaraq onun yuxarı sərhədində  təxminən  2000 



0

-  yə  qədər  

çatır. 

Qeyd etmək lazımdır ki, belə yüksək t



0

 – r qaz malekullarının  hərəkətinin  kinetik  enerjisini  səciyyələndirir 

. Kosmik  gəmilər  termosferdə  olduqda , burada  havanın  olduqca  seyrək  olması  ilə  əlaqədar  belə  yüksək  

t

0



- run mənfi  təsirinə məruz  qalmır. 

 

110


 

Şəkil 8.1. Atmosferin quruluşu 

 

Termosferdə  qütb  şəfəqlənməsi  baş  verir ,  meteoritlər  yanır. 



Ekzosfer  və  ya  səpələnmə  sferi – atmosferin  xarici  qatı. Buradan  yüngül  atmosfer  qazları  sayılan  hid-

rogen  və  helium  planetlərarası   fəzaya  keçə  bilər. Bu  qat  2000-3000 km – ə qədər  yayılır  və tədricən  kos-

mosa  keçir. 

Yuxarıda  göstərilən  sferalar  arasında  keçid  aralıq  qatlar  yerləşir. Onlara  tropopauza, stratopauza  və s. 

deyilir. Məs. Trapopauza  troposferi  strotosferdən  ayırır. 

 

8.2. Atmosferin tərkibi və  



onun həyatın  mövcudluğunda rolu 

Atmosferin 

10

9

 hissəsi  troposferdə  yerləşir. Strotosferdə  isə  atmosfer kütləsinin  cəmi 



1000

1

 hissəsi  yer-



ləşir. Göründüyü  kimi canlı aləmə daha zəruri  sayılan  hava  təbəqəsi  əsasən  troposferdədir.   

Atmosfer  havası – müxtəlif  qazların  qarışığından  ibarətdir. Onun  tərkibinin  78,08 % - i azot, 20,95 % - i oksigen , 

093 % arqon , 0,03 % – i karbon  qazından  ibarətdir.Qalan  qazların  payına  (neon, helium,metan, ksenon, rodon  və  

b.)  təxminən  0,01 % düşür. 

Atmosfer  oksigenlə  nəfəsalmanın  əsas  mənbəyidir . İnsan  bir  dəqiqə  ərzində  5 l – dən  100 litrə  qədər  

hava  udaraq  sutka ərzində 12-15 kq hava qəbul edir. Yəni insanın sutka ərzində qida və suya olan tələbatından 

artıq hava qəbul edir. 

Atmosfer insanı kosmosdan təhlükə yaradan bir sıra hadisələrdən xilas edərək meteoiritləri yerə daxil olmağa 

qoymur. Yalnız  il ərzində Moskva şəhəri üzərində 200 – ə qədər meteoritin  yanması müşahidə olunur. 

Atmosfer Yerin həddindən çox qızmasının qarşısını alır. Belə  ki, atmosfer olmasa gündüzlər Yer səthi  gü-

nəşdən + 100

o

 – yə  qədər qızar, gecələr isə əksinə - 100



o

 – yə qədər soyuyardı və  planetimiz də Ay kimi həyat-

sız olardı. Atmosfer olduğuna görə  Yerdə t

– r təxminən 15



təşkil  edir. 



 

111


Təbiətdə havanın əsas istehlakçıları (sərf  ediciləri) flora və  fauna sayılır. Hava  Yer  üzərindəki  bütün  can-

lılar  üçün  lazımdır. İnsan qidasız 5 həftə, susuz 5 gün, havasız isə 5 dəqiqə  yaşaya bilər. 

Lakin  insanların  normal  həyat  fəaliyyəti  üçün  yalnız  havanın  mövcudluğu  deyil, həm  də  havanın  mü-

əyyən  dərəcədə  təmizliyi  vacibdir. 

İnsanın  sağlamlığı  havanın  keyfiyyətindən, bitki  örtüyü  və  heyvanat aləminin  vəziyyətindən, istənilən  

evin, həmçinin  qurğuların  konstruksiyasından  asılıdır. Çirklənmiş  hava  su, quru, dəniz, torpaq  insan  üçün  

zərərlidir.  

Atmosferin  qaz  örtüyü  Yerdə  yaşayan  bütün  canlıları  ultrabənövşəyi, rentgen  və  kosmik  şüaların  məh-

vedici  təsirindən  qoruyur. Atmosferin  yuxarı  qatları  bu  şüaları  qismən  udur, qimən  isə  səpələyir. 

Atmosfer  bizi  «ulduz  qırıntılarından»  qoruyur. Belə  ki, xırda  meteoritlər  Yerin  cazibə  qüvvəsi  nəticə-

sində  böyük  sürətlə (11/64 km/san) planenitin  atmosferinə  girdikcə, orada  hava  ilə  sürtünərək  parçalanır, 

təxminən  60-70  km yüksəklikdə  onların  çoxu  yanır. Atmosfer, Yeri həmçinin  iri  kosmik  qırıntılarından  

mühafizə  edir.  

İşığın  paylanmasında (yayılmasında)  da atmosferin  böyük  əhəmiyyəti  vardır. Atmosfer  havası  günəş  şü-

alarını  milyonlarla  xırda  şüalara parçalayır, bu şüaları səpələyir və bizə vərdiş etdiyimiz qədər bərabər ölçüdə 

işıqlanma yaradır. 

Hava örtüyünün mövcudluğu göyə mavi rəng verir, belə ki, havanın əsas elementlərinin molekulları və onda 

olan müxtəlif  qarışıqlar əsasən qısa dalğalı şüalar, yəni bənövşəyi, göy və  mavi  şüalar  yayır (saçır). Yerdən 

uzaqlaşdıqca havanın sıxlığı və  çirklənməsi azaldığından göyün rəngi tündləşir, hava örtüyü sıx  göy rəng, stro-

tosferdə isə qara bənövşəyi rəng alır.  

Atmosfer  səsin  yayıldığı  mühitdir. Yer  üzərində  hava  olmasaydı  orada  səssizlik  hökm  sürərdi, insan  

danışığı  olmazdı (eşidilməzdi). 



 

8.3. Havanın  təbii  çirklənmə  mənbələri 

Qeyd  etdiyimiz  kimi  havanın  tərkibi  müxtəlif  qazların  qarışığından  ibarətdir. ( azot, oksigen, karbon qa-

zı, arqon, hidrogen, ksenon , rodon və s ). Lakin  təbiətdə  belə  tərkibdə  təmiz  havaya  rast gəlmək  qeyri  

mümkündür. Həqiqətdə  isə  havanın  qaz  mühitində  çoxlu  xırda  bərk  və  maye  hissəciklər mövcuddur . Be-

ləliklə, hava  areozol  və  ya  dispers  sistem  halında  olur . Bu  çirkləndiricilər  havaya  biosferdən  daxil  olur. 

Ona  görə  ki, hər şeydən  əvvəl  hava  biosferin  bir  hissəsidir, orada  rast  gəlinən  bərk  və  maye  hissəciklər  

havanın  biosferin  digər  komponentləri, yəni  su, torpaq  və  canlı  orqanizimlərlə  qarşılıqlı əlaqəsinin  nəticə-

sidir (təzahürüdür).  

Təbiətdə  baş  verən  təbii  proseslər  dispers  hissəciklərlə  havanın  təchiz  ediciləridir .Güclü  vulkan  püs-

kürmələri  zamanı  xırda  bərk  və  maye  hissəciklərin  böyük  kütləsi  havaya  qalxır. Qazlarla  birlikdə  bu  his-

səciklər  20 km - dən  də  çox yüksəkliyə  qalxaraq  həftələrlə  havada  qala  bilir. Məsələn, 1883- cü  ildə  İndo-

neziyada  Krakatau  vulkanı  püskürən  zaman  vulkan  tozu  24  km  hündürlüyə  qədər  qalxaraq  5  ilə  yaxın  

havada  qalmışdır . Havada  qalan  hissəciklər un  və  süd  tozundan  da  xırda  olub  diametri orta  hesabla  

0,002  mm  olmuşdur .  

1912-  ci  ildə  Alyaskada  Katmay  vulkanı  püskürən  zaman  20  miliyard  m

toz  50  km yüksəkliyə  qədər  



qalxmışdır. 1975 – ci  ilin  iyul – sentyabrında  Kamçatkada  püskürən  Tolbaçik  vulkanının  məhsullarından  

biri  olan  tozun  gün  ərzində  miqdarı  antropogen  toz  tullantılarının  30 % - ə  yaxınını  təşkil  edirdi. Vulkan  

püskürmələri  zamanı  havaya  CO 

2

 –dən  başqa



 

 CO , H


2

, SO 


, H 


2

S , karbohidrogen  qazları  və s. buraxılır .  

Akad . V.İ.Vernadski  göstərirdi  ki ,  atmosfer  tozu  planetin  kimyasında  olduqca  böyük  rol  oynayır .  

Hər  il  Amerika , Afrika , Avstraliya  və  dünyanın  başqa  ölkələrində  yüzlərlə  baş  verən  meşə  yanğınları  

nəticəsində  tüstünün  xırda  bərk  hissəcikləri  10  və  100  km – lə  ərazilərdə  yayılır . 

Bozqır və  torf  yanğınları  da  mineral  tozların  əmələ  gəlməsinə  səbəb  olur.  

Dağ  süxurlarının  aşınması  və  dağılması  ,  torpaq  eroziyası  və  onunla  əlaqədar  baş  verən  qum  tufanla-

rı  zamanı  da  hava  xeyli  miqdarda xırda hissəciklərlə  dolur . Xüsusən  karbonatlı  süxurların  aşınması  zama-

nı  onun  tərkibindən  CO 

2

 ayrılır  və  atmosferə  daxil  olur. 



Sahili  çırpan  dalğalar  zamanı  dəniz  «tozları»  bir  neçə km – lərlə  havaya  qaxır, havada  quruyaraq  orada  dəniz  

duzları  qalır. Hətta  dənizlər  arasında  qalan  Tasmaniya  adalarında  atmosferdə  dəniz  səthindən  2000 m  yüksəkliyə  

qədər  xırda  hissəciklərə  təsadüf  olunur. Onların  tərkibində  müxtəlif  elementlər,  o  cümlədən  mis  müşahidə  olun-

muşdur . 

Sutka  ərzində Yer  səthinə  10  min  tonlarla  kosmik  tozlar  düşür. Kosmosdan gələn  bu tozların  mənşəyi  

hələ o qədər məlum deyil. Ola  bilər  ki , Günəşin  fəalliyyəti  nəticəsində  əmələ  gəlmişdir. Bu  tozlar  meteo-

ritlərin  yanmış  qalıqları  da  ola  bilər. 

Havada  üzvi  tozlara  da  rast  gəlinir. Bu  tozlar atmosferdə  yaşayan  aeroplanktonlardan , bakteriyalardan , 

göbələklərin  sporlarından , bitkilərin tozcuqlarından , bitki və heyvanların  çürümə,  qıcqırma  və  parçalanması  

məhsullarından  ibarətdir . Bitkilərin böyüməsi, çiçəkləməsi  zamanı  da  havaya  tozcuqlar  buraxılır. 



 

112


Dəniz  səthindən 1600 m yüksəklikdə  havada  göbələk  və  ayıdöşəyilərin  sporlarına  təsadüf  edilir . Nəha-

yət  duman , bulud və  yağışlar  da  aerozol sayılır, onları  «su  aerozolları»  adlandırmaq  olar . 



Yüklə 4,78 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   75




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin