MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud


Bu təbii aerozollardan  başqa  havaya  küllü  miqdarda  süni  aerozollar  da  qarışır . Bunlar  əsasən



Yüklə 4,78 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə20/75
tarix04.05.2017
ölçüsü4,78 Mb.
#16580
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   75

Bu təbii aerozollardan  başqa  havaya  küllü  miqdarda  süni  aerozollar  da  qarışır . Bunlar  əsasən  

sənaye  və  nəqliyyatın  fəaliyyəti  zamanı  əmələ  gəlir.  

 

8.4. Atmosferi  süni  çirkləndirən  sənaye  sahələri     



Qara  metallurgiya. çuqunun  əridilməsi  və  ondan  polad  istehsalı  zamanı  atmosferə  müxtəlif  qazlar  atı-

lır. 1 ton  polad  istehsalı  zamanı  havaya  4,5 kq  toz, 2,7  kq  kükürd  qazı, 0,1-0,6  kq  marqans  atılır.  

Domna  qazlarından  başqa  atmosferə  həm  də  az  miqdarda  arsen, fosfor,  qurğuşun, civə  və  nadir  me-

talların  buxarları, antimon ( sürmə ) və  qətranlı  maddələr  atılır. 

Marten  və poladəridən  sexlərin  tullantıları da  atmosferi  xeyli  çirkləndirir. Polad  əriyən  zaman  həm  də  

metalın  buxarı, şlak  və  metal  oksidləri  və  qazları  ayrılır. Marten  peçlərinin  tozunun  əsas  hissəsi dəmir – 3 

oksid (67 % ), alüminium – 3 oksid  ( 6,7 % ) – dən  ibarət  olur.  

1 ton marten poladının  oksigensiz əridilmə prosesində  3000- 4000 m

qaz  ayrılır, onların  tərkibində  tozun  



qatılığı  orta  hesabla  0,5 q/m

 təşkil  edir. 



Metalın  ərimə  zonasına  oksigen  verildikdə  isə  tozəmələgəlmə  dəfələrlə  çoxalaraq  15 – 52 q/m

3

 – a ça-



tır. 

Şə

kil 8.2. E

koloji sisteml

ərin çirkl

ənm

əsi t

əsnifat

ı (Korobkin, Pe

redelski, 200

1) 

 

Müasir  qara  metallurgiya  zavodlarının  çoxunda  kömürün  kokslaşdırılması  peçləri  vardır. Kokskimyəvi   



istehsalı  atmosfer  havasını  tozla  və  uçucu  birləşmələrin  qarışığı  ilə  çirkləndirir. İş  rejimi  pozulduqda  isə  

atmosferə  küllü  miqdarda  təmizlənməmiş  koks  qazı  atılır.  



 

113


V.Şaprinskiyə  görə  1  milyon  ton polad  istehsalı  zamanı  atmosferə  75  min  ton  SO

ixrac  edilir . Hər 



1000 ton  mis piriti emalından  atmosferə  600  ton  sulfid  anhidridi  tullanır. 

Qara  metallurgiya  sahəsində  sənaye  qəzaları  zamanı  regionda  ekoloji  vəziyyət  daha  da  kəskinləşir . 



Əlvan  metallurgiya  -  Gil – torpaq alüminium – oksid , alyuminium, mis, qurğuşun, qalay, sink, nikel və di-

gər metalların  peçdə  istehsalı  zamanı, materialların  yüklənməsi, boşaldılması  zamanı  quruducu  aqreqatlarda 

, açıq  anbarlarda  zərərli  maddələr  əmələ  gəlir . Əlvan  metallurgiya  atmosfer  havasını  əsasən  kükürd  an-

hidridi  (75 % ), karbon  qazı, ( 10,5% ) və  tozla  çirkləndirir. 

    

 

Øÿêèë 8.3. ßñàñ ùàâà ÷èðêëÿíäèðèúèëÿðèíèí ìÿíáÿëÿðè. (ÑÔÄ-

ñÿòùè ôÿàë äîëäóðóúóëàð) 

 

Kimya  və  neft  -  kimya  sənayesi 

Kimya sənayesində turşuların  ( sulfat  turşusu, xlorid  turşusu, fosforit  turşusu, nitrat  turşusu  və  s .) istehsalı  

zamanı, rezin – texniki  işlərində, fosforit,  plastik  kütlələr, rənglər  və  yuyucu  vasitələr, süni  kauçuk, mineral  

gübrələr, həlledicilərin  (toluol, aseton, fenol, benzol ) istehsalı  zamanı atmosferə  tullantılar  atılır.  

Çirkləndirici  maddələrin  tərkibində  əsasən  karbon qazı (28 %), kükürd  anhidridi (16,3 % ), azot  oksidi 

(6,8 % ) olur. Tullantıların  tərkibində  amonyak  (3,7 %), benzin ( 3,3 % ), hidrogen - sulfid, karbon  - sulfid, 

toluol ( 1,2 % ) aseton (0,95 %), benzol (0,7 %) , ksilol ( 0,3 % ) , dixloretan  (0,6 % ) , sulfat  turşusu (0,3 % ) 

da  olur .Neft - ayırma  sənaye  müəsissələri  atmosferi karbohidrogen  ( 23 %) , kükürd  qazı  ( 16,6 % ) , kar-

bon  qazı  (7,3 %) , azot  oksidi  ( 2 % ) birləşmələrilə  çirkləndirir. 

 


 

114


 

Øÿêèë 8.5. Àòìîñôåðÿ 

ÚÎ2-íèí ãëîáàë 

òóëëàíòûëàðûíûí 

ðåýèîíàë ñòðóêòóðóíóí 

 

Şəkil 8.4. Çirklənmə (çirkləndirici) formalarının sxemi 

Respublikamızda  kimya  və  neft – kimya  müəssisələrinin  çoxu  Bakı  və  Sumqayıt  şəhərlərində  cəmləş-

mişdir. Mövcud  müəssisələrin texniki  təchizatı, təmizləyici  qurğularının çoxunun  yararsız  vəziyyətdə  olma-

sı, qaz-toz  tutucu  avadanlıqların  sıradan  çıxması  ətraf  mühitə  normadan  artıq  tullantıların  atılmasına  sə-

bəb  olur. Belə  vəziyyət  təbii  ehtiyatlardan  istifadə  edilərkən  böyük  itkilərə  yol  verilməsinə  səbəb  olur. 

 

Tikinti materialları sənayesi 

 

Sement  və  digər  bərkidi-



ci  materiallar,  azbest,  se-

ment, tikinti  keramika və   

saxsı  materialları,  istilik  və  

səs  izoləedici  materialları,  

tikinti  və  texniki  şüşələr  is-

tehsalında  atmosferə    toz    və  

asılı    maddələr 57,1%,   kar-

bon  qazı  21,4% , kükürd   

anhidridi  10,8%  və  azot  ok-

sidi  9%  təşkil  edir.  Bundan  

başqa  tullantılarda  hidrogen - 

sulfid   (0,03%),   formaldehid  

(0,02 %),  toluol  (0,02 %),  

benzol  (0,01 %),  vanadium –

5-oksid (0,01 %),  ksilol  (0,01 

%)  da  olur.   Sement,  azbest  

və    digər  tikinti  materialları  

istehsal  edən  zavodların  ət-

rafında  havada  benzopirin,  

toz  və  digər  zərərli  maddə-

lərin  yüksək  tərkibi  müşahi-

də  olunur. 



 

Ağac emalı  və sellüloz - 

kağız sənayesi  müəssisələri  tərəfindən  atmosferə    buraxılan  xarakterik   çirkləndirici  maddələr  bunlardır:  

bərk (sulb)  maddələr  (29,8 %),  karbon  qazı  (28,2 %), kükürd  anhidridi  (26,7 %),  azot  oksidləri  (7,9 %),  

toluol  (1 %),  hidrogen sulfid  (0,9 %),  aseton  (0,5 %),  ksilol  (0,45 %),  butilasetat (0,4 %),  etilasetat (0,4 

%),  formaldehid  (0,1 %),  metilmerkaptan (0,2 %). 



 

 

115


İstilik  elektrik  stansiyaları ( İES ) 

İES –lərin  ətrafı  həmişə  ziyanlı  aerozolla  daha  zəngin  olur.  Pirogen  mənşəli  aerozolların  miqdarı  sərf  

olunan  yanacaq  növündən  asılı  olaraq  həm  kəmiyyət,  həm  də  keyfiyyətcə  dəyişir. Azərbaycanın böyük 

(iri) İES-ləri (1 mln.MVt)  Abşeron  rayonunda,  Mingəçevir  şəhəri  yaxınlığında (Azərbaycan  İES) və  Əli – 

Bayramlı  şəhərinin  10 – 15 km – yində (Əlibayramlı  İES)  yerləşir.Azərbaycanın  bütün  İES – ri  yanacaqla  

(mazut)  və  qazla  işləyir.Mazutun  kükürdlülük  dərəcəsi  2%  təşkil  edir.Tüstü  borularından  atmosferə  sut-

kada  700-1000  ton  kükürd  və  azot  oksidləri  atılır.Azərbaycanın  iri  İES  - nin  borularının  hündürlüyü  

100-330m, kiçik  İES  və  iri  istixana  borularının  hündürlüyü  isə  50-10 m olur. Azərbaycan  İES-i ətrafında 

3-5km radiusunda havada CO

2

  - in  qatılığı  yüksək  həddə  çataraq  0.4 – 0.6 mq/m



3

 təşkil  etmişdir. 

Tədqiqatların  nəticələri  göstərdi  ki, kükürd  qazının, azot  2- oksidin  və tozun  qatılığının  zonal  yayılması  

qanunauyğun  olaraq  stansiyanın yerləşdiyi  mənbədən  2,5 – 3 km  məsafədə  maksimum  çirklənmə  müşahidə  

edilir.

 

Azərbaycan  İES –də   (Mingəçevir)  qaz  işlədilərsə  adambaşına  ildə  250 – 300 kq  his  düşər,  mazut-



dan  istifadə  zamanı  bu  rəqəm  5  dəfə  yüksək  olar. 

Azərbaycan  İES – də   əsas  yanacaq  kimi  qazdan  (80 – 87 %), ehtiyat  yanacaq  şəklində  mazutdan  isti-

fadə   (13 - 20 %)  nəzərdə  tutulur. Təəssüf  ki,  1986 – cı  ildən   bəri  yüksək  kükürdlü  (4 % - ə  qədər)  ma-

zutdan  istifadə  edilir. 



 

Øÿêèë 8.5. Ãàçûíòû éàíàúàãëàðûíûí éàíäûðûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ 

CO2-íèí àòìîñôåðÿ èëëèê äàõèë îëìàñû. 

    


8.5. Alternativ  enerji  mənbələri (AEM) 

AEM – nə  günəş  və  külək  enerjisi, həmçinin  termal  suları  aid  etmək  olar. Günəş  və  külək  enerjisi  

respublikamızda  elektrik  enerjisini  əldə  etmək  üçün  perspektivli  və  ekoloji  cəhətdən  səmərəli  mənbələr-

dir. Günəşdən  yerə  il  ərzində  1500  trilyon  kilovat  saatdan  çox  enerji  gəlir. Bu  hazırda  planetimizdə  is-

tehsal  edilən  bütün  yanacaq  növləri  enerjisi  cəmindən  təxminən  150 min  dəfə  çoxdur. Günəş  enerjisinin  

yalnız  0.2% - i  bitkilər  tərəfindən  udulub  fotosintez  vasitəsilə  enerji  mənbəyinə  çevrilir.(Əzizov, Cəlilov, 

2003)  

Respublikanın  böyük  potensial  ehtiyatlara  malik  enerji  mənbələrindən  biri  də  termal  sulardır.Əlverişli  



təbii  şəraitdə  geotermal  sistemlər, ənənəvi  yolla  alınan  enerjidən  2.0 – 2.5 dəfə  ucuz  başa  gələn  enerji  is-

tehsal  etməyə  imkan  verir. Yaponiyada  XXI əsrin  əvvəllərində  geotermal  elektrik  stansiyalarının  gücünün  

50  milyon  kvt. saat, ABŞ – da  400  milyon  kvt saata çatdırmaq  nəzərdə  tutulmuşdur. 

Azərbaycanda  termal  sular  geniş  yayılmışdır.Onların  öyrənilməsinin  hazırki  vəziyyətində  yalnız  Abşe-

ron , Gəncə , Lənkəran, Şirvan, Muğan, Xaçmaz  və  Naxçıvan  rayonları  praktiki  əhəmiyyətə  malikdir.Tədqi-

qatlar  göstərdi  ki, (Əzizov, Cəlilov, 2003) respublika  ərazisində  termal  sulardan  isti  su  təchizatında, istixa-

naların  qızdırılmasında, balneoloji  məqsədlər  üçün, kimyəvi  xammal  kimi  istifadə  oluna  bilər. Respublika-

da  termal  sulardan  istifadəyə  yalnız  Kürdəmir  rayonu  ərazisində  başlanılmışdır.1980  - ci  illərdə  neft – 

qaz  axtarışı  məqsədilə  qazılan  quyudan  sutkada  6 – 10 min  m

3

 qədər  həcmdə, istiliyi  80 - 90



 - yə  çatan  

termal  su  çıxmışdır.İyirmi  ildən  yuxarı  müddət  ərzində  həmin  sular  istifadəsiz  qalaraq  ətraf  ərazilərə  ax-


 

116


mış  və  xeyli  torpaq  sahələrini  yararsız  hala  salmışdır.Hazırda  həmin  sulardan  balneoloji  məqsədlər  üçün  

istifadə  olunur. 

Termal sulardan  xalq  təsərrüfatının  müxtəlif  sahələrində  dünyanın  bir  çox  ölkələrində, o cümlədən  

Gürcüstan  və  Dağıstanda  geniş  istifadə  olunur. 



Külək  enerjisi. Külək   enerjisindən  (KE)  istifadə  haqqında  məlumatları  N.Ş.Hüseynov  və  E.P.Yusifovun 

(2002)  tədqiqatlarının  nəticələrinə  əsaslanaraq  təqdim  edirik. 

Özünün  ekoloji  təmizliyi  və  tükənməzliyilə  seçilən  KE  başqa  alternativ  enerji  mənbələrindən  maya  

dəyərinə  və  effektiliyinə  görə  ən  sərfəli  hesab  olunur. 

İlk sadə külək mühərrikləri  qədim Misir və Çin dövrünə təsadüf  edir. İlk  qədim  yel  dəyirmanları  İranda  

eramızın  VII  əsrində  quraşdırılmışdır. XIII əsrdən etibarən KE gəmilərin  hərəkətində, quyulardan suyun  vu-

rulmasında  geniş  istifadə olunmuşdur. 

Avropanın  20- dən  artıq  ölkəsində  və  Türkiyədə  ümumi  gücü  18 Mw  olan  minlərlə  külək  Enerjisi  Qur-

ğuları (KEQ)  fəaliyyət  göstərir. Fransanın  şərq  sahillərində  hər  biri  1.3 Mw   olan  16  KEQ  illik  64  miliyon  

kvt/saat  enerji  ilə  25600  nəfəri  elektirik  enerjisi  ilə  təmin  etməklə, həmin  ildə  32000  ton  CO

– nin  atmos-



ferə  buraxılmasının  qarşısını  alır. 

 

Şəkil 8.6. Enerji mənbəyi 

K.E. ilə  bol  olan  Avstraliya  hazırda  100 Mw – lıq  külək  qurğularının  ümumi  gücünü  2010 – cu  ildə  

5 000 Mw – a  çatdırmağı  planlaşdırır. ABŞ – ın  Texas  ştatında  «Kinq  Mauntin»  ərazisində  214  külək  türbin-

ləri  silsiləsinin  ümumi  çıxış  gücü  277Mw – dir. 


 

117


Azərbaycan  özünün  coğrafi  mövqeyinə  və  təbii  şəraitinə  görə  800 MVT illik külək enerji ehtiyatına 

malikdir. Bu ehtiyat ildə 4  milyard  KVt/saat  elektirik  enerjisi  deməkdir, yaxud  ildə  1  milyon  ton  şərti  ya-

nacağa  qənaət  etməklə  3700  ton  karbon  qazının  atmosferə  atılmasının  qarşısı  alınır. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki, Abşeron  yarımadası, onun  sahil  zonası  və  ətrafdakı  adalar  külək  enerjisindən  

istifadə  üçün  əlverişli  sayılır.Bu  ərazilərdə  küləyin  orta  illik  sürəti  5.5 – 7.0 m/san  olduğundan    KEQ  

sistemləri  üçün  tam  yararlı  və  yüksək  rentabelli  hesab  olunur. 

KEQ  sistemləri  üçün  Şərur, Culfa  və  Gəncə – Daşkəsən  rayonları  da  əlverişlidir.Bu  ərazilərdə  küləyin  

orta  illik  sürəti  3-5 m/san olduğundan  orta  güclü KEQ sistemlərinin  qurulması  üçün  istifadə  edilə  bilər. 

Abşeron  arxipelaqlarında  neft  quyuları  elektrik  enerji  təminatında həm texniki, həm  də  iqtisadi  baxım-

dan  daha effektiv və  sərfəlidir. Danimarkanın  Şimal  dənizi  sularında  quraşdırılan hər  biri 2MVt  gücündə  

80  ədəd  turbinin  illik  elektirik  enerjisi  600 QVt  gücündədir. 

Dağ – mədən   işləri  zamanı  süxurların  toplandığı  ərazilər,  xüsusilə plansız,  pərakəndə  istismar  edilən  

daş,  qum,  çınqıl  karxanaları   atmosferi daim  çirkləndirən  mənbələrdir.    Avropa  ərazisinin 7 %-i lazımsız 

dağ – mədən tullantıları  ilə  zəbt  edilib. 

Azərbaycan  Respublikasında  neft  və  qazdan  başqa  450 – dən  artıq  qara, əlvan  metal  filizləri, qeyri – 

filiz  xammalı, tikinti  materialları, yeraltı  mineral, termal  və  yodlu – bromlu  sənaye  suları  və  s. yataqları  

vardır.Qara  metallurgiyanın  mineral – xammal  bazası  Daşkəsən  dəmir  filizi  yataqları, Daşsalahlı  betonit  

gilli və Xoşbulaq  flyuz  əhəngdaş  yataqları  olub dəyərlərinə  görə  respublikanın  potensial  ehtiyatının  10.4 

% - ni  təşkil  edir. (İsayeva, 2003). Əlvan  metallurgiyanın  mineral – xammal  bazası  əsasən  alunit, mis, qur-

ğuşun, sink, molibden, kobalt, civə, sürmə  və s.yataqları  kəşf  edilmiş  ümumi  ehtiyatların  dəyərinə  görə  res-

publikanın  mineral – xammal  bazasının  əsasını (43.7%)  təşkil  edir.(İsayeva,2003)  

1991 – ci  ildən  sonra  başqa  ölkələrlə  əlaqələr  zəiflədiyindən  republikamızda  filiz  üzrə  dağ – mədən  

sənayesi  tənəzzülə  uğramışdır.Lakin, yeni  sənaye  sahələrinin  yaranması  ilə  əlaqədar  mülki  və  sənaye  ob-

yektlərinin  tikintiləri üçün vacib  olan qeyri – filiz  və  inşaat  materiallarına  təlabat  artdığından  belə  yataqla-

rın  geniş  istismarına  başlanmışdır.Hazırda  bu  yataqlarda  300 – ə  yaxın  təşkilat  və  firmalar  istismar  işləri  

aparır. 

Əvvəllər  geniş  həcmli  istismar  işləri  aparılan  Daşkəsən  rayonunda  istismar  sahələrində  və  filiz  saflaş-

dırma  kombinatı  yerləşən  ərazidə, həmçinin  Zəylik  alunit  yatağının  istismarı  sahəsində  və  Gəncə  gil – 

torpaq  kombinatı  ərazilərində  100  mln.m

3

 – la  ölçülən  istehsalat  tullantılarının  ətraf  mühitə  neqativ  təsiri  



davam  etməkdədir.Abşeronda  və  Qobustanda  əhəng  daşı  yataqlarının, Xəzər  sahilində  qum  yataqlarının, 

çay  vadilərində  qum – çınqıl  yataqlarının  kortəbii  istismarı  nəticəsində  ekoloji  problemlər  artmaqdadır.Bu  

regionlarda  quraqlıq  iqlim  və  güclü  küləklər  şəraitində  son  illərdə  karxanaların  miqdarı  15 – 20  dəfə  art-

mışdır.Ona  görə  də  Abşeronun  atmosferində  toz  xassəli  aerozolun  miqdarı  da  son  illər  xeyli  çoxalmış-

dır. 

Dağ  -  mədən  sənayesinin  ətraf  mühitdə  problem  yaradan  istehsalat  prosesləri  və  faktorları  aşağıdakı-



lardır. (İsayeva,2003)   

- Faydalı  qazıntıların  açıq  və  yeraltı  üsulla  çıxarılması; 

- Ətraf  sahədə  istehsalat  strukturunun  yerləşdirilməsi  və  onların  fəaliyyəti; 

- Zənginləşdirmə  və  ya  saflaşdırma  qurğularının  yerləşdirilməsi və  fəaliyyəti; 

- İstehsalat  tullantılarının  yaranması, toplanması, təkrar  istehsalat  tullantıları; 

- Ağır  yüklərin  nəqli; Yarımfabrikat  məhsulların  hazırlanması  üzrə  qurğuların  yerləşdirilməsi  və  onla-

rın  fəaliyyəti. 

Yuxarıdakı  proseslərin  hər  bir  mərhələsində  çoxsaylı  problemlər  yaranır, bu  problemlərin  əsas  faktor-

ları  bunlardır:toz, səs, vibrasiya, istehsalat  tullantıları, texnogen  sular, ağır  metalların  çökməsi, zərərli  qarı-

şıqlar, zərərli  kimyəvi  reaksiya  məhsulları, toksiki  tullantılar, atmosferə  buraxılan  tullantılar, məişət  tullantı-

ları  və s. 

Dağ   -  mədən  sənayesinin  ətraf  mühitdə  yaratdığı  problemləri  aşağıdakı  kimi  qruplaşdırmaq  olar: 

a)  Ətraf  mühitdə  baş  verən  dəyişmələr: torpaq  və  bitki  deqradasiyası  və  çirklənməsi,  atmosfer  havası-

nın, səth  sularının, yeraltı  suların  çirklənməsi, əsaslı  landşaft  dəyişmələri. 

b)  Geoloji  mühitdə  baş  verən  dəyişmələr: təbii  -  texniki  şəraitin, hidroloji  rejimin  və  tektonik  rejimin  

pozulması, geokimyəvi  dəyişmələr. 

c) Törəmə  problmlər:tədrici  landşaft  dəyişiklikləri,  ekzogen  geoloji  proseslərin  aktivləşməsi, seysmik  ak-

tivləşmə  və  s. 

 

8.6. Atmosfer havasının radioaktiv  

maddələrlə çirklənməsi 

Atmosferə RM (radioaktiv maddələr) təbii radioaktiv proseslər vasitəsilə, uran filizləri çıxardıqda, reaktorla-

rın istismarı zamanı və atom partlayışı nəticəsində daxil olur.  


 

118


Təbii radioaktivlik atmosferə xasdır o, təbiətdə həmişə mövcuddur və insan fəaliyyətindən asılı deyil. Canlı 

orqanizmlər belə radioaktivliyə uyğunlaşıb və heç bir zərərli nəticəyə səbəb  olmur. 

RM - lə atmosferin çirklənməsi atom və hidrogen bombalarının partladılması nəticəsində baş verir. Hər bir 

belə partlayış zamanı radioaktiv tozlardan dəhşətli böyük buludların yaranması müşahidə olunur. Çox güclü 

partlayış dalğası  zamanı  bu tozların hissəcikləri bütün istiqamətlərə yayılaraq 30 km yüksəkliyə qədər qalxır. 

Partlayışın ilk saatları ən iri hissəciklər, bir qədər kiçik hissəciklər  isə 5 sutka ərzində yerə düşür, nəhayət daha 

xırda dispers tozlar hava axınları vasitəsilə min km məsafələrə yayılaraq bir çox illər ərzində yer kürəsinin səthi-

nə düşür.  

Atom partlayışı zamanı əmələ gələn ayrı-ayrı izotopların yarımparçalanması müxtəlif dövrlərdə davam edir. 

Bu baxımdan 2 izotop – stronsim – 90-25 il ərzində  parçalanma gedir, o, yer səthinə düşərək bitki tərəfindən 

(yem) inəyin südünə keçir; və sezium – 137 – in yarımparçalanması 33 il davam edir. 

Biosferin radioaktiv çirklənməsində nüvə silahlarının sınaqdan keçirilməsi mühüm faktor sayılır. Dünyada 

2000 – dən artıq nüvə silahı sınaqdan keçirilmişdir. (onlardan 500-ü atmosferdə.) 

Bu parptlayışlar zamanı ətraf mühitə milyon kürilərlə radioaktiv seziyum 137  və stronsium – 90 və digər 

elementlər daxil olmuşdur.  

Ətraf mühitin radioaktiv çirklənməsi baxımından nüvə müharibəsi ən dəhşətli, ən qorxulu ola bilər, tədqiqat-

lar göstərir ki, əgər nüvə müharibəsi başlayarsa, iri şəhərlərə atom bombası atılacaq. Bu zaman Yerin geniş əra-

zisini aylarla qaranlıq bürüyəcək, Günəş şüası yanğınlar nəticəsində əmələ gələn hissəciklərindən ibarət böyük 

buludlardan keçə bilməyəcək. Bir sıra regionlarda orta temperatur bir neçə 10 dərəcə aşağı düşəcəkdir. ( hətta 

suyun donma dərəcəsindən  də  aşağı)  Strotosferin  ozon  təbəqəsi  naziləcək, atmosfer  havası  zəhərlənəcəkdir. 

AES- də baş verən qəzalar nəticəsində də atmosfer havasının radioaktiv çirklənməsi baş verir. 1986-cı ildə 

Çernobıl AES-də baş verən qəza nəticəsində Belorusya respublikasının 

5

4

 hissəsi radioaktiv çirklənməyə (xüsu-



sən  sezium – 137 və stronsium - 90). məruz qalmışdır. Çernobıl qəzası nəticəsində Belorusiya respublikasına 

10 milyon dollarlarla ziyan dəymişdir. Burada 16,4 min km

2

 ərazi çirklənməyə məruz qalmışdır.  Bundan başqa 



qonşu Ukrayna respublikasının geniş ərazisi də radioaktiv çirklənməyə məruz qalmışdır. Çirklənməyə məruz qa-

lan rayonlarda bitki və heyvanlarda anomal mutasiya müşahidə olunmuş, bəzi sahələrdə meşələr qurumuşdur. 

Hazırda dağ – mədən sənayesində  istifadə    edilən  istehsal  texnologiyaları   fiziki   və    mənəvi  cəhətdən  

köhnəlmiş  avadanlığa əsaslanır.Bu  isə  istehsalın səmərəliliyini  aşağı  salmaqla,həm  də  ətraf  mühitə  mənfi  

təsir  göstərir.Azərbaycan  Ekologiya  və  Təbii  Sərvətlər  Nazirliyinin  «Ekoloji  cəhətdən  dayanıqlı  sosial – 

iqtisadi  inkişafa  dair»  Milli  Proqramında  dağ – mədən  təbii  sərvətlərindən  səmərəli  istifadə  edilməsi  üzrə 

aşağıdakı tədbirlər irəli sürülür. 

- Yeni  texnologiya  ilə  təmin  edilməklə  metalın  və  metal  məhsullarının, həmçinin  dəmir  ərintilərinin  

qapalı  istehsal  tsikllərinin yaradılması; 

- Vahid  məhsulun  istehsalında  az  enerji tutumlu  texnologiyaların  tətbiqi; 

- Təbii  ehtiyatlardan  səmərəli  istifadə  olunmasını  təmin  etmək  üçün  xammal  mənbəlrinin  istismarı  za-

manı  itkilərin  maksimum  qarşısını  almaq  məqsədilə  müasir  metodların  tətbiqi. 

- İstismarı  başa  çatmış  yataqların  ərazilərində  rekultivasiya  işlərinin  aparılması. 

 

8.7. Elektromaqnit  çirklənməsi 

Elektromaqnit dalğalarının  təbii  mənbələri: yer  səthinin  daimi  elektrik  və  maqnit  sahəsi,kosmik (günəş, 

ulduzlar  və  s.)  və  atmosfer  proseslərindən (ildırım  boşalmaları  və  s.)  ibarətdir. (Əliyev, Həmidov, Hüseyi-

nov, 2003). 

Yerin  təbii  elektromaqnit  sahəsi  onun  səthində  açıq  yerlərdə  adətən  100 + 500 V/m  gərginlikli  izafi  

mənfi  yükün  yaranmasıdır. Qara  buludlar  gərginlik  sahəsini 10 – 100 000  V/m – ə  qədər  yüksəldə  bilər. 

Təbii elektromaqnit  mənbələri  zəif  olduğundan  canlılara  bir  o  qədər  də  ziyan  deyil. Canlılar  üçün  süni  

(antropogen)  elektromaqnit  mənbələri  daha  ziyanlıdır. 

Hazırda  iri  şəhərlərdə, hətta  yaşayış  mənzillərində  güclü  elektromaqnit  çirklənməsi  müşahidə  olunur. 

Gündəlik  həyat  tərzimizə  müdaxilə  edən  radiocihazlar, televizorlar, məişət  cihazları, açıq  ərazilərdə  isə  

elektrik  nəqliyyatları, yüksək  gərginlikli elektrik xətləri, transformatorlar, radiolokator stansiyaları  elektorom-

aqnit  çirklənməsinə  səbəb  olur. 

Elektromaqnit  sahəsinin  antropogen  mənbələri  2  qrupa  bölünür,(Əliyev, Həmidov, Hüseyinov, 2003). I 

qrup – generasiya  olunan  (0 – 3 khs ) ən  yüksək  gərginlikli  mənbələr; II – qrup – 3khs – 300 Qhs  diapazo-

nunda mikrodalğalar daxil olmaqla radiogərginlikli diapazonlarda generasiya olunan şüalar. Bunlardan  canlılar  

üçün  ən  təhlükəlisi  radiolokatorlar (hava  əlaqəsi, gəmiçilik  nəqliyyat  radiolokatorları, hava  nəqliyyatına  nə-

zarət)  sayılır.  

Elektromaqnit  şüalarının  canlılara  təsirinə  kömək  edən  amillərdən  biri  atmosfer  ionlaşmasıdır. Atmos-

ferdə  olan  ionlar  3  yerə  bölünürlər: ağır, orta  və  yüngül  ionlar.Atmosferin  1 sm

3

  - da  ağır  ionlar  64%, 



 

119


orta  ionlar  20%, yüngül  ionlar  isə  10%  təşkil  edir. İonların  atmosferdə  sıxlığı  temperaturdan  asılı  olaraq  

dəyişir: ağır  ionlar  qışda  çox,  yayda  az,  yüngül ionlar isə qışda az, yayda çox olur. 

 

 

Şəkil 8.7. İonlaşmış şüalanmanın təbii mənbələri 

 

Yayda  ağır  ionların  bir  hissəsi  temperaturun  təsirindən  asılı  olaraq  atmosferin  yuxarı  hissəsinə  qalxır. 



Deməli, yayda  ionlaşma  hadisələri  daha  çox  olur. Dumanlı  havada  yüngül  ionların  sayı  35 – 45 %  azalır, 

ağır  ionlar  isə  145 – 155 %  artır. Çünki  dumanda  yüngül  ionlar  atmosferdə  olan  su  damlalarının  üzərinə  

yataraq  ağır  ionlara  çevrilir. Buludlu  havada  buludun  alt  təbqəsinə  yığılmış  ionlar  reflektor  rolunu  oyna-

dığı  üçün elektromaqnit  şüalarının  əks olunması  daha  da artır. Eyni  zamanda  şüanın  istiqaməti  dəyişir. 

Elektromaqnit  sahələri  ilə   güclü   çirklənən  mühit  şəraitində    insanın  davranışında  pozulmalar, süstlük, 

yuxusuzluq, halsızlıq, yaddaşın  itməsi, yeni  doğulmuş  uşaqlarda  qəfil  ölüm  sindromu, cinsi  funksiyanın  po-

zulması  baş  verir. Elektromaqnitizmin  mənfi  təsirinə  xüsusilə  embrionlar  və  uşaqlar  həsasdırlar. Güclü  maq-

nit  sahəsində  kişilərin  və  qadınların  cinsi  funksiyaları  əziyyət  çəkir, anadangəlmə  eybəcərliyin  inkişafına  eh-

timal  artır. 

Alçaq  tezlik  elektromaqnit  sahəsinin xroniki  təsiri  baş  ağrısı, mərkəzi  əsəb sisteminin  funksional  po-

zuntuları, ürək – damar  və  qan  dövranının  pozulmalarına  səbəb  olur.Yüksək  intensivli  elektromaqnit  sahə-

sinin  təsiri  ilə  qırmızı  qan  komponentləri (eritrositlər, retikulositlər, hemoqlobin)  artır. Elektromaqnit  sahəsi  

bioloji  orqanizimlərdə  istilik  və  qeyri – istilik  effektləri  yaradır. 

Elektromaqnit  şüalarının  yaratdığı  ekoloji  problemlərin  həllində  aşağıdakı  tədbirlərin  yerinə  yetirilməsi  

məsləhət  görülür.(Əliyev, Həmidov, Hüseynov, 2003).   

- Maksimum  şüalanma  gucü  ilə  işləyən  şüalandırıcı  qurğuların  yerləşdirilməsində  zonaların  hüdudları  

hər  bir  konkret  hal  üçün  hesablanma  yolu  ilə  müəyyən  edilməli  və  cihazların  köməyi  ilə  nəzarət  olun-

malıdır. 

- Sakinləri  elektromaqnit  şüalarından  qorumaq  üçün  tikinti  konstruksiyalarında  qoruyucu  ekranlar  kimi  

metal  torlar, metal  vərəq  və  yaxud  tikinti  materialları  tətbiq  oluna  bilər. 

- Təhlükəsizlik  qaydalarına  görə  gücü   2 MVt  olan  ötürücülər  yaşayış  məntəqələrindən  60 – 65 m aralıda  

tikilməlidir. 

 


Yüklə 4,78 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   75




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin