MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud
Bu təbii aerozollardan başqa havaya küllü miqdarda süni aerozollar da qarışır . Bunlar əsasən
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Øÿêèë 8.5. Àòìîñôåðÿ ÚÎ2-íèí ãëîáàë òóëëàíòûëàðûíûí ðåýèîíàë ñòðóêòóðóíóí
- Şəkil 8.6. Enerji mənbəyi
- Dağ – mədən
- 8.6. Atmosfer havasının radioaktiv maddələrlə çirklənməsi
|
Bu təbii aerozollardan başqa havaya küllü miqdarda süni aerozollar da qarışır . Bunlar əsasən sənaye və nəqliyyatın fəaliyyəti zamanı əmələ gəlir.
Qara metallurgiya. çuqunun əridilməsi və ondan polad istehsalı zamanı atmosferə müxtəlif qazlar atı- lır. 1 ton polad istehsalı zamanı havaya 4,5 kq toz, 2,7 kq kükürd qazı, 0,1-0,6 kq marqans atılır. Domna qazlarından başqa atmosferə həm də az miqdarda arsen, fosfor, qurğuşun, civə və nadir me- talların buxarları, antimon ( sürmə ) və qətranlı maddələr atılır. Marten və poladəridən sexlərin tullantıları da atmosferi xeyli çirkləndirir. Polad əriyən zaman həm də metalın buxarı, şlak və metal oksidləri və qazları ayrılır. Marten peçlərinin tozunun əsas hissəsi dəmir – 3 oksid (67 % ), alüminium – 3 oksid ( 6,7 % ) – dən ibarət olur. 1 ton marten poladının oksigensiz əridilmə prosesində 3000- 4000 m 3 qaz ayrılır, onların tərkibində tozun qatılığı orta hesabla 0,5 q/m 3 təşkil edir. Metalın ərimə zonasına oksigen verildikdə isə tozəmələgəlmə dəfələrlə çoxalaraq 15 – 52 q/m 3 – a ça- tır. Şə kil 8.2. E koloji sisteml ərin çirkl ənm əsi t əsnifat ı (Korobkin, Pe redelski, 200 1)
Müasir qara metallurgiya zavodlarının çoxunda kömürün kokslaşdırılması peçləri vardır. Kokskimyəvi istehsalı atmosfer havasını tozla və uçucu birləşmələrin qarışığı ilə çirkləndirir. İş rejimi pozulduqda isə atmosferə küllü miqdarda təmizlənməmiş koks qazı atılır. 113
V.Şaprinskiyə görə 1 milyon ton polad istehsalı zamanı atmosferə 75 min ton SO 2 ixrac edilir . Hər 1000 ton mis piriti emalından atmosferə 600 ton sulfid anhidridi tullanır. Qara metallurgiya sahəsində sənaye qəzaları zamanı regionda ekoloji vəziyyət daha da kəskinləşir . Əlvan metallurgiya - Gil – torpaq alüminium – oksid , alyuminium, mis, qurğuşun, qalay, sink, nikel və di- gər metalların peçdə istehsalı zamanı, materialların yüklənməsi, boşaldılması zamanı quruducu aqreqatlarda , açıq anbarlarda zərərli maddələr əmələ gəlir . Əlvan metallurgiya atmosfer havasını əsasən kükürd an- hidridi (75 % ), karbon qazı, ( 10,5% ) və tozla çirkləndirir.
Kimya sənayesində turşuların ( sulfat turşusu, xlorid turşusu, fosforit turşusu, nitrat turşusu və s .) istehsalı zamanı, rezin – texniki işlərində, fosforit, plastik kütlələr, rənglər və yuyucu vasitələr, süni kauçuk, mineral gübrələr, həlledicilərin (toluol, aseton, fenol, benzol ) istehsalı zamanı atmosferə tullantılar atılır. Çirkləndirici maddələrin tərkibində əsasən karbon qazı (28 %), kükürd anhidridi (16,3 % ), azot oksidi (6,8 % ) olur. Tullantıların tərkibində amonyak (3,7 %), benzin ( 3,3 % ), hidrogen - sulfid, karbon - sulfid, toluol ( 1,2 % ) aseton (0,95 %), benzol (0,7 %) , ksilol ( 0,3 % ) , dixloretan (0,6 % ) , sulfat turşusu (0,3 % ) da olur .Neft - ayırma sənaye müəsissələri atmosferi karbohidrogen ( 23 %) , kükürd qazı ( 16,6 % ) , kar- bon qazı (7,3 %) , azot oksidi ( 2 % ) birləşmələrilə çirkləndirir.
114
Øÿêèë 8.5. Àòìîñôåðÿ ÚÎ2-íèí ãëîáàë òóëëàíòûëàðûíûí ðåýèîíàë ñòðóêòóðóíóí Şəkil 8.4. Çirklənmə (çirkləndirici) formalarının sxemi Respublikamızda kimya və neft – kimya müəssisələrinin çoxu Bakı və Sumqayıt şəhərlərində cəmləş- mişdir. Mövcud müəssisələrin texniki təchizatı, təmizləyici qurğularının çoxunun yararsız vəziyyətdə olma- sı, qaz-toz tutucu avadanlıqların sıradan çıxması ətraf mühitə normadan artıq tullantıların atılmasına sə- bəb olur. Belə vəziyyət təbii ehtiyatlardan istifadə edilərkən böyük itkilərə yol verilməsinə səbəb olur.
Sement və digər bərkidi- ci materiallar, azbest, se- ment, tikinti keramika və saxsı materialları, istilik və səs izoləedici materialları, tikinti və texniki şüşələr is- tehsalında atmosferə toz və asılı maddələr 57,1%, kar- bon qazı 21,4% , kükürd anhidridi 10,8% və azot ok- sidi 9% təşkil edir. Bundan başqa tullantılarda hidrogen - sulfid (0,03%), formaldehid (0,02 %), toluol (0,02 %), benzol (0,01 %), vanadium – 5-oksid (0,01 %), ksilol (0,01 %) da olur. Sement, azbest və digər tikinti materialları istehsal edən zavodların ət- rafında havada benzopirin, toz və digər zərərli maddə- lərin yüksək tərkibi müşahi- də olunur. Ağac emalı və sellüloz - kağız sənayesi müəssisələri tərəfindən atmosferə buraxılan xarakterik çirkləndirici maddələr bunlardır: bərk (sulb) maddələr (29,8 %), karbon qazı (28,2 %), kükürd anhidridi (26,7 %), azot oksidləri (7,9 %), toluol (1 %), hidrogen sulfid (0,9 %), aseton (0,5 %), ksilol (0,45 %), butilasetat (0,4 %), etilasetat (0,4 %), formaldehid (0,1 %), metilmerkaptan (0,2 %). 115
İstilik elektrik stansiyaları ( İES ) İES –lərin ətrafı həmişə ziyanlı aerozolla daha zəngin olur. Pirogen mənşəli aerozolların miqdarı sərf olunan yanacaq növündən asılı olaraq həm kəmiyyət, həm də keyfiyyətcə dəyişir. Azərbaycanın böyük (iri) İES-ləri (1 mln.MVt) Abşeron rayonunda, Mingəçevir şəhəri yaxınlığında (Azərbaycan İES) və Əli – Bayramlı şəhərinin 10 – 15 km – yində (Əlibayramlı İES) yerləşir.Azərbaycanın bütün İES – ri yanacaqla (mazut) və qazla işləyir.Mazutun kükürdlülük dərəcəsi 2% təşkil edir.Tüstü borularından atmosferə sut- kada 700-1000 ton kükürd və azot oksidləri atılır.Azərbaycanın iri İES - nin borularının hündürlüyü 100-330m, kiçik İES və iri istixana borularının hündürlüyü isə 50-10 m olur. Azərbaycan İES-i ətrafında 3-5km radiusunda havada CO 2 - in qatılığı yüksək həddə çataraq 0.4 – 0.6 mq/m 3 təşkil etmişdir. Tədqiqatların nəticələri göstərdi ki, kükürd qazının, azot 2- oksidin və tozun qatılığının zonal yayılması qanunauyğun olaraq stansiyanın yerləşdiyi mənbədən 2,5 – 3 km məsafədə maksimum çirklənmə müşahidə edilir.
dan istifadə zamanı bu rəqəm 5 dəfə yüksək olar. Azərbaycan İES – də əsas yanacaq kimi qazdan (80 – 87 %), ehtiyat yanacaq şəklində mazutdan isti- fadə (13 - 20 %) nəzərdə tutulur. Təəssüf ki, 1986 – cı ildən bəri yüksək kükürdlü (4 % - ə qədər) ma- zutdan istifadə edilir. Øÿêèë 8.5. Ãàçûíòû éàíàúàãëàðûíûí éàíäûðûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ CO2-íèí àòìîñôåðÿ èëëèê äàõèë îëìàñû.
8.5. Alternativ enerji mənbələri (AEM) AEM – nə günəş və külək enerjisi, həmçinin termal suları aid etmək olar. Günəş və külək enerjisi respublikamızda elektrik enerjisini əldə etmək üçün perspektivli və ekoloji cəhətdən səmərəli mənbələr- dir. Günəşdən yerə il ərzində 1500 trilyon kilovat saatdan çox enerji gəlir. Bu hazırda planetimizdə is- tehsal edilən bütün yanacaq növləri enerjisi cəmindən təxminən 150 min dəfə çoxdur. Günəş enerjisinin yalnız 0.2% - i bitkilər tərəfindən udulub fotosintez vasitəsilə enerji mənbəyinə çevrilir.(Əzizov, Cəlilov, 2003) Respublikanın böyük potensial ehtiyatlara malik enerji mənbələrindən biri də termal sulardır.Əlverişli təbii şəraitdə geotermal sistemlər, ənənəvi yolla alınan enerjidən 2.0 – 2.5 dəfə ucuz başa gələn enerji is- tehsal etməyə imkan verir. Yaponiyada XXI əsrin əvvəllərində geotermal elektrik stansiyalarının gücünün 50 milyon kvt. saat, ABŞ – da 400 milyon kvt saata çatdırmaq nəzərdə tutulmuşdur. Azərbaycanda termal sular geniş yayılmışdır.Onların öyrənilməsinin hazırki vəziyyətində yalnız Abşe- ron , Gəncə , Lənkəran, Şirvan, Muğan, Xaçmaz və Naxçıvan rayonları praktiki əhəmiyyətə malikdir.Tədqi- qatlar göstərdi ki, (Əzizov, Cəlilov, 2003) respublika ərazisində termal sulardan isti su təchizatında, istixa- naların qızdırılmasında, balneoloji məqsədlər üçün, kimyəvi xammal kimi istifadə oluna bilər. Respublika- da termal sulardan istifadəyə yalnız Kürdəmir rayonu ərazisində başlanılmışdır.1980 - ci illərdə neft – qaz axtarışı məqsədilə qazılan quyudan sutkada 6 – 10 min m 3 qədər həcmdə, istiliyi 80 - 90 0 - yə çatan termal su çıxmışdır.İyirmi ildən yuxarı müddət ərzində həmin sular istifadəsiz qalaraq ətraf ərazilərə ax-
116
mış və xeyli torpaq sahələrini yararsız hala salmışdır.Hazırda həmin sulardan balneoloji məqsədlər üçün istifadə olunur. Termal sulardan xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində dünyanın bir çox ölkələrində, o cümlədən Gürcüstan və Dağıstanda geniş istifadə olunur. Külək enerjisi. Külək enerjisindən (KE) istifadə haqqında məlumatları N.Ş.Hüseynov və E.P.Yusifovun (2002) tədqiqatlarının nəticələrinə əsaslanaraq təqdim edirik. Özünün ekoloji təmizliyi və tükənməzliyilə seçilən KE başqa alternativ enerji mənbələrindən maya dəyərinə və effektiliyinə görə ən sərfəli hesab olunur. İlk sadə külək mühərrikləri qədim Misir və Çin dövrünə təsadüf edir. İlk qədim yel dəyirmanları İranda eramızın VII əsrində quraşdırılmışdır. XIII əsrdən etibarən KE gəmilərin hərəkətində, quyulardan suyun vu- rulmasında geniş istifadə olunmuşdur. Avropanın 20- dən artıq ölkəsində və Türkiyədə ümumi gücü 18 Mw olan minlərlə külək Enerjisi Qur- ğuları (KEQ) fəaliyyət göstərir. Fransanın şərq sahillərində hər biri 1.3 Mw olan 16 KEQ illik 64 miliyon kvt/saat enerji ilə 25600 nəfəri elektirik enerjisi ilə təmin etməklə, həmin ildə 32000 ton CO 2 – nin atmos- ferə buraxılmasının qarşısını alır.
K.E. ilə bol olan Avstraliya hazırda 100 Mw – lıq külək qurğularının ümumi gücünü 2010 – cu ildə 5 000 Mw – a çatdırmağı planlaşdırır. ABŞ – ın Texas ştatında «Kinq Mauntin» ərazisində 214 külək türbin- ləri silsiləsinin ümumi çıxış gücü 277Mw – dir.
117
Azərbaycan özünün coğrafi mövqeyinə və təbii şəraitinə görə 800 MVT illik külək enerji ehtiyatına malikdir. Bu ehtiyat ildə 4 milyard KVt/saat elektirik enerjisi deməkdir, yaxud ildə 1 milyon ton şərti ya- nacağa qənaət etməklə 3700 ton karbon qazının atmosferə atılmasının qarşısı alınır. Qeyd etmək lazımdır ki, Abşeron yarımadası, onun sahil zonası və ətrafdakı adalar külək enerjisindən istifadə üçün əlverişli sayılır.Bu ərazilərdə küləyin orta illik sürəti 5.5 – 7.0 m/san olduğundan KEQ sistemləri üçün tam yararlı və yüksək rentabelli hesab olunur. KEQ sistemləri üçün Şərur, Culfa və Gəncə – Daşkəsən rayonları da əlverişlidir.Bu ərazilərdə küləyin orta illik sürəti 3-5 m/san olduğundan orta güclü KEQ sistemlərinin qurulması üçün istifadə edilə bilər. Abşeron arxipelaqlarında neft quyuları elektrik enerji təminatında həm texniki, həm də iqtisadi baxım- dan daha effektiv və sərfəlidir. Danimarkanın Şimal dənizi sularında quraşdırılan hər biri 2MVt gücündə 80 ədəd turbinin illik elektirik enerjisi 600 QVt gücündədir.
daş, qum, çınqıl karxanaları atmosferi daim çirkləndirən mənbələrdir. Avropa ərazisinin 7 %-i lazımsız dağ – mədən tullantıları ilə zəbt edilib. Azərbaycan Respublikasında neft və qazdan başqa 450 – dən artıq qara, əlvan metal filizləri, qeyri – filiz xammalı, tikinti materialları, yeraltı mineral, termal və yodlu – bromlu sənaye suları və s. yataqları vardır.Qara metallurgiyanın mineral – xammal bazası Daşkəsən dəmir filizi yataqları, Daşsalahlı betonit gilli və Xoşbulaq flyuz əhəngdaş yataqları olub dəyərlərinə görə respublikanın potensial ehtiyatının 10.4 % - ni təşkil edir. (İsayeva, 2003). Əlvan metallurgiyanın mineral – xammal bazası əsasən alunit, mis, qur- ğuşun, sink, molibden, kobalt, civə, sürmə və s.yataqları kəşf edilmiş ümumi ehtiyatların dəyərinə görə res- publikanın mineral – xammal bazasının əsasını (43.7%) təşkil edir.(İsayeva,2003) 1991 – ci ildən sonra başqa ölkələrlə əlaqələr zəiflədiyindən republikamızda filiz üzrə dağ – mədən sənayesi tənəzzülə uğramışdır.Lakin, yeni sənaye sahələrinin yaranması ilə əlaqədar mülki və sənaye ob- yektlərinin tikintiləri üçün vacib olan qeyri – filiz və inşaat materiallarına təlabat artdığından belə yataqla- rın geniş istismarına başlanmışdır.Hazırda bu yataqlarda 300 – ə yaxın təşkilat və firmalar istismar işləri aparır. Əvvəllər geniş həcmli istismar işləri aparılan Daşkəsən rayonunda istismar sahələrində və filiz saflaş- dırma kombinatı yerləşən ərazidə, həmçinin Zəylik alunit yatağının istismarı sahəsində və Gəncə gil – torpaq kombinatı ərazilərində 100 mln.m 3 – la ölçülən istehsalat tullantılarının ətraf mühitə neqativ təsiri davam etməkdədir.Abşeronda və Qobustanda əhəng daşı yataqlarının, Xəzər sahilində qum yataqlarının, çay vadilərində qum – çınqıl yataqlarının kortəbii istismarı nəticəsində ekoloji problemlər artmaqdadır.Bu regionlarda quraqlıq iqlim və güclü küləklər şəraitində son illərdə karxanaların miqdarı 15 – 20 dəfə art- mışdır.Ona görə də Abşeronun atmosferində toz xassəli aerozolun miqdarı da son illər xeyli çoxalmış- dır. Dağ - mədən sənayesinin ətraf mühitdə problem yaradan istehsalat prosesləri və faktorları aşağıdakı- lardır. (İsayeva,2003) - Faydalı qazıntıların açıq və yeraltı üsulla çıxarılması; - Ətraf sahədə istehsalat strukturunun yerləşdirilməsi və onların fəaliyyəti; - Zənginləşdirmə və ya saflaşdırma qurğularının yerləşdirilməsi və fəaliyyəti; - İstehsalat tullantılarının yaranması, toplanması, təkrar istehsalat tullantıları; - Ağır yüklərin nəqli; Yarımfabrikat məhsulların hazırlanması üzrə qurğuların yerləşdirilməsi və onla- rın fəaliyyəti. Yuxarıdakı proseslərin hər bir mərhələsində çoxsaylı problemlər yaranır, bu problemlərin əsas faktor- ları bunlardır:toz, səs, vibrasiya, istehsalat tullantıları, texnogen sular, ağır metalların çökməsi, zərərli qarı- şıqlar, zərərli kimyəvi reaksiya məhsulları, toksiki tullantılar, atmosferə buraxılan tullantılar, məişət tullantı- ları və s. Dağ - mədən sənayesinin ətraf mühitdə yaratdığı problemləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: a) Ətraf mühitdə baş verən dəyişmələr: torpaq və bitki deqradasiyası və çirklənməsi, atmosfer havası- nın, səth sularının, yeraltı suların çirklənməsi, əsaslı landşaft dəyişmələri. b) Geoloji mühitdə baş verən dəyişmələr: təbii - texniki şəraitin, hidroloji rejimin və tektonik rejimin pozulması, geokimyəvi dəyişmələr. c) Törəmə problmlər:tədrici landşaft dəyişiklikləri, ekzogen geoloji proseslərin aktivləşməsi, seysmik ak- tivləşmə və s.
Atmosferə RM (radioaktiv maddələr) təbii radioaktiv proseslər vasitəsilə, uran filizləri çıxardıqda, reaktorla- rın istismarı zamanı və atom partlayışı nəticəsində daxil olur.
118
Təbii radioaktivlik atmosferə xasdır o, təbiətdə həmişə mövcuddur və insan fəaliyyətindən asılı deyil. Canlı orqanizmlər belə radioaktivliyə uyğunlaşıb və heç bir zərərli nəticəyə səbəb olmur. RM - lə atmosferin çirklənməsi atom və hidrogen bombalarının partladılması nəticəsində baş verir. Hər bir belə partlayış zamanı radioaktiv tozlardan dəhşətli böyük buludların yaranması müşahidə olunur. Çox güclü partlayış dalğası zamanı bu tozların hissəcikləri bütün istiqamətlərə yayılaraq 30 km yüksəkliyə qədər qalxır. Partlayışın ilk saatları ən iri hissəciklər, bir qədər kiçik hissəciklər isə 5 sutka ərzində yerə düşür, nəhayət daha xırda dispers tozlar hava axınları vasitəsilə min km məsafələrə yayılaraq bir çox illər ərzində yer kürəsinin səthi- nə düşür. Atom partlayışı zamanı əmələ gələn ayrı-ayrı izotopların yarımparçalanması müxtəlif dövrlərdə davam edir. Bu baxımdan 2 izotop – stronsim – 90-25 il ərzində parçalanma gedir, o, yer səthinə düşərək bitki tərəfindən (yem) inəyin südünə keçir; və sezium – 137 – in yarımparçalanması 33 il davam edir. Biosferin radioaktiv çirklənməsində nüvə silahlarının sınaqdan keçirilməsi mühüm faktor sayılır. Dünyada 2000 – dən artıq nüvə silahı sınaqdan keçirilmişdir. (onlardan 500-ü atmosferdə.) Bu parptlayışlar zamanı ətraf mühitə milyon kürilərlə radioaktiv seziyum 137 və stronsium – 90 və digər elementlər daxil olmuşdur. Ətraf mühitin radioaktiv çirklənməsi baxımından nüvə müharibəsi ən dəhşətli, ən qorxulu ola bilər, tədqiqat- lar göstərir ki, əgər nüvə müharibəsi başlayarsa, iri şəhərlərə atom bombası atılacaq. Bu zaman Yerin geniş əra- zisini aylarla qaranlıq bürüyəcək, Günəş şüası yanğınlar nəticəsində əmələ gələn hissəciklərindən ibarət böyük buludlardan keçə bilməyəcək. Bir sıra regionlarda orta temperatur bir neçə 10 dərəcə aşağı düşəcəkdir. ( hətta suyun donma dərəcəsindən də aşağı) Strotosferin ozon təbəqəsi naziləcək, atmosfer havası zəhərlənəcəkdir. AES- də baş verən qəzalar nəticəsində də atmosfer havasının radioaktiv çirklənməsi baş verir. 1986-cı ildə Çernobıl AES-də baş verən qəza nəticəsində Belorusya respublikasının 5 4
sən sezium – 137 və stronsium - 90). məruz qalmışdır. Çernobıl qəzası nəticəsində Belorusiya respublikasına 10 milyon dollarlarla ziyan dəymişdir. Burada 16,4 min km 2 ərazi çirklənməyə məruz qalmışdır. Bundan başqa qonşu Ukrayna respublikasının geniş ərazisi də radioaktiv çirklənməyə məruz qalmışdır. Çirklənməyə məruz qa- lan rayonlarda bitki və heyvanlarda anomal mutasiya müşahidə olunmuş, bəzi sahələrdə meşələr qurumuşdur. Hazırda dağ – mədən sənayesində istifadə edilən istehsal texnologiyaları fiziki və mənəvi cəhətdən köhnəlmiş avadanlığa əsaslanır.Bu isə istehsalın səmərəliliyini aşağı salmaqla,həm də ətraf mühitə mənfi təsir göstərir.Azərbaycan Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin «Ekoloji cəhətdən dayanıqlı sosial – iqtisadi inkişafa dair» Milli Proqramında dağ – mədən təbii sərvətlərindən səmərəli istifadə edilməsi üzrə aşağıdakı tədbirlər irəli sürülür. - Yeni texnologiya ilə təmin edilməklə metalın və metal məhsullarının, həmçinin dəmir ərintilərinin qapalı istehsal tsikllərinin yaradılması; - Vahid məhsulun istehsalında az enerji tutumlu texnologiyaların tətbiqi; - Təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə olunmasını təmin etmək üçün xammal mənbəlrinin istismarı za- manı itkilərin maksimum qarşısını almaq məqsədilə müasir metodların tətbiqi. - İstismarı başa çatmış yataqların ərazilərində rekultivasiya işlərinin aparılması.
Elektromaqnit dalğalarının təbii mənbələri: yer səthinin daimi elektrik və maqnit sahəsi,kosmik (günəş, ulduzlar və s.) və atmosfer proseslərindən (ildırım boşalmaları və s.) ibarətdir. (Əliyev, Həmidov, Hüseyi- nov, 2003). Yerin təbii elektromaqnit sahəsi onun səthində açıq yerlərdə adətən 100 + 500 V/m gərginlikli izafi mənfi yükün yaranmasıdır. Qara buludlar gərginlik sahəsini 10 – 100 000 V/m – ə qədər yüksəldə bilər. Təbii elektromaqnit mənbələri zəif olduğundan canlılara bir o qədər də ziyan deyil. Canlılar üçün süni (antropogen) elektromaqnit mənbələri daha ziyanlıdır. Hazırda iri şəhərlərdə, hətta yaşayış mənzillərində güclü elektromaqnit çirklənməsi müşahidə olunur. Gündəlik həyat tərzimizə müdaxilə edən radiocihazlar, televizorlar, məişət cihazları, açıq ərazilərdə isə elektrik nəqliyyatları, yüksək gərginlikli elektrik xətləri, transformatorlar, radiolokator stansiyaları elektorom- aqnit çirklənməsinə səbəb olur. Elektromaqnit sahəsinin antropogen mənbələri 2 qrupa bölünür,(Əliyev, Həmidov, Hüseyinov, 2003). I qrup – generasiya olunan (0 – 3 khs ) ən yüksək gərginlikli mənbələr; II – qrup – 3khs – 300 Qhs diapazo- nunda mikrodalğalar daxil olmaqla radiogərginlikli diapazonlarda generasiya olunan şüalar. Bunlardan canlılar üçün ən təhlükəlisi radiolokatorlar (hava əlaqəsi, gəmiçilik nəqliyyat radiolokatorları, hava nəqliyyatına nə- zarət) sayılır. Elektromaqnit şüalarının canlılara təsirinə kömək edən amillərdən biri atmosfer ionlaşmasıdır. Atmos- ferdə olan ionlar 3 yerə bölünürlər: ağır, orta və yüngül ionlar.Atmosferin 1 sm 3 - da ağır ionlar 64%, 119
orta ionlar 20%, yüngül ionlar isə 10% təşkil edir. İonların atmosferdə sıxlığı temperaturdan asılı olaraq dəyişir: ağır ionlar qışda çox, yayda az, yüngül ionlar isə qışda az, yayda çox olur.
Yayda ağır ionların bir hissəsi temperaturun təsirindən asılı olaraq atmosferin yuxarı hissəsinə qalxır. Deməli, yayda ionlaşma hadisələri daha çox olur. Dumanlı havada yüngül ionların sayı 35 – 45 % azalır, ağır ionlar isə 145 – 155 % artır. Çünki dumanda yüngül ionlar atmosferdə olan su damlalarının üzərinə yataraq ağır ionlara çevrilir. Buludlu havada buludun alt təbqəsinə yığılmış ionlar reflektor rolunu oyna- dığı üçün elektromaqnit şüalarının əks olunması daha da artır. Eyni zamanda şüanın istiqaməti dəyişir. Elektromaqnit sahələri ilə güclü çirklənən mühit şəraitində insanın davranışında pozulmalar, süstlük, yuxusuzluq, halsızlıq, yaddaşın itməsi, yeni doğulmuş uşaqlarda qəfil ölüm sindromu, cinsi funksiyanın po- zulması baş verir. Elektromaqnitizmin mənfi təsirinə xüsusilə embrionlar və uşaqlar həsasdırlar. Güclü maq- nit sahəsində kişilərin və qadınların cinsi funksiyaları əziyyət çəkir, anadangəlmə eybəcərliyin inkişafına eh- timal artır. Alçaq tezlik elektromaqnit sahəsinin xroniki təsiri baş ağrısı, mərkəzi əsəb sisteminin funksional po- zuntuları, ürək – damar və qan dövranının pozulmalarına səbəb olur.Yüksək intensivli elektromaqnit sahə- sinin təsiri ilə qırmızı qan komponentləri (eritrositlər, retikulositlər, hemoqlobin) artır. Elektromaqnit sahəsi bioloji orqanizimlərdə istilik və qeyri – istilik effektləri yaradır. Elektromaqnit şüalarının yaratdığı ekoloji problemlərin həllində aşağıdakı tədbirlərin yerinə yetirilməsi məsləhət görülür.(Əliyev, Həmidov, Hüseynov, 2003). - Maksimum şüalanma gucü ilə işləyən şüalandırıcı qurğuların yerləşdirilməsində zonaların hüdudları hər bir konkret hal üçün hesablanma yolu ilə müəyyən edilməli və cihazların köməyi ilə nəzarət olun- malıdır. - Sakinləri elektromaqnit şüalarından qorumaq üçün tikinti konstruksiyalarında qoruyucu ekranlar kimi metal torlar, metal vərəq və yaxud tikinti materialları tətbiq oluna bilər. - Təhlükəsizlik qaydalarına görə gücü 2 MVt olan ötürücülər yaşayış məntəqələrindən 60 – 65 m aralıda tikilməlidir.
Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|