Mərhələləri İqtisadiyyat və iqtisad elmi

5. Milli iqtisadiyyat. Qarışıq iqtisadi sistem və onun modelləri. 
 
Milli iqtisadiyyat, yaxud milli iqtisadi sistem – ölkənin iqtisadi sistemidir ki, bu da 
amillərin (daxili Milli iqtisadiyyat və xarici, iqtisadi və qeyri-iqtisadi) bütün kompleksini və 
onun inkişaf və fəaliyyət məqsədlərini əks etdirir və onlarla şərtləndirilmiş ümumi iqtisadi 
qanunauyğunluqların reallaşma xüsusiyyətlərindən ibarətdir. 
Milli iqtisadiyyatın inkişaf və fəaliyyətinin spesifik amillərinə təbii-iqlim, iqtisadi-
coğrafi, texnoloji, sosial-mədəni xarakterli amilləri aid etmək lazımdır. Onlar, bir qayda olaraq, 
sabitlik və uzunmüddətliliklə fərqlənir və sürətli dəyişikliklərə məruz qalmırlar. Onların 
nəticələri iqtisadiyyat və ictimai məhsulun bu və ya digər strukturu, mülkiyyətin bu və ya digər 
strukturu, dövlətin bu və ya digər rolu, iqtisadiyyatın xarici aləmə açıqlığının bu və ya digər 
dərəcəsi, cəmiyyətdə sosial ədalətin bu və ya digər şəkildə anlaşılması, iqtisadi siyasətdə bu və 
ya digər prioritetlər və i.a.-dır. 
Milli iqtisadiyyat hər hansı bir təsərrüfat forması, formasiya ilə və ya sənaye inkişafının 
dərəcəsi ilə əlaqədar deyil. O, daha çox bu və ya digər lokal sivilizasiyasının xüususiyyətlərinin 
iqtisadi ifadəsi olaraq, cəmiyyətin müxtəlif inkişaf mərhələlərində həyata keçirilir. İqtisadi 
cəhətdən inkişaf etmiş dövlətlərin müasir şəraitdə milli iqtisadiyyatı qarışıq iqtisadiyyatın milli 
modelləri formasında çıxış edir.
İki son əsrin hüdudunda meydana çıxan və sonralar geniş yayılan qarışıq iqtisadiyyat 
ideyaları sosial-iqtisadi həyatda xüsusilə müharibədən sonrakı dövrdə güclənən real 
dəyişiklikləri əks etdirirdi. Bu dəyişikliklər bazarla iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən 
tənzimlənməsinin, xüsusi sahibkarlıq və sosiallaşma prosesinin qarşılıqlı təsir formalarının 
mürəkkəbləşməsində, eləcə də postsənaye (postiqtisadi) özüllərin ictimai sistemlərin strukturuna 
getdikcə daha nəzərəçarpacaq dərəcədə nüfuz etməsində təzahür edirdi. 
«Qarışıq iqtisadiyyat» termininin özünün birmənalı şərhi yoxdur. Onun ilk və ən geniş 
yayılmış şərhi iqtisadiyyatın (xüsusi və dövlət) müxtəlif bölmələrinin uyğunlaşmasına va 
mülkiyyət formalarının müxtəlifliyinə istinad edir. Keynsçilikdən təkan alan ikinci mövqe bazar 
(bazar mexanizmini) və dövlət tənzimlənməsinin uyğunluq problemini ön plana çəkir. Müxtəlif 
sosial- islahatçı cərəyanlarla təşəbbüs əldə edən üçüncü mövqe kapitala (xüsusi sahibkarlıq) 
sosiallığın (ictimaisosial zəmanətlərin) uyğunlaşmasına əsaslanır. Nəhayət, daha birn mövqe 
müasir cəmiyyət strukturunda iqtisadi və qeyri-iqtisadi zəminlərin nisbəti probleminə diqqəti 
cəlb edir.
Müasir şəraitdə qarışıq iqtisadiyyatın göstərilən şərhləri biri-birinə zidd deyil: onlar 
yalnız inkişaf etmiş iqtisadiyyatın müasir tipinin forma-əmələgətirməsinin bir neçə xətlərinin 
mövcudluğunu və onların vəhdətini əks etdirir. İnkişaf etmiş ölkələrin qarışıq iqtisadiyyatı bu 
gün göstərilən parametrlərin eyni zamanda uyğunluğudur, məhz iqtisadiyyatın xüsusi və dövlət 
bölmələrinin, bazar və dövlət tənzimlənməsinin, kapitalist elementləri və həyatın 
sosiallaşdırılması, iqtisadi və qeyri-iqtisadi zəminlərin uyğunluğudur. 
İqtisadiyyatın qarşılıqlığı onun tərkibində nəinki müxtəlif struktur elementlərinin 
mövcudluğunu, həm də real iqtisadiyyatda onların uyğunluğunun konkret formalarının əmələ 
gəlməsini xarakterizə edir. Buna misal xüsusi dövlət səhmdar müəssisələri, dövlət orqanlarının 
xüsusi firmalarla müqavilə sazişləri, sosial tərəfdaşlıq və i.a. ola bilər. 
Qarışıq iqtisadiyyatın modelləri. Amerika modeli– xüsusi mülkiyyətin, bazar rəqabət 
mexanizminin, kapitalist motivasiyalarının üstün rolunu, eləcə də sosial diferensiasiyanın yüksək 
səviyyəsini nəzərdə tutan liberal bazar – kapitalist modelidir. Alman modeli – rəqabət 
zəminlərinin genişləndirilməsini bazar və kapital qüsurlarını yumşaldan sosial infrastrukturun 
yaradılması, 
sosial 
siyasət 
subyektlərinin 
çoxtəbəqəli 
institusional 
strukturunun 

---

15 
formalaşdırılması ilə əlaqələndirən sosial bazar təsərrüfatı modelidir. İsveç modeli,onun klassik 
şəklində – gəlirlərin geniş şəkildə yenidən bölüşdürülməsinə və müxtəlif «sərbəst 
assosiasiyaların» yaradılmasına əsaslanan sosial zəmanətlərin yüksək səviyyəsi ilə səjiyyələnən 
sosial modelidir. Yapon modeli – kapital yığımının əlverişli imkanlarının iqtisadi inkişafın 
proqramlaşdırılması, struktur, investisiya və xarici iqtisadi siyasət sahəsində dövlət 
tənzimlənməsinin fəal rolu və korporativ (firmadaxili) zəminin xüsusi sosial əhəmiyyəti ilə 
birləşdiyi tənzimlənən korporativ kapitalizm modelidir.