Mərhələləri İqtisadiyyat və iqtisad elmi

 
Mövzu 5. İqtisadi institutlar və mülkiyyət 
 
1.İnstitut - iqtisadi nəzəriyyənin institusional istiqamətinin əsas kateqoriyası kimi. 
2.İqtisadiyyatda institutların rolu. Transaksiya xərcləri. 
3.Mülkiyyət kateqoriyası və onun məzmunu 
4.Mülkiyyətin tipləri və formaları, onların reallaşması
5.Milliləşdirmə və özəlləşdirmə. Azərbaycanda özəlləşdirmə 
prosessi və onun 
xüsusiyyətləri. 
 
 
1.İnstitut - iqtisadi nəzəriyyənin institusional istiqamətinin əsas kateqoriyası kimi. 
İqtisad elmində institut anlayışı iqtisadi nəzəriyyənin sosial- institusional istiqamətinin 
yaranması ilə meydana gəlmişdir. İnstitut dedikdə iqtisadi subyektlərə təsir göstərən qayda və 
normaların məcmusu, habelə bu norma və qaydalara əməl edilməsinə məcbur etmə mexanizmi 
başa düşülür. 
İnstitutlar formal xarakter daşıya bilər, yaxud qanunveriçilik yolu ilə təsbit oluna bilər, 
həmçinin məsələn ənənə, vərdişlər ümumi qəbul edilmiş davranış normaları kimi, qeyri-formal 
da ola bilər. 
İqtisadiyyata təsir göstərən formal norma və qaydalar adətən iqtisadiyyatın dövlət 
tənzimlənməsinin müxtəlif formalarını təcəssüm etdirir. Ancaq iqtisadi subyektlərin davranışına 
çox zaman həmçinin qeyri - formal qayda və normalar da təsir göstərir. Buna biznesmenlər 
arasında bağlanılan «centlmen sazişləri» dəyişən tarazlaşmalar da misal ola bilər.
İnstitutların olması təsərrüfat fəaliyyətinin qeyri-müəyyənliyini azaltmağa imkan verir, 
iqtisadi subyektlərin qərarlar qəbul etməsi prosesini asanlaşdırır. Amma əgər institutlar iqtisadi 
vəziyyətin dəyişməsinə uyğunlaşmırlarsa
,
onda onlar qeyri- səmərəli olur və iqtisadiyyatın 
inkişafına maneəçilk törədə bilər.
2. İqtisadiyyatda institutların rolu. Transaksiya xərcləri. 
İqtisadiyyatda institutların rolu nəinki iqtisadi subyektlərə əməl edilməsi lazım gələn
iqtisadi seçimin asanlaşdırılmasından ibarətdir. İqtisadi institutlar həmçinin iqtisadiyyatın 
səmərəliliyinin yüksəldilməsinə səbəb olur, belə ki, onlar transaksiya xərclərini ixtisar etməyə 
imkan verir. Transaksiya xərcləri- mülkiyyət hüquqlarının verilməsilə əlaqədar mübadilə 
sferasındakı xərclərdir. Onlar informasiya axtarışı ilə bağlı xərcləri, danışıqların aparılmasına, 
müqavilələrin baglanmasına, bu müqavilələrin icrasına nəzarətə çəkilən məsəəfləri və sairəni 
özünə daxil edir. 
Transaksiya xərcləri əgər iqtisadi institutlar kifayət qədər inkişaf etmiş olmursa, son dərəcə 
yüksək olur, çünki iqtisadi institutların zəifliyi fırıldaqçılıq, informasiyanın təhrif olunması, 
bağlanmış sazişlərin pozulması üçün əlverişli şərait yaradır. Transaksiya xərcləri o yerdə 
xüsusən böyük olur ki, orada mükliyyət hüquqları dəqiq müəyyənləşdirilmiş olmur. Qeyd 

---

16 
etmək lazımdır ki, bəzən iqtisadi subyektlərin hüquqlarının və onların müstəqilliyini
məhdudlaşdıranı müxtəlif inzibati baryerlər yaradan, bürokratiyanın genişlənməsinə şərait 
yaradan güclü institutlar da tansaksiya xərclərinin artmasına səbəb ola bilər. Bura görə də 
institutlar iqtisadiyyatda və bütövlükdə cəmiyyətdə baş verən dəyişikliklərə uyğun olaraq
inkişaf etməli və dəyişməlidir.