Mexanik hodisalar jismlarning muvozanati oddiy mexanizmlar

VI bobni yakunlash bo‘yicha nazorat savollari

---

VI bob. Tovush hodisalari
172
172
YAKUNIY SUHBAT
Bunda Siz VI bobda o‘rganilgan mavzularning qisqacha xulosalari 
bilan tanishasiz.
Tovush
Muhitda tarqalayotgan tebranishlar. Chastotasi 16 Hz dan 20000 Hz 
oraliqda. Chastotasi 16 Hz dan past tovushlarni infratovush, chastotasi 
20000 Hz dan baland tovushlarni ultratovush deyiladi. 1 Hz = 1/s.
Kamerton
Aniq bir chastotali tovush chiqaradigan asbob. 1711-yilda ingliz mu-
siqachisi J. Shorom ixtiro qilgan. U simon ko‘rinishga ega.
Rezonator
Tebranishlarni kuchaytirib beruvchi quticha. Musiqa asboblarida 
uning yuzasi yupqa teri, yog‘och bilan qoplanadi.
Mikrofon
Tovush tebranishlarini, elektr tebranishlariga aylantirib beruvchi asbob. 
Ikki so‘zdan: mikros – kichik va phone – tovush so‘zlaridan olingan.
Tovushning 
tarqalish 
tezligi
Tovush tarqalishi uchun muhit zarur. Gazlarda tarqalish tezligi 0°C
da 200–350 m/s, suyuqliklarda 1100–2000 m/s, qattiq jismlarda 3000–
6500 m/s oralig‘ida bo‘ladi.
Tovush 
qattiqligi
Tovushning birlik yuzaga to‘g‘ri kelgan energiyasi bilan belgila-
nadigan kattalik. Chastotasiga ham bog‘liq. Birligi detsibel (dB). 
Tovush baland ligining yuqori og‘riq sezish bo‘sag‘asi 130 dB ga teng.
Tovush balan-
dligi
Tovush chastotasi bilan belgilanadi. Erkak kishilar gapirganda uning 
tovushida 100 dan 7000 Hz gacha, ayollarnikida 200 dan 9000 Hz 
gacha tebranishlar bo‘ladi.
Tovush tembri Tovushdagi obertonlar soni va obertonlar kuchi hamda tovush 
balandligi bilan belgilanadigan kattalik. Tovush tarkibidagi eng 
kichik chastota ν
0
ni asosiy ton deyiladi. 2ν
0
, 3ν
0
va h.k. chastotali 
tebranishlarni obertonlar deyiladi.
Aks-sado
Tovushning tarqalishida uchragan to‘siqdan qaytib kelishiga aytiladi.
To‘siqlar joylashishi tovush manbaidan uzoqligiga qarab, aks-sado 
ko‘p marta takrorla nishi mumkin.
Exolot
Dengiz va okeanlar chuqurligini tovush aks-sadosidan foydalanib 
o‘lchay digan asbob.
Tovush yutish 
koeffi tsienti
Materiallarga yutilgan tovush energiyasining tushgan tovush ener-
giyasiga nisbati.
Me’morchilik 
akustikasi
Binolarning akustik kattaliklarini o‘lchash, ularda tovush tarqalish 
xususiyatlarini o‘rganish va tegishli tavsiyalar ishlab chiqish bilan 
shug‘ul lanadigan fan sohasi.

---

173
MUNDARIJA
Kirish .............................................................................................................................................................3
1-mavzu. Fizika nimani o‘rganadi? Fizik hodisalar ....................................................................................3
2-mavzu. Fizika taraqqiyoti tarixidan ma’lumotlar ....................................................................................6
3-mavzu. Jamiyat rivojlanishida fi zikaning ahamiyati. O‘zbekistonda fi zika taraqqiyoti ........................8
4-mavzu. Fizik kattaliklar va ularni o‘lchash............................................................................................10