Microsoft Word behruz 2015. doc

Maliyy&nin mahiyy&ti v& funksiyaları

Maliyy münasib tl rinin t bi tini anlamaq üçün h min mün sib tl rin predmeti olan maliyy haqqında düzgün t s vvür yaratmaq m qs d müvafiqdir. Lakin n z r almaq lazımdır ki, maliyy iqttsadi kateqoriyalardan biridir v bütün maliyy münasib tl ri m hz bu iqtisadi kateqoriya kimi – maliyy nin trafında baş verir. Buna gör d «maliyy »nin mahiyy tini açmazdan vv l, b zi iqtisadi – n z ri m s l l rin üz rind dayanmaq vacibdir.

B ş riyy t öz inkişafında sad mal mübadil sind n mt – pul münasib tl rin q d r böyük t kamül yolu keçmişdir. Bu t kamül n tic sind pul ümumb ş ri ekvivalent çevrilmişdir. 6mt – pul münasib tl rinin mövcud olması, ictimai – siyasi quruluşundan asılı olmayaraq bütün dövl tl rd m hz maliyy nin mövcudluğunu v z ruriliyini ş rtl ndirir. 6mt – pul münasib tl rinin inkişafı dövl td n iqtisadi v sosial prosesl rin idar etm sini, pul formasında olan öz g lir v x rcl rini uçota alması, öz qarşısında qoyduğu v zif v funksiyaları yerin yetirm k üçün müvafiq pul v saiti fondlarını yaratmasını t l b edir.

İqtisadi kateqoriyalardan biri kimi maliyy mt – pul münasib tl rinin z ruri ş rtl ri il sıx bağlıdır. Bkl ki, mt – pul münasib tl rinin inkişafına ictimai m k bölgüsü, müxt lif mülkiyy t formalarının yaranması, subyektl rin iqtisadi – mlak ayrılığı v xarici laq l rin inkişafı t sir göst rmişidr. Maliyy v maliyy münasib tl rinin t ş kkül tapması v inkişafına da m hz bu amill r t sir etmişdir.

Bel likl d maliyy v mt – pul münasib tl ri bir-biri il üzvü sur td bağlıdır.

Maliyy dig r kateqoriyalar (pul m nf t, maya d y fri v s.) kimi d y ri olan iqtisadi kateqoriyadır. H r bir iqtisadi kateqoriyanın öz t yinatı vardır. M s l n, pul d y r v istehlak ölçüsüdür, yaxud m nf t mü ssis sinin f aliyy tini stimullaşdıran bir amildir. İqtisadi d biyyatda maliyy dövl tin funksiyalarının h yata keçirilm sini t min ed n pul v saitl ri fondlarının

yaradılması v istifad si üzr dövl t t r find n t nziml n n iqtisadi münasib tl r sistemi kimi ifad olunur.

İqtisadi elmi m nb l r «maliyy » anlayışının latınca «finanto» - «öd m » sözünd n tör diyini t sdiql yir v ilk d f XVI srd Fransada pul fondlarının yaradılması v istifad olunması il bağlı işl ndiyi söyl nilir. B zi m nb l rd is bu anlayışın ilk d f XIII – XV srl rd İtaliyanın ticar t – bank m rk zl ri hesab olunan venesiya, Genuya, Florensiya ş h rl rind s rraflarla tacirl r arasında qarşılıqlı pul münasib tl rini t nziml m k al ti kim t tbiq olunduğu göst rilir.

Lakin leksikonumzda işl tdiyimiz «maliyy » sözü «mal» (var-dövl t) şumer kökünd n tör miş, r b xilaf ti dövründ aidiyy t bildir n «iyy » ş kilçisi il tamamlanmış v az rbaycanca «pul yığma» (var- dövl t v ya s rv t toplama) m nasında işl nir. Q dim dövrl rd maliyy , sas n, şahın x zin sinin yaradılması il bağlı münasib tl ri hat etmişdir.

Maliyy nin hüquqi mahiyy ti v m zmununu açmaq üçün ilk növb d , h m

vv ll r, h m d müasir dövrd hüquq d biyyatında ksini tapmış fikirl r diqq t yetirm k m qs d müvafiqdir.

Keçmiş sovet hüquq d biyyatında «maliyy » anlayışına yalnız bir aspekd n yanaşılırdı. Bel ki, «maliyy dövl tin v t şkilatların pul v saitl rinin yaradılması, bölüşdürülm si v istifad olunması üzr iqtisadi münasib tl r kimi» xarakteriz olunurdu. H tta maliyy «insanlar arasında pul v saiti fondlarının yaradılması il laq dar münasib tl r kimi» d ş rh olunurdu. Lakin qeyd etm k lazımdır ki, maliyy münasib tl rinin «insanlar arasında» münasib tl r kimi ş rh olunması o s b bd n düzgün deyildi ki, bel münasib tl r mülki hüquq münasib tl ri hesab olunurdu.

Köhn hüquq d biyyatından f rqli olaraq, müasir dövrd bütün fikir ayrılıqları aradan götürülmüş v maliyy hüququ sah sin aid cn bi aliml rin elmi monoqrafiya v d rslikl rind maliyy nin anlayışı iki aspektd n s ciyy l ndirilir. N tic etibarı il maliyy nin mühüm t r fi olan maddi m zmunu, y ni k miyy t xarakteristikası, habel heç d az h miyy t k sb etm y n iqtisadi münasib tl r kimi mahiyy ti açmış olur.

Maddi m zmununa gör maliyy dövl tin v b l diyy l rin, habel , idar , mü ssis v t şkilatların pul v saiti fondudur.

İqtisadi münasib tl r kimi, maliyy dedikdi, iqtisadi v sosial ehtiyacların t min edilm si üçün z ruri olan, dövl tin v b l diyy l rin, mü ssis , idar v t şkilatların pul v saiti fondlarının yaradılması, bölüşdürülm si v istifad olunması prosesind yaranan ictimai münasib tl r kimi başa düşülm lidir.

Maliyy dövl tin öz v zif v funksiyalarını h yata keçirm si üçün t tbiq etdiyi bir iqtisadi mexanizm olmaqla, Ümumi Daxili M hsulun v Mlli G lirin bölüşdürülm si v yenid n bölüşdürülm si mexanizmi, habel istehsal v ictimai t l batların öd nilm si üz rind h m d n zar t vasit sidir.

Qeyd etm liyik ki, maliyy v onunla bağlı münasib tl r bir qayda olaraq. Mütl q pul münasib tl ridir. Bununla bel , c miyy td başqa xarakterd olan pul münasib tl ri d baş verir. M s l n, alqı-satqı, inzibati c rim l r, m k haqqı, t darük v s. il bağlı münasib tl r d pul münasib tl ridir. Lakin bu adları ç kil n münasib tl r müvafiq sur td mülki hüquq, inzibati hüquq, m k hüququnun t sir dair sin daxildir. Maliyy is el pul münasib tl rini n z rd tutur ki, bu zaman dövl tin v b l diyy l rn, mü ssis , idar v t şkilatların pul v saitl ri fondlarının yaradılması, bölüşdürülm si v ya istifad olunması h yata keçirilmiş olur. Bel likl d , maliyy münasib tl ri, bir qayda olaraq mütl q pul münasib tl ridir, lakin heç d bütün pul münasib tl ri maliyy münasib tl ri hesab oluna bilm z. Bu fikri professor O.N.Qorbunova bel bir ifad dedi:

«maliyy – mütl q puldur, lakin heç d bütün pullar maliyy hesab olunmur».

Dövl tin idar olunmasında maliyy nin rolu çox böyükdür v z ruridir. Professor O.N.Qorbunova qeyd edir ki, «dövl tin idar olunmasının n yaxşı üsulu m hz puldur, bundan daha s m r li üsul h l b ş riyy t t r find n k şf edilm mşdir. «Sovet maliyy hüquq elminin nümay nd l rind n olan professor M.İ. Piskotinin fikrinc is : «….ictimai h yatın pul q d r ziddiyy tli c h tl ri il seçil n xeyir v ş rin eyni d r c d başlandığı başqa bir dig r k şfi yoxdur v olmamışdır».

Maliyy nin ölk nin sosial – iqtisadi h yatındakı rolu v ictimai h miyy ti onun funksiyalarında t zahür edir. Maliyy funksiyaları m s l sin münasib td iqtisadçılar v hüquqşünaslar arasında fikir ayrılığı mövcuddur. Bu onunla

laq dardır ki, iqtisadi d biyyatda «maliyy nin funksiyaları» il « dövl tin maliyy f aliyy tinin istiqam tl ri» eynil şdirilir. Fikrimizc , maliyy nin funksiyaları dedikd , bir iqtisadi mexanizm kimi maliyy nin c miyy td baş ver n münasib tl r n cür t sir etm s, onları n cür t nzim etm si başa düşülm lidir. Bunu mü yy n ed n zaman, maliyy nin c miyy td ki rolu aydınlaşmış olacaqdır.

Ümumiyy tl , maliyy y üç funksiya xasdır:

• 
  bölgü funksiyası;
  
• 
  n zar t funksiyası;
  
• 
  t nziml yici funksiya.
  

Maliyy nin bölgü funksiyasınınsay sind pul v saitl ri dövl tin v b l diyy l rin, mü ssis , idar v t şkilatların, fiziki ş xsl rin s r ncamına daxil olur. Maliyy nin bölgü funksiyası halinin t l batlarının tam öd nilm si m qs dil iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sah l rinin t min etm y xidm t edir.

Milli G lirin bölüşdürülm si v yenid n bölüşdürülm si prosesind n maliyy nin köm yi il c miyy tin çoxlu sayda t l batlarını t min ed bil n pul fondları yaradılır v istifad edilir. Aydındır ki, iqtisadiyyat, sosial – m d ni sah l r, t hsil, s hiyy , ekoloji t hlük sizlik, ölk nin müdafi si, xarici-iqtisadi f aliyy t v dig r bütün sah l r maliyy ehtiyatları hesabına inkişaf edir.

Fikrimizc , maliyy nin bölgü funksiyasının ölk üçün n d r c d mühüm

h miyy t k sb etm sini d rk etm k ç tin deyildir.

Eyni d r c d bu fikri maliyy nin n zar t funksiyası haqqında da dem k lazımdır. Maliyy nin n zar t funksiyası «bütün bölgü prosesinin gedişini izl m k qabiliyy ti»nd öz ksini tapır. 6slind is n zar t vasit si l dövl tin bu v ya dig r pul fondlarına maliyy ehtiyatlarının daxil olması prosesi, maliyy ehtiyatlarının bölüşdürülm si v onlardan nec istifad olunması v s haqqında daimi m lumat ld edir. Maliyy nin n zar t funksiyası, t bii ki, pul v saitl rinin

toplanması, bölüşdürülm si v istifad olunması üz rind bilavasit n zar t ed n dövl tin malyy orqanlarının f aliyy ti vasit sil realiz olunur.

Müasir dövrd , xüsusil bazar iqtisadiyyaının olduğu ş raitd maliyy nin daha bir funksiyası – t nziml yici funksiyası da özünü qabarıq ş kild göst rm kd dir. Maliyy nin t nziml yici funksiyasıÖ onun c miyy td mövcud ictiai münasib tl r – iqtisadi, sosial, siyasi, ail , m n vi, xlaq v s münasib tl rin inkişafına t sir etm sin t zahür edir. Bu o dem kdir ki, ölk nin makliyy v ziyy tind n asılı olaraq, adı çkil n münasib tl rin pozitiv inkişafı v ya, ksin , t n zzülü baş ver bil r. Lakin maliyy ehtiyatlarının s viyy sin v onun x rc istiqam tl rinin mü yy n edilm sin d m nfi t sir göst r n amill r vardır. Bunlar büdc k siri, iqtisadi böhran, pul kütl sinin asassız artımı, t s rrüfat f aliyy tinin inkişafına vergi v kredit mexanizml rinin ng ll r tör tm si v ya onların qeyri – s m r liliyi, c miyy td qeyri – stabillik v s ola bil r.

2. Maliyy& siyas&ti v& maliyy&nin idar& olunmasında rolu.

Maliyy syas ti – dövl tin öz funksiya v v zif l rini yerin yetirm k üçün maliyy resurslarının s f rb r edilm si, bölüşdürlm si v istifad sinin forma v metodları ş klind t zahür ed n t dbirl rinin m cmusudur.

Maliyy siyas ti dövl tin sosial-iqtisadi siyas tinin t rkib hiss si olub, maliyy v kredit sah sind dövl tin f aliyy tinin konsepsiyası, maliyy -kredit mexanizmi, el c d ölk nin maliyy – kredit sisteminin idar edilm si kimi anlayışları özünd ks etdirir. Ölk nin maliyy siyas tinin sasını maliyy nin mahiyy ti v funksiyalarından t zahür ed n sas m qs dl r nail olmağı n z rd

tutan, maliyy nin istifad sinin uzunmüdd tli v ortamüdd tli perspektivl rini mü yy n ed n strateji istiqam tl r t şkil edir. Maliyy siyas ti maliyy sabtliyin nail olunmasına, milli valyutanın möhk ml ndirlm sin , investisiya mühitinin yaxşılaşdırılmasına yön lm lidir.

H r bir ölk nin maliyy siyas ti bir sıra amill rd n asılıdır:

Tarixi ş rait, iqtisadiyyatın inkişaf s viyy si, siyas, iqtisadi v sosial m qs dl r v h tta milli ad t n n l r.

Maliyy siyas ti özünd aşağıdakı istiqam tl ri birl şdirir:

• 
  vergi siyas ti;
  
• 
  büdc siyas ti;
  
• 
  pul-kredit siyas ti;
  
• 
  istitusional d yişiklikl r;
  
• 
  investisiya siyas ti;
  
• 
  sosial siy s t.
  

Maliyy siyas tinin reallaşdırılması üçün aşağıdakı amill r vacibdir:

• 
  sosial g rgnliyn azaldılması;
  

-dövl t maliyy sinin sağlamlaşdırılması;

• 
  bank sferasının normal f aliyy tinin b rpası;
  
• 
  mt v pul axınlarının tarazlığı;
  
• 
  regionların maliyy -iqtisadi müst qilliyinin artırılması.
  

Maliyy siyas tinin t rkib hiss si olan vergi siyas ti iqtisadiyyatın real sekorunun maliyy v ziyy tinin yaxşılaşdırılması üçün vergiqoym ş rtl rini dövl t, el c d bazar iştirakçıları üçün s m r li etm y yön ldilm lidir. Onun

sas v zif l ri aşağıdakılardır:

• 
  vergi bazasının optimallaşdırılması v öd m m l rin s viyy sinin aşağı salınması üçün vergi qanunvericliyinin kompleks ş kild işl nm si;
  
• 
  mövcud vergi v gömrük güz ştl rin yenid n baxılması;
  
• 
  vergi idar çiliyinin t kmill şdirilm si;
  
• 
  büdc y öd m l r üzr c rim v d bb pullarının restrukturizasiyası. Büdc siyas tinin aktual v zif l ri aşağıdakılardır:
  
• 
  dövl t x rcl rin q na t proqramının reallaşdırılması;
  
• 
  dövl t büdc sinin bütün g lirl rinin v v satil rinin x zin hesabında m rk zl şdirilm si;
  
• 
  büdc t şkilatlarının borclarının öd nilm si üçün x rcl rin m qs dli maliyy l şdirilm si mexanizimd n istifad etm kl qarşılıqlı hesablaşmaların aparılması;
  
• 
  dövl t investisiya siyas tind n büdc nin rolunun artırılması;
  
• 
  dövl t borcunun restrukturizasiyası;
  
• 
  daxili v xarici borcun inventarizasiyası;
  

Pul-kredit siyas tinin sas v zif si bank böhranının aradan qaldırılması, bank sistemin etibarın b rpası v halinin man tl rinin stimullaşdırılmasıdır. Bununla yanaşı pul-kredit siyas tinin aşağıdakı v zif l ri d vardır:

• 
  bank ssteminin restrukturizasiyası;
  
• 
  banklar t r find n icbari normativl r m l olunmasına n zar tin t kmill şdirilm si;
  
• 
  milli valyutanın kursunun t nziml nm si;
  
• 
  dövl tin valyuta ehtiyatlarının doldurulması v kapitalın xaric axınının qarşısının alınması.
  

Az rbaycanın maliyy siyas tinin sasını aşağıdakılar t şkil edir.

Büdc x rcl rinin sosial v investisiya yönümlülüyünün t min edilm si, x rcl rin ş ff flılığının artırılması, x rcl rin s m r li idar edilm si, azt minatlı ail l rin sosial müdafi sinin gücl ndirilm si, vergi yükünün azaldılması, sahibkarlıq subyektl rin maliyy d st yinin artırılması, dövl t qiym tli kağızlar bazarının inkişaf etdirilm si v s.

Dövl t maliyy siyas tinin reallaşdırılması prosesind maliyy mexanizminin qurulması h yata keçirilir. Maliyy mexanizmi vasit sil dövl tin maliyy sah sind ki bütün f aliyy ti h yata keçirilir. Maliyy mexanizminin elementl rin maliyy resurslarının formaları, onların formalaşdırılması metodları, qanunvericilik norma v normativl rin sistemi v s aiddir.

Maliyy nin idar edilm sini t s vvür etm k üçün onun funksiyalarına diqq t yetirm k lazımdır. Bel ki, idar etm nin mahiyy ti onun funksiyalarında açılır. İdar etm nin funksiyalarına aiddir: planlaşdırma, t şkiletm , koordinasiya, stimullaşdırma v n zar t. Qeyd etm k lazımdır ki, maliyy nin idar edilm sind dar etm nin funksiyaları spesfik m zmuna malik olur.

Planlaşdırma – genş t krar istehsalın h yata keçirilm si yollarını mü yy n etm yin elmi c h td n qabaqcadan görülm si demkdir. Maliyy planlaşdırılması ölk nin iqtisadiyyatının planlaşdırılmasının t rkib hiss sidir. Maliyy planlaşdırılması maliyy nin idar edilm sind aparıcı v istiqam tl ndirici rol oynayaraq, maliyy -kredit sisteminin müxt lif h lq l rind maliyy v kredit resurslarının bölgüsünün forma v metodlarını özünd ks etdir n planlar sasında h yata keçirlir. Ölk nin sas maliyy planı dövl t büdc sidir. Dövl t büdc sind özünün maliyy siyas tini reallaşdırmaq üçün dövl tin s r ncamına daxil olan maliyy resurslarının böyük hiss si c ml şmişdir. Dövl t büdc sinin g lirl rin v kredit planları il z ruri qarşılıqlı laq yaradılır. Maliyy v kredit planlarının göst ricl rinin vergiqoyma ş rtl rinin t nziml nm si yolu il planlaşdırılması dövl t büdc sinin göst ricil rind n asılıdır. Buna gör d büdc planlaşdırılması maliyy planlaşdırılmasında m rk zi yer tutur.

Maliyy planları, planlaşdırılan dövr üçün pul v saiti fondlarının formalaşdırılmasını v x rcl nm sini n z rd tutur v bununla da maliyy nin idar edilm sinin bütün prosesi mü yy n edilir.

Sığorta, kredit v maliyy – kredit sistemnin dig r h lq l rinin idar edilm si d maliyy planına uyğun olaraq aparılır. Dem k olar ki, planlaşdırma maliyy sisteminin bütün h lq l rind idar etm nin aparıcı funksiyası kimi çıxış edir.

Maliyy nin idar edilm sinin dig r funksiyası – t şkiletm dir. İdar etm nin bu funksiyası ilk növb d idar etm orqanları stseminin formalaşdırılması, onların tabeçilyinin, hüquq v v zif l rinin mü yy n edilm si il ş rtl nir. T şkiletm funksiyasının n tic si müvafiq sasnam l r, t limatlar v dig r normativ s n dl r saslandırılmış idar etm orqanlarının strukturunun yaradılması il bağlıdır.

Maliyy nin idar edlm si sah sind koordinasiya plana uyğun olaraq pul v saiti fondlarının formalaşdırılması v x rcl nm sind disproporsiyaların aradan götürülm sind maliyy orqanlarının f aliyy tinin vahidliyinin t min edilm sidir. Buna misal olaraq «Büdc sistemi haqqında» Qanuna müvafiq olaraq büdc x rcl rin sekvest t tbiq edlm sini göst rm k olar.

İdar etm nin stimullaşdırma funksiyası idar etm orqanları t r find n işçil rin işgüzar aktivliyinin, onların maddi v m n vi t l batlarının t min edilm si il laq l ndirilm sidir. Müasir dövrd maddi h v sl ndirm obyektiv z ruriyy t kimi çıxış edir. İşçil rin f aliyy tinin stimullaşdırılması onların ictimai, kollektiv v ş xsi maraqlarının t min edilm si yolu il h yata keçirilir.

Maliyy münasib tl rind idar etm nin n zar t funksiyası dövl t n zar t sisteminin ümumi prinsipl rin saslanır. Maliyy n zar tinin formaları dövl tin maliyy siyas tinin t l bl ri il mü yy n edilir. Dövl t maliyy n zar ti dövl tin maliyy siyas tinin reallaşdırılması üçün n z rd tutulur. Bu müxt lif s viyy li büdc l rin v büdc d nk nar fondların proqnozlaşdırılması, t sdiqi v icrası, el c d dövl t t şkilatlarının v mü ssis l rin maliyy f aliyy tin n zar tdir. Qeyri-dövl t sektorunun maliyy sin n zar t dövl t qarşısında pul öhd likl rinin yerin yetirilm sin yön ldilir.

Maliyy nin idar edilm sind yuxarıda qeyd olunan funksiyalar bir- birind n t crid olunmuş ş kild deyil, bir-biril qarşılıqlı laq d v asılılıqda çıxış edir. M s l n, maliyy planlarının t rtibi prosesind ,y ni planlaşdırma m rh l sind aşkar olunmuş ehtiyatların tamlığına v v saitl rin istfad sinin s m r liliyin n zar t t şkil edir.

Maliyy nin idar edilm si sistemind sas diqq t iqtisadi artımın t min olunmasına maliyy v kredtin t siri metodlarının inkişafına v t kmill şdirilm sin yön ldilir. Maliyy nin idar edilm sind maliyy metodlarının t siri pul v saitl ri fondunun formalaşdırılması, istifad si, el c d maliyy resurslarının istifad edilm sinin s m r liliyin n zar t prosesind meydana çıxır. Maliyy al ti özünd maliyy metodunun idar edici t sirinin konkret priyomunu ks etdirir.

Maliyy elmi il idaretm elminin qarşılıqlı laq sni başa düşm k üçün maliyy - kredit mexanizmin sistemli yanaşma lazımdır. Maliyy nin idar edilm sin bel yanaşma maliyy sistemi qarşısında duran m qs d v v zif l rin hazırlanmasını n z rd tutur. Maliyy nin idar edilm sind sistemli yanaşma iqtisadiyyatın konkret inkişafı m rh l sind v saitl rin optimal h cmini mü yy n etm lidir. Bu sas n maliyy nin idar edilm si orqanlarının strukturunun t kmill şdirilm si, idar edici hey tin saxlanılması x rcl rinin azaldılması, onların işnid t krarçılığın aradan götürülm si, istehsalın inkişafına t sir ed n müxt lif maliyy metodlarının xarakterind ki ziddiyy tl rin l ğv edilm si il özünü göst rm lidir.

Maliyy -kredit mexanizmi idar emt sistemi kmi altsisteml r adlandırılan müvafiq hiss l rd n ibar tdir. Maliyy -kredit mexanizminin mahiyy tini başa düşm k üçün bu sistemi idar ed n altsistem v idar olunan altsistem bölm k lazımdır. İdar ed n altsistem – maliyy nin idar edilm sinin subyektidir. İdar olunan altsistem is maliyy nin idar edilm sinin obyektidir. Bel likl maliyy -kredit mexanizmi maliyy siy s tinin reallaşdırılması üçün maliyy v kredit metodları sisteminin v dar etm al tl rinin m cmusunu t şkil etdirir.

Maliyy nin idar edilm sini idar etm aparatı xüsusi priyomlar v metodların, el c d müxt lif stimul v sanksiyaların köm yi il h yata keçirir. Burada idar etm bacarığı qarşıya qoyulmuş m qs d çatmaq üçün mümkün olan metodlardan n s m r lisinin seçilm sidir.

H r bir idar etm sisteml rind olduğu kimi maliyy nin idar edilm sind d idar etm nin obyekt v subyektl ri mövcuddur. İdar etm nin obyekti kimi maliyy münasib tl rinin müxt lif formaları çıxış edir. İdar etm nin subyekti idar etm nin h yata keçir n t şkilati strukturlardır. Obyektl r aşağıdakılar ola bil r:

Bunlara uyğun olaraq idar etm subyektl ri maliyy orqanları v vergi idar l ri, mü ssis l rin maliyy şöb l ri, sığorta orqanları ola bil r.

Maliyy nin idar edilm sind strateji v operativ idar etm ni f rql ndirm k olar. Strateji idar etm perspektiv proqnozlaşdırmaya sas n maliyy resurslarının

mü yy n edilm si, m qs dli proqramlar üçün maliyy resurslarının h cminin mü yy n edilm sind ks olunur. Maliyy – kredit mexpnizminin uğurlu f aliyy ti üçün ş rait d bilavasit onun rasional strukturunun seçilm si v formalaşdırılmasıdır. Fz rbaycanda maliyy nin strateji idar edilm sini Milli M clis, Prezident Aparatı v Maliyy Nazirliyi h yata keçiri. Milli M clis dövl t büdc sini qanunla t sdiq edir, el c d vergil r v yığımlar haqqında qanunları, m s l r «Vergi m c ll si»ni q bul edir. Dövl tin daxili v xarici borcunun yuxarı h ddini mü yy n edir.

Döal t maliyy snin operativ idar edilm si M aliyy Nazirliyinin, yerli maliyy orqanlarının, büdc d nk nar fondların, el c d büdc t şkilatlarının maliyy xidm tl rinni sas funksiyasıdır.

Dövl t maliyy snin idar edilm sind n mühüm xüsusi orqan is Maliyy Nazirliyidir. Ölk Prezidentinin f rmanı il t sdiq edilmiş 6sasnam y sas n Az rbaycan Respublikası Maliyy Nazirliyi maliyy siyas tini h yata keçir n v dövl t maliyy sinin idar edilm sni t şkil ed n m rk zi icra hakimiyy ti orqanıdır. Bu 6sasnam il Maliyy Nazirliyinin v zif l ri, funksiyaları, hüquqları mü yy n edilmişdir. Dövl t maliyy sinin idar edilm sind xüsusi orqan kimi Maliyy Nazirliyin qanunvericiliy uyğun olaraq öz s lahiyy tl ri dair sind mrl rin, t limatların v dig r normativ-hüqui s n dl rin hazırlanması v t sdiq edilm si hüququ verilmişdir.

Maliyy Nazirlyinin sas v zif l ri aşağıdakılardır:

• 
  dövl tin vahid maliyy , büdc v vergi siyas tinin istiqam tl rin dair t kifl rin hazırlanması v bu siyas tin h yata keçirlim si;
  
• 
  dövl t büdc si layih sinin hazırlanması v icrasının t şkili;
  
• 
  maliyy sabitliyinin t min edilm si v maliyy bazarının inkişafı üçün z ruri t dbirl rin h yata keçirilm si;
  
• 
  iqtisadiyyata xarici kreditl rin c lb edilm si, onların x rcl nm si v h r k ti üzr uçotun aparılması v öd nilm si m nb l rin dair t klifl rin hazırlanması;
  

- büdc	sisteminin,	büdc -vergi	proqnozlaşdırılmasının,
maliyy l şdirm	mexanizminin	üçot v	hesabat qaydalarının
t kmill şdirilm si;

-büdc , büdc d nk nar v saitl rin, xarici kreditl rin x rcl nm si üz rind n zar tin h yata keçirilm si;

• 
  yar n zar tinin h yata keçirilm si.
  

Vergi qanunvericiliyin m l olunması, vergil rin düzgün hesablanması v vaxtında büdc y köçürülm sin n zar t, vergi öd yicil rinin uçotunun aparılması, s yyar v kameral vergi yoxlamalarının keçirilm si, faktiki vergi daxilolmaları bar d x zin orqanlarına m lumat verm k Vergil r Nazirliyinin v onun yerli (regional0 ornqanlarının sas v zif sidir.

Düzgün formalaşdırılmış maliyy siyas ti v maliyy -kredit mexanizmi maliyy nin s m r li idar edilm sinin ancaq mü yy n hiss sidir. Qarşıya qoyulmuş m qs dl r v onlara nail olma yollarının vahid idar etm prosesi t şkil etm si üçün maliyy menecmentinin olması vacibdir. Maliyy menecmenti – maliyy miyas tinin reallaşdırılması m qs dil maliyy resurslarına maliyy - kredit mexanizminin t siri üsullarının istifad si il bağlı idar etm prosesidir.

Maliyy menecmentinin müxt lif istiqam tl ri idar etm obyekti t r find n mü yy n edilir. Ölk nin maliyy -kredit sisteminin bütün h lq l rind idar etm prosesinin mahiyy tinin vahidliyi ş raitind dövl t maliyy sinin v kreditin, sığorta v bank işinin idar edilm sind maliyy resurslarına t sirin spesfik forma v metodları müxt lif ola bil r.

Ümumiyy tl , idar etm nin iqtisadi v inzibati-komanda metodlarından istifad edilir. Az rbaycan müst qillik ld etdikd n sonra uzun müdd t üstünlük t şkil ed n inzibati-komanda metodundan idar etm nin iqtisadi metoduna keçid başlamışdır.

İnzibati-komanda metodunun mahiyy ti ondan ibar tdir ki, o mrl r, s r ncamlar v qeyri-iqtisadi t sir metodları vasit sil h yata keçirilir. Buna baxmayaraq idar etm d dövl t müdaxil sini inkar etm k olmaz. İdar etm ,

sas n d dövl t maliyy sinin idar edilm si iqtisadiyyatın inkişafında mühüm rol

oynayır. Maliyy siyas tin uyğun olaraq maliyy sisemi t r find n milli g lirin yenid n bölgüsü h yata keçirilir.

Dövl t maliyy sinin idar edilm si ali qanunvericilik orqanı t r find n maliyy qanunvericiliyinin q bul edilm si dövl t büdc sinin v onun icrasına dair hesabatın t sdiqi, müxt lif vergi növl rinin t tbiqi v çıxarılması, dövl t borcunun yuxarı h ddinin mü yy n edilm si v s il t nziml nr.

Dövl t maliyy si mü sir c miyy tin pul t s rrüfatının vacib hiss sidir. Monetaristl rin başqa sözl bazar münasib tl rd qeyri m hdud liberalizmin t r fdarlarının fikirl rinin tam ksin olaraq XX srd iqtisadiyyat v maliyy sferasında dövl tin rolunun h miyy tli artması müşahid olunur. Bütün inkişaf etmiş ölk l rd dövl t x rcl rinin payı ÜDM-y nisb td xeyli artmışdır.

Az rbaycan müst qillik ld etdikd n sonra yeni t s rrüfat mexanizmin keçid maliyy sistemind köklü d yişiklikl r t l b edrdi. 1992-ci il Az rbaycanda maliyy böhranı il müşahid olunurdu. Maliyy resurslarının istifad edilm sind qanunvericilik v icra hakimiyy ti arasında s lahiyy tl rin bölüşüdürülm si problemi qarşıya çıxmışdır. Dig r mühüm istiqam t dövl tin g lirl rinin t mn edilm si üçün sas al t kimi vergil r kesilm si il bağlı idi. Yeni t s rrüfat mexanizmin keçid ÜDM-ya nisb td dövl t x rcl rinin k skin azalması il müşahid olundu. Bunun sas s b bi bazar iqtisadiyyatına keçidd düzgün iqtisadi siyas tin aparılmaması idi.

Ümumiyy tl , dövl t maliyy sinin idar edilm si vergil ri, x rcl rin maliyy l şdirilm sini, büdc quruluşunun t şkil edilm sini özünd ks etdir n maliyy mexanizminin istifad si il bağlı dövl tin m qs dyönlü f aliyy tini ks etdirir. Dövl t maliyy sinin idar edilm si zamanı maliyy resurslarının s f rb r edilm si m nb l ri, onların t rkibi, strukturu v artırılması imkanları mü yy n edilir. İdar etm prosesind dövl t müxt lif iqtisadi v t şkilati-hüquqi metodlardan, forma v stimullardan istifad edir.

Dövl t maliyy sinin idar edilm sind istifad edil n maliyy al tl ri maliyy resurslarının fondunun formalaşdırılması v istifad si zamanı meydana çıxır. Maliyy al tl ri kimi vergi, maliyy l şdirm nin forma v metodlarının

m cmusu v s çıxış edir. Maliyy al tl ri normalar, normativl r, vergi v öd nişl rin hesablanması v öd nilm si qaydası, h v sl ndirm l r, sanksiyalar vasit sil h r k t g tirilir.

3. Maliy&nin idar& olunmasında iştirak ed&n orqanlar

Dövl t maliyy f aliyy tini h yata keçir n orqanlar Az rbaycan Respublikası Konistitutsiyası v qanunlara uyğun olaraq müxt lif s lahiyy tl r malikdir. Bu s lahiyy tl rd n asılı olaraq, dövl t orqanları 2 qrupa bölünür:

1. 
   ümumi s lahiyy tli orqanlar
   
2. 
   xüsusi s lahiyy tli orqanlar
   

Ümumi s lahiyy tli orqanlar Az rbaycan Respublikasının Milli M clisi Qanunvericilik hakimiyy tini h yata keçir n orqan kimi Konistitutsiyanın 94-cü madd sin sas n, maliyy f aliyy tinin sasları, vergil r, rüsum v öd niş lr, bank işi, mühasibat m s l l rin dair ümümi qaydalar mü yy n edir. Bundan başqa Milli M clis Az rbaycan Respublikası Prezidentinin t qdimatına sas n, Az rbaycan Respublikası Dövl t büdc sini t sdiq edir v onun icrasına n zar t edir.

Maliyy f aliyy tini h yata keçir n ümumi s lahiyy tli orqan kimi, Milli M clisin daxlind yaradılmış Hesablamalar Palatasının da f aliyy tini xüsusil qeyd etm k lazımdır. Hesablama Palatası Milli M clisin xüsusi orqanları olaraq, Az rbaycan Respublikasının 2 iyul 1999-cü il tarixli Qanunu il yaradılmışdır. H min Qanunun 1-ci madd sin sas n, Hesablama Palatası Milli M clisd daimi f aliyy t göst r n, ona hesabat ver n n başlıcası is dövl t büdc sinin icrası üz rind dövl t n zar tini h yata keçir n bir orqandır.

Respublikanın icra hakimiyy tinin r hb ri kimi Az rbaycan Respublikası Prezidenti Konistitutsiyasının 109-cu madd sin sas n respublika dövl t büdc sini Milli M clisin t sdiqin t qdim edmr, dövl t iqtisadi v sosial inkişaf proqramlarını t sdiq edir. Az rbaycan Respublikasının Dövl t büdc sin icra hakimiyy ti üçün n z rd tutulmuş x rcl r ç rçiv sind m rk zi v yerli icra hakimyy ti orqanları yaradır ki, bunların ç risind Az rbaycan Respublikası Nazirl r Kabinetini qeyd etm k lazımdır. Konistitutsiyanın 114 v 119-cu madd l r sas n Respublika Prezidenti t r find n icra s lahiyy tinin h yata

keçirlm sinin t şkili m qs dil yaradılan Nazirl r Kabineti dövl tin maliyy f aliyy ti sah sind aşağıdakı s lahiyy tl r malikdir:

• 
  dövl t büdc sinin layih sini hazırlayıb respublika prezidentin t qdim etm k;
  
• 
  dövl t büdc sinin icrasını t min etm k.
  

Xüsusi s lahiyy tli idar çilik orqanları maliyy f aliyy tind iştirak d r c sind n asılı olaraq iki qrupa bölünür:

1. 
   öz sas funksiyalarının yerin yetirilm si il bağlı maliyy f aliyy tini h yata keçir n dövl t orqanları. Bunlar Nazirlikil r, Dövl t Komit l ri, idar l r v t s rrüfat subyektl ridir. Onlar büdc vasit l rind n istifad edir v onlara tabe olan idar , mü ssis v t s rrüfatlardan müvafiq m nf t yaradırlar ki, h min m nf t sonradan yenid n bölüşdürülür. Bu orqanların f aliyy ti xüsusi normativ aktlarla t nzim olunur.
   
2. 
   funksiyası maliyy f aliyy tini h yata keçirm kd n ibar t olan xüsusi s lahiyy tli dövl t orqanları. Bu dövl t orqananları is bilavasit maliyy f aliyy ti v maliyy n zar tini h yata keçir n orqandır.
   

Az rbaycan Respublikası Prezidentinin 9 fevral 2009-cu il tarixli 48 saylı F rmanı il t sdiq edilmiş «Az rbaycan Respublikasının Maliyy Nazirliyi haqqında» 6sasnam , respublika Maliyy Nazirliyini ölk d maliyy siyas tini h yata keçir n v dövl t maliyy sinin idar olunmasını t şkil ed n dövl t idar çilik orqanı kimi mü yy n edir.

Maliyy Nazirliyi dövl tin vahid maliyy , büdc v vergi siyas tinin istiqam tl rin dair t klifl rini hazırlayır v bu siyas tin h yata keçm sin t şkil edir. Makroiqtisadi göst ricl rin proqramlaşdırılmasında, m qs dli büdc fondlarının yaradılması v onlardan istifad olunması il bağlı t klifl rin hazırlanmasında iştirak edir, dövl t büdc sinn o cüml d n m qs dli büdc fondlarının icrasını t min edir, dövl t büdc si il dig r büdc l r arasında münasib tl ri t nziml yir, büdc , vergi v gömrük siyas tinin hazırlanması v t kmill şdirilm sin dair t klifl r hazırlayır, qiym t qoyma siyas tinin, sığorta f aliyy tinin, pul – kredit siyas tinn, pul dövriyy sinin t şkilinin

t kmill şdirilm si işind iştirak edir, beyn lxalq iqtisadi m kdaşlıqla bağlı maliüü – valyuta probleml rini h ll edir, ölk d mühasibat uçotunu t şkil edir v başqa funksiyaları cra edr.

Az rbaycan Respublikası Maliyy Nazirliyinin strukturu, Az rbaycan Respublikasının 9 fevral 2009-cu il tarixli f rmanı il t sdiq edilmiş v aşağıdakı kimidir:

1. 
   Az rbaycan Respublikası Maliyy Nazirliyinin aparatı;
   
2. 
   Az rbaycan Respublikası Maliy Nazirliyinin Dövl t X zin darlığı agentliyi;
   
3. 
   Az rbaycan Respublikası Maliyy Nazirliyinin Dövl t maliyy N zar t Xidm ti;
   
4. 
   Az rbaycan Respublikası Maliyy Nazirliyinin Dövl t Borcunun
   

İdar edlm si Agentliyi;

5. 
   Az rbaycan Respublikası Maliyy Nazirliyinin Dövl t Sığorta N zar ti Xidm ti;
   
6. 
   Az rbaycan Respublikası Maliyy Nazirliyinin Qiym tli Metallarla v Qiym tli Daşlarla N zar t Dövl t Xidm ti;
   
7. 
   Az rbaycan Respublikası Maliyy Nazirliyinin yerli bölm l ri.
   

Dövl t maliyy f aliyy tinih yata keçir n orqanlar arasında Az rbaycan Respublikası Maliyy Nazirliyi önd dayanır.

«Az rbaycan Respublikası Maliyy Nazirliyi yanında Baş dövl t X zin darlığı haqqında 6sasnam » Az rbaycan Respublikası Nazirl r Kabinetinin 6 noyabr 2000-ci il tarixli 203 saylı Q rarı il t sdiq edilmişdir. X zin darlığın başlıca v zif si qanunvericiliy uyğun olaraq büdc v büdc d nk nar fondlara ()o cüml d n m qs dli büld formalarına

Daxil olmaların m daxil edlm si, bölüşdürülm si v qaytarılması

m liyyatlarının , dövl t büdc sind n n z rd tutulmuş x rcl r üzr dövl t öhd likl rini q bul edilm si, büdc x rcl rinin kassa icrasını h yata keçirm kd n ibar tdir.

«Az rbaycan Respublikası Maliyy Nazirliyi yanında Dövl t 6yar Palatası haqqında 6sasnam » Az rbaycan Respublikası Nazirl r Kabineti 22 avqust 2000- ci il tarixli 147 saylı Q rarı il t sdiq edilmişdir. Dövl t 6yar Palatası, ist r respublika daxilind istehsal olunan, ist rs d xaricd n respublikaya satış üçün g tiril n qiym tli metallardan (qızıl, gümüş, platin) hazırlanmış z rg rlik v dig r m iş t m mulatlarının habel qiym tli yarımfabrikatların, rinti v külç l rin

yarlanması, analizi v damğalanması v bunlarla bağlı funksiyaları h yata keçirir.

«Milli Bank haqqında» 10 dekabr 2004-cü il tarixli Az rbaycan Respublikası Qanununa sas n Az rbaycan Respublikasının Milli Bank maliyy f aliyy tini h yata keçir n xüsusi s lahiyy tli dövl t idar çilik orqanı olmaqla, pul-kredit v valyuta sah sind dövl t siyas tini yeridir, respublikanın bank sistemini inkişaf etdirm k v möhk ml mt k üçün z ruri t dbirl r görür, bank f aliyy ti sah sind normativ aktlar q bul edir. Milli Bank habel , n ğd pulun emissiyasını h yata keçirir, pul t davülünü t şkil edir. Milli bank habel , n ğd pulun emissiyasını h yata keçirir, pul t davülünü t şkil edir, dövl t büdc sinin kassa icraatını icra edir. Milli Bank bank m liyyatları aparılması üçün kredit t şkilatlarına lisenziyalar verm kd v olerrı geri almaqda müst sna hüquqa malikdir.

Xüsusi s lahiyy tli dövl t idar çilik orqanları Az rbaycan Respublikası vergil r Nazirliyini xüsusil qeyd etm k lazımdır. Az rbaycan Respublikası Prezidentinin 29 mart 2001-ci il tarixli F rmanı il t sdiq edilmiş «Az rbaycan Respublikasının Vergil r Nazirdiyi haqqında» 6sasnam y uyğun olaraq Vergil r Nazirliyi bütün vergi orqanları sisteminin f aliyy tini t şkil edir, laq l ndirir, n zar t edir, vergi siyas tinin işl nib hazırlanmasında ştirak edir, ümumiyy tl is , respublikada vergi intizamına m l olunması üz rind n zar t edir.

Maliyy sistem, bütöv bir kateqoriya kimi bir-biril qarşılıqlı laq li olan müxt lif maliyy institutlarının (h lq l rinin) m cmusundan ibar tdir. Maliyy institutlarının (h lq l rinin) köm yi il dövl t pul v saitl rini toplayır, bölüşdürür v x rcl yir. Maliyy özlüyünd «fondlar sistemi v hüquq institutları sistemidir». Hüquq institutları sistem pul v saiti fondlarını t min edir.

Bu baxımdan hazırda Az rbaycan Respublikasının pul v saiti fondları v onlara müvafiq olan hüquq institutları aşağıdakılardır:

1. 
   dövl t maliyy si;
   
2. 
   mü ssis l rin v t şkilatların maliyy si;
   
3. 
   kredit fondu;
   
4. 
   dövl t sığorta fondu.
   

Hüquq d biyyatında maliyy sisteminin çoxh lq li olmasına mühüm

h miyy t verilir. Qeyd olunur ki, maliyy sisteminin çoxh lq liliyi onun daha çevik olmasına v t sirinin s m r li olmasına köm k edir.

Maliyy sisteminin h r bir h lq si mü yy n qrup maliyy münasib tl rini

hat edir.

Az rbaycan Respublikasının maliyy sisteminin mühüm h lq si olan dövl t maliyy si özlüyünd bir neç formalardan ibar tdir. Bu fondlar iç risind xüsusi yeri büdc fondu tutur.

Bunlara respublika v b l diyy büdc l ri aiddir. Büdc fondu ümumdövl t v ya yerli h miyy tli sosial-iqtisadi planlar v proqramlarına reallaşması, ölk ni müdafi si v t hlük sizliyinin t min edilm si üçün z ruridir. Büdc fondu sas n hüquqi v fiziki ş xsl rd n alınan vergi v öd m l r hesabına t şkil olunur.

Büdc d n k nar m qs dli fondlar – Az rbaycanda yeni hüquq institutudur. Bu fondlar hüquqi v fiziki ş xsl rin g lirl rind n ayırmalar hesabına büdc d n k nar t şkil olunur v ciddi m qs dyönlü ş kild d v saitl rd n istifad olunur.

Az rbaycan Respublikasının 31 dekabr 1991-ci il tarixli qanunu il 6halinin Sosial Müdafi Fondu 6halinin mü yy n t b q l rin – pensiyaçı, lil v işsizl r pensiya v müavin tl rin verilm si m qs dil yaradılmışdır. H r il Respublika Dövl t Büdc sind n v Dövl t Neft fondunun büdc sind n müvafiq v saitl r bu fonda köçürülür.

Az rbaycan Respublikası Prezidentinin 17 avqust 2002-ci il tarixli f rmanı il «Az rbaycan Respublikasının Silahlı Qüvv l rin Yardım Fondu» yaradılmışdır. H min f rmanla fondun sasnam si t sdiq edilmiş v onun sas v zif l ri – silahlı qüvv l rin inkişafının t min edilm si v onların maddi texniki

bazasının möhk ml ndirilm si, h rbi qulluqçuların sosial müdafi sinin gücl ndirilm si mü yy n edilmişdir. 6sasnam d göst rilir ki, fondun maliyy m nb yi hüquqi v fiziki ş xsl rin f aliyy tind n daxil olan v saitl r v qanunvericilikl qadağan olunmayan daxilolmalardır.

Dig r büdc d n k nar m qs dli fond Az rbaycan Respublikasının sahibkarlığa köm k Milli Fondudur. 27 avqust 2002-ci il tarixli Az rbaycan Respublikası Prezidentinin f rmanı il «Az rbaycan Respublikasının Sahibkarlığa köm k Milli Fondu haqqında» 6sasnam t sdiq edilmişdir.

Az rbaycan Respublikası Prezidentinin 29 dekab 1999-cu il tarixli 240 saylı F rmanı il yaradılmış dövl t Neft Fondu dövl tin maliyy fondu hesab olunur. Dövl t Neft fondu Respublika razisind v x z r d nizi sektorunda neft v qaz ehtiyatlarının çıxarılması üzr bağlanmış müqavil l rin h yata keçirilm sind n Az rbaycan Respublikasının ld etdiyi pul v saitl rind n s m r li istifad etm k m qs di il yaradılmışdar. Az rbaycan Respublikası prezidentinin 29 dekabr 2000-ci il tarixli 434 saylı F rmanı il «Az rbaycan Respublikası Dövl t Neft Fondu haqqında 6sasnam » t sdiq olunmuşdur. Dövl t neft fondu büdc d n k nar fonddur, onun v saitl ri Rkspublikanın ümummilli probleml rinin h lli üçün istifad olunur.

Dövl t krediti – hüquqi v fiziki ş xsl rin pul v saitl rind n dövl tin müv qq ti istifad etm si il laq dar münasib tl rdir. Bu münasib tl rd dövl t borclu qismind çıxış edir. Bel likl d , dövl tin daxili borcu yaranmış olur. Dövl t krediti ölk d dövl t istiqrazları, man tl r kimi formalardan stifad olunmaqla t şkil olunur.

Qızıl – valyuta fondu - Az rbaycan Respublikası Milli Bankın r smi idar çiliyind olan qızıl v valyuta ehtiyatlarıdır. Bu fonda dövl tin qızıl ehtiyatı v xarici dön rli valyuta ehtiyatları daxildir. Dövl tin qızıl ehtiyatı hökum t t r find n mü yy n olunmuş bank emssiyasının t minatı üçün n z rd tutulur.

Yuxarıda adları ç kdiyimiz bütün fondlar dövl t maliyy sinin t rkib hiss sidir.

Mü ssis , t şkilatların maliyy si Az rbaycan Respublikasının maliyy sisteminin mühüm h lq l rind n biri kimi – bütöv maliyy sistemi üçün bazadır. Bel ki, bu fond maddi istehsalla bilavasit bağlıdır. Milli G lir onun vasit sil yaradılır v maliyy sisteminin köm yi il bölüşdürülür. Mü ssis l rin maliyy fondu müxt lif formaları sasında yaradılır. Bu baxımdan mü ssis l rin maliyy si iki növ: a) kommersiya f aliyy ti il m şğul olan mü ssis v t şkilatların maliyy si: b) kommersiya f aliyy ti il m şğul olmayan t şkilat v ictimai birlikl rin maliyy sind n ibar tdir.

Kredit fondu – kredit ehtiyatlarının y ni bankların s r ncamında olan v onların hesablarında saxlanılan, müv qq ti olaraq s rb st qalmış pul v saitl rinin t şkil olunması v hüquqi v fiziki ş xsl r (onların istehsal, sosial v dig r ehtiyacları üçün) v zli v müdd tli ş rtl rl verilm si üzr münasib tl ri hat edir. Sığorta fondu – respublikanın maliyy sisteminin h lq si kimi, müvafiq pul ehtiyatlarının t bii f lak t, b db xt hadis v dig r arzuolunmayan hallarda onların n tic l rini aradan qaldırması m qs dil istifad olunması il laq dar münasib t ri hat edir. Bu fondun m nb l ri hüquqi v fiziki ş xsl rd n alınan sığorta haqqları, habel dövl t büdc si v saitl ri hesab olunur.

M rk zl şdirilmiş (dövl t) fondlara hakimiyy t subyekti kimi dövl tin s r ncamına daxil olan pul v saiti fondları aiddir. İlk növb d bu fondlar dövl t büdc si, büdc d nk nar fondlar, dövl t krediti v dig rl ridir.

M rk zl şdirilm miş (öz l) pul v saiti fondlarına mü ssis v t şkilatların maliyy si aiddir.

Dövl t v öz l maliyy fondları arasında fundamental fr q olduğu ş ksizdir. 6sas f rq ondan ibar tdir ki, öz l maliyy nin durumu v dinamikası bazar iqtisadiyyatı qanunlarından aslıdır. Bel ki, bazardakı t l b v t klif uçot faizinin mü yy n ölçül rinin ş rtl ndirir. Dövl t maliyy sinin durumu v dinamikası is dövl t q rarları v hakmiyy tin müvafiq h r k tl ri il mü yy n olunur.

Ümumiyy tl is , dövl t maliyy si v öz l maliyy arasındakı f rql ri bu

ş kild qruplaşdırmaq olar:

1. 
   dövl tin maliyy fondlarının g lirl ri dövl tin özü t r find n t tbiq edil n vergi sistemi vasit sil m cburi qaydada t min edilir. Öz l fondlar is öz g lirl rini m cburi qaydada yarada bilm zl r.
   
2. 
   Dövl tin pul v saiti fondları c miyy tin ümümi maraq v m nafel ri üçün öz l maliyy is m nf t ld olunmasına s rf edilir:
   
3. 
   Dövl t maliyy si bu v ya dig r s viyy d dövl tin özü t r find n idar olunan pul sistemi il bağlıır. Öz l mülkiyy tçi is yalnız özün m xsus olan maliyy v satil ri üz rind s r ncam ver bilar:
   
4. 
   N hay t, dövl t maliy sinin h cmi öz l fondlardan qat-qat çoxdur (m s l n, klassik kapitalist ölk si olan Fransada maliyy sektorunun
   

90 faizi dövl tin lind c ml şmişdir. Yaxud yaponiya iqtisadiyyatının başlıca sektorları dövl tin land dir). Bel lkl , bazar iqtisadiyyatı ş raitind bel dövl t maliyy si dig r fondlara nisb t n üstünlük t şkil etm lidir.

M rk zl şdirilmiş (dövl t) v m rk zl şdirm miş (öz l) fondlar bir-biril üzvi sur td bağlıdır. Bu bağlılıq bütövlükd ölk üzr istehsal, iqtisadi v sosial prosesl rinin idar olunmasında t zahür edir.

Dövl tin maliyy f aliyy ti dedikd , sosial-iqtisadi inkişaf proqramlarının reallaşdırılması, ölk nin müdafi si v t hlük sizliyinin t min edilm si m qs dl ri üçün dövl tin v b l diyy l rin maliyy ehtiyatlarının plana uyğun ş kild yaradılması, bölüşdürülm si v istifad edilm si üzr dövl t f aliyy ti başa düşülür.

Dövl tin maliyy f aliyy tinin mahiyy ti onun m zmunu v hüquqi

lam tl ri il mü yy n olunur.

Dövl tin maliyy f aliyy tinin m zmunu dövl tin v b l diyy l rin pul v saiti fondlarının yaradılması bölüşdürülm si v istifad si prosesind müxt lif funksiyalarda öz ksini tapır. Respublikanın maliyy sistemi çoxh lq li olduğundan bu funksiyalar olduqca çox müxt lifdir. Dövl t, ümumi dövl t maliyy sinin, kredit, sığorta fondlarının yaradılması v bölüşdürülm si h yata

keçirir, mü ssis l rin maliyy fondunun yaradılması v x rcl nm si t şkil edir v s.

Dövl tin maliyy f aliyy ti h yata keçiril rk n, bu f aliyy td bir sıra proinsipl r öz t zahürünü tapmalıdır.

6vv la, dövl tin maliyy f aliyy ti vahidlik prinsipin saslanmalıdır. Bu prinsip slind konstitutsion prinsip olmaqla, Az rbaycan Respublikası Konistitutsiyasının bir sıra madd l rind n z rd tutulur. Vahidlik prinsipi respublika razisind bütün maliyy m liyyatlarının vahid milli valyutada aparılması (Az rbaycan Respublikası Konistitutsiyasının 19-cu madd si), respublika razisind vahid maliyy siyas tinin – büdc , vergi, kredit siyastl rinin h yata keçirlm si il (Konsititutsiyasının 94,95,109,119 v s madd l rin sas n), maliyy m liyyatlarının qüvv d olan qanunlara uyğun, vahid qaydalara m l olunmaqla aparılması il t min olunur.

İkincisi, dövl tin maliyy f aliyy ti mütl q planlı f aliyy tdir (planlılıq prinsipi) v maliyy planına uyğun h yata keçirilir. 6sas maliyy plan aktı h r il q bul olunan Dövl t Büdc sidir. Bundan başqa Az rbaycan Respublikasının 2 iyul 2002-ci il tarixli «Büdc sistemi haqqında» Qanunun 12-ci madd sin sas n, növb ti büdc ili üzr Az rbaycan Respublikasının iqtisadi v sosial inkişaf konsepsiyası, dövl t büdc sinin v saiti hesabına maliyy l şdirilm si n z rd tutulan m qs dli proqramlar, büdc v vergi siyas tinin sas istiqam tl ri, respublika razisi üzr Toplu Maliyy Balansı dövl tin planlılıq prinsipi sasında h yata keçiril n maliyy f aliyy tinin hüquqi bazasını t şkil edir.

Dövl tin maliyy f aliyy tinin mühüm prinsipl rind n biri d maliyy syas tind sosil yönümü prinsipdir. Bu prinsip maliyy münasib tl rinin b zi subyektl rin , o cüml d n lill r , pensiyaçılara, m k qabliyy tini müv qq ti itir nl r v sair hali t b q l rin münasib td dövl tin maliyy siyas tind n z r alınması vacib olan sosil yönümlü müdd aların olması il t min edlir. M s l n, bir qisim ş xsl r üçün vergi siyas tind güz ştl rin n z rd tutulması.

Dövl tin maliyy f aliyy tind aşkarlıq (açıqlıq) prinspi d t min olunmalıdır. Bu, dövl tin maliyy siyas tinin sas istiqam tl rini, sonra is

f aliyy tl rin dair hesabatını açıq ş kild d rc etm si, açıqlanması v s üsullarla t min olunur.

Maliyy f aliyy tini dövl tin dig r f aliyy t sah l rind n f rql ndir n hüquqi lam tl r aşağıdakılardır:

1. 
   bu f aliyy t sah l rarası xarakter daşıyır, y ni dövl tin maliyy f aliyy ti bütün idar çilik sah l rini hat edir;
   
2. 
   bu f aliyy t dövl t hakimiyy tinin nümay nd li v idar çilik orqanlarının hakimiyy t bölgüsü prinsipin uyğun olaraq h yata keçiril n birg f aliyy tidir;
   
3. 
   maliyy f aliyy ti h m Az rbaycan Respublikası, h m Naxçıvan Muxtar Respublikası v h m d yerli özünüidar orqanları (b l diyy l r) s viyy sind h yata keçirilir.
   

Dövl tin maliyy f aliyy ti müxt lif metodlarla h yata keçirlir. Dövl tin mütl q iştirak etdiyi maliyy münasib tl rind dig r t r fin hansı subyektl r olmasından asılı olaraq bu metodlar müxt lifdir.