Microsoft Word Dialekt Majmua

14-ma’ruza 

Mavzu: Qipchoq lahjasining muhim xususiyatlari 

1. 

Qipchoq lahjasiga birlashuvchi dialektlar 

2. 

Qipchoq lahjasining fonetik va leksik xususiyatlari 

3. 

Qipchoq lahjasining grammatik xususiyatlari 

 

Mavzuning qisqacha bayoni: 

Xorazm  o‘zbeklarining  tili  haqida  ilk  ma’lumotni  Venger  olimi  G.  Vamberi 

o‘zining  “Cagataische  Sprachstudiyen”  nomli  asarida  yozib  (Leypsig  1867)  chig‘atoy 

tili (eski o‘zbek tili) grammatikasining ocherkini bergan. 

Vamberi  o‘zbek  tili  shevalarini  3ta  dialektga  bo‘ladi.  1.  Qo‘qon  2.  Buxoro  3. 

Xiva  dialektlari.  Qo‘qon  va  Buxoro  shevalarining  xususiyatlari  haqida  u  hech  qanday 

---

15 

 

ma’lumot bermaydi. Lekin Xiva dialekti haqida ancha keng to‘xtalgan va quyidagilarni 

yozgan.  “Shaharlarda  sartlar  yashaydi.  O‘zbeklar  esa  qishloq  joylarda  turadilar. 

Shaharliklar tili qishloqdagi o‘zbeklarning tilidan farq qiladi, bu farqlar quyidagilardir: 

5. 

Shaharliklarning  tilida  arab  va  fors  tillaridan  kirgan  so‘z  va  iboralar  qishloq 

o‘zbeklarininkiga qaraganda ko‘proq;  

6. 

Urg‘uni ishlatishda keskin farq seziladi; 

7. 

Qishloq  aholisi  tovushlarni  qattiq  aytadi,  shaharliklar  yumshoqroq  talaffuz 

qiladilar (k-g‘, k-g tovushlari haqida) 

8. 

Qishloq aholisi k tovushini normal talaffuz qiladi, Xivada esa gtarzida aytiladi.” 

Xrestomatiya  materiallari  ichida  berilgan  namunalar  ham  (maqollar)  bor.  Lekin 

bu  maqollar  adabiylashtirilib  berilgan.  Shuning  uchun  bu  materiallarda  turli  tipdagi 

sheva  xususiyatlari  o‘z  aksini  topmagan.  Masalan;  савлыкым-  байлыкым, 

хасталыкым-маклайкаралыкым kabi maqolllar berilgan.  

Akad.  A.  N.  Samoylovich  1908  yilda  Xivada  bo‘lgan.  U  Xorazm  shevalarini 

maxsus  o‘rganmasa  ham  “Turk  tillarining  tasnifiga  ba’zi  bir  qo‘shimchalar” 

(Nekotoriye dopolneniya  klassifikatsii turetskix yazikov Petrograd 1922) nomli asarida 

o‘zbek  tilining  boshqa  shevalari  bilan  bir  qatorda  Xorazm  aholisining  tili  haqida  ham 

fikr  yuritadi.  Uning  tasnifiga  ko‘ra  turkiy  tillarning  V  gruppasiga  kiradigan  Xorazm 

shevalari  o‘zlarining  asosiy  ko‘rsatkichlari  bo‘yicha  “o‘rta,  qipchoq-turkman” 

gruppasini  tashkil  qiladi.  UXiva  shevasini  qaysi  xususiyatlariga  ko‘ra  turkman  tiliga 

yaqin ekanligini aniq ko‘rsatib bermagan. 

Prof. I. I. Zarubin Turkiston o‘lkasining xalqlari to‘g‘risida fikr yuritib, hududga 

tarqalgan  o‘zbek  shevalarining  umumiy  tasnifini  beradi.  U  o‘zbek  shevalarining  til 

xususiyatlariga  to‘xtamaydi,  balki  Xiva,  Farg‘ona,  Toshkent,  Buxoro  va  Samarqand 

shevalari deb yirik shaharlar nomini keltirgan xolos.  

Prof. G‘. O. Yunusov ham 1936 yilda “O‘zbek lahjalarining tasnifida bir tajriba” 

nomli  monografiya  yozib,  barcha  o‘zbek  shevalarini  3  ta  katta  guruhga  bo‘lib,  ilmiy 

asoslab bergan. 

4. 

O‘zbek-qipchoq shevalari 

5. 

Turk-barlos shevalari yoki chig‘atoy shevalari 

6. 

Xiva-Urganch shevalari  

G.  O.  Yunusov  ba’zi  o‘rinlarda  Xiva-Urganch  shevasini  qarluq  guruhiga  ham 

kiritgan. Lekin nima uchun qarluq lahjasiga ham kiritganligini bayon qilmagan. Ozbek 

shevalarini  chuqur  ilmiy  asosda  o‘rganish  1920  yillardan  boshlandi.  Bu  ishni  Ye.  D. 

Polivanov  o‘zbek  shevalarni  o‘rganishni  Toshkent  shevalaridan  boshladi.  Xorazm 

shevalarini  o‘rganishni  “  Shovot  r-n  Qiyot-qo‘ng‘irot  qishlog‘I  shevasi”  nomli  asarini 

yozishdan boshladi. Bu asarida Xorazm shevalarinin 3 guruhga bo‘ladi.  

1. Janubiy Xorazm guruhi 

2. O‘rta Xorazm guruhi  

3. Shimoliy Xorazm guruhi 

60-yillar  ichida  F.  Abdullayevning “Xorazm shevalari  fonetikasi  A. Ishayevning 

“O‘zbek  tili  mang‘it  shevasining  fonetik  xususiyatlari”,  Yu.  Jumanazarovning 

“Xazorasp  shevasining  morfologik  xususiyatlari”,  E.  O‘rozovning  “Janubiy 

Qoraqalpog‘istondagi o‘zbek shevalari” kabi ishlari yuzaga keldi 

---

16 

 

O‘zbek  shevashunosligi  bo‘yicha  Ye.  D.  Polivanov,  A.  K.  Baravkov, 

K.K.Yudahin,  V.V.Reshetov,  Sh.  Shoabdurahmonovlarning  tadqiqotlarini  inobatga 

olgan holda F. Abdullayev Xorazm shevalarini 2 ta guruhga ajratadi. 

1. 

O‘g‘uz shevasi 

2. 

Qipchoq shevasi 

Ularni  mayda  guruhchalarga  ajratadi.Qipchoq  lahjasi:  a)  j-lashgan  shevalar,  b)  y-

lashgan  shevalar,  d)  a-lshgan  shevalar,  e)  aralash  tip  shevalar.  O‘g‘uz  lahjasi:  a) 

Urganch-Xiva shevalari, b) Xazorasp-Yangiariq shevalari, d) aralash tip shevalar.