Microsoft Word Diloromxon oya tayyor. Д. Ас?арова

Bolalarning maktab ta’limiga psixologik tayyorlashning mazmini. 
Bolaning maktab ta’limiga tayyorlashda psixologik rivojlanish asosiy 
vazifalaridan biridir. Maktabga borish bola ha
yo
tida eng qiyin vaziyatlardan 
hisoblanadi. Bu ha
yo
tning yangi obraziga, faoliyatning sharoitlariga, jamiyatning 
yangi o‘rniga kattalar va tengdoshlari bilan muloqotga kirish davri hisoblanadi. 
O‘quvchining vazifasi shundan iboratki, uning uchun o‘qish majburiy, jamiyatda 
o‘rinli faoliyat hisoblanadi. U o‘qituvchi, maktab, oila oldida javobgarlikni o‘z 
bo‘yniga oladi. O‘zaro muloqot o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida shakllanib boradi. 
O‘qituvchi nafaqat o‘rnak ko‘rsatadigan inson balki, u bola oldiga qo‘yilgan 
talablarni etkazadigan jamiyat vakilidir. O‘quvchining darsda oladigan bahosi 
uning o‘ziga emas balki, o‘quvchi majburiyatlarini bajargan bilimiga qo‘yilgan 
obyektiv bahosidir. Maktab o‘quvchisining o‘qish faoliyati mazmuniga ko‘ra 
maktabgacha 
yosh
dagi bolaning o‘ziga xos faoliyat turlaridan farqli ajralib turadi. 
Bolalarga berila
yo
tgan maktabdagi bilim fanga taalluqli xarakterga ega. 
Agar shu paytgacha boshlang‘ich ta’limga tayyorgarlikni ko‘rilgan bo‘lsa, endi u 
xaqiqatdan shunga intilgan guruh bo‘lib, u 1-sinfdan boshlanadi. Uquvchi ishining 
formalaridan biri dars hisoblanadi. Bu darsda har bir daqiqa hisobga olingan bo‘lib 
hamma bolalar o‘qituvchining ko‘rsatmalariga rioya qilishlari kerak. Maktab 
o‘quvchisining asosiy ha
yo
tiy majburiyati va faoliyati uning shaxs bo‘lib 
shakllanishidagi ruhiy holati va bilimlari oldiga qo‘yilagan talablaridan biridir. 
Maktab o‘quvchisi o‘qishga javobgarlikni his qilgan holda 
yon
dashishi kerak. 
Maktab ha
yo
tidagi qonun – qoidalarga rioya qilishi kerak. Yaxshi o‘qishi uchun u 
keng bilim doirasiga ega bo‘lishi lozim. Maktab o‘quvchisi shunday sifatga ega 
bo‘lishi kerakki, u bilim olishni, o‘qishni bilishi o‘qituvchi topshiriqlarini 
ma’nosini tushunishi kerak. O‘z- o‘zini nazorat qilishi va o‘z-o‘ziga baho berish 
bilimiga ega bo‘lishi kerak. Boladagi erkinlik xususiyatlari katta ahamiyatga ega. 
Erkinlik nafaqat tashqi ko‘rinishida balki, bolaning aqliy faoliyatida, diqqatida, 
xotirasida, fikrlashida o‘z o‘rnini topishi kerak. Bola kuzatishni, eshitishni, eslab 
qolishni, o‘qituvchi tomonidan qo‘yilgan vazifalarni echishni bilishi kerak. Bola 

---

108 
ha
yo
tdagi voqelik bilan ilm-fanning uzviy bog‘liqligini fan o‘rganyapti. Bu 
tushuncha, ketma-ketlik bilan aqliy fikrlash doirasida bo‘lishi kerak. Maktab 
ta’limga bolada psixologik tayyorgarlik uning maktabga borish davrida shakllanib 
boradi. Bu psixologik xususiyatlar o‘quvchini shakllantiradi va bu uning
maktabdagi ha
yo
ti va faoliyati davomida shakllanib boradi. Maktabgacha bo‘lgan 
davrda bu xususiyatlar shakllanib, maktab sharoitiga bolalarda istak hosil qiladi. 
O‘qishga xohish, qiziqish uyg‘onadi. Ko‘pchilik bolalarda bunday xohish 
maktabgacha bo‘lgan davrning so‘ngida tug‘iladi.Maktab o‘quvchisi bulish uchun 
o‘ziga torta
yo
tgan narsa – “Maktab- ha
yo
tining atributlari”, “Partada o‘tirish”, 
”tanaffus”, “baholar”, “portfel”.... Bu narsalar o‘quvchilarda shunday namo
yon
bo‘ladi: - Maktabda menga 
yo
qadigan narsa... “U erda menga baho qo‘yishadi”, 
“Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachi, maktabda o‘qituvchi ” Bunday tashqi 
vaziyatlar o‘qishdan ham ko‘ra, jamiyatda o‘z o‘rnini o‘zlashtirish va boshqa 
insonlar o‘rtasidagi o‘rni bola uchun katta ahamiyatga egadek ko‘rinadi. Maktabga 
borish davri bolada psixologik tayyorgarlikni muhim o‘rni uning erkin 
rivojlanishidir. Turli bolalarda bu davr turli xil o‘tadi. Lekin 7 
yosh
ga 
yaqinlashgada 1-sinfga kelishi bilan maktab va o‘qituvchi tomonidan qo‘yilgan 
hayotiy faoliyatiga tez kirishib ketadi. Boshlang‘ich sinfdagi ta’lim bolalarning 
o‘qish davrida ularning 
yosh
ini hisobga olgan holda talablar ham qo‘yiladi. Aqliy 
rivojlanish bolaning maktabga tayyorgarlik vaqtida 1-sinfga kelgan bola uchun 
bizni o‘rab turgan olam narsalar ularning xususiyatlari jonli jonsiz tabiatning 
hodisalari haqida, odamlar ularning mehnati, “Nima yaxshi-yu- nima 
yo
mon?”, 
ya’ni o‘zini qanday tutushi kerak, shu kabi zaxira bilimlari bo‘lishi kerak. Maktab 
uchun bolalar tasavurida yig‘ilgan bilimlar qanchaligi emas balki ularni to‘g‘ri va 
aniqligi muhim rol o‘ynaydi. Yaxshi bilim olganda bolalar hodisaning 
xaqiqiyligini ko‘ra bila oladilar. Bunday tasavvurlar bolada maktab ilm fanini 
o‘rganishda katta 
yordam
beradi. Tizimli ravishda har bir fanni o‘rganish bu 
kelajakka intilish hisoblanadi. Agar o‘quvchi maktabga va o‘qishga qiziqishi etarli 
bo‘lmasa yangiliklar uni qiziqtirmasa o‘qituvchi o‘zoq muddatda o‘quvchi bilan 
ishlashi, qiziqishini uyg‘otishi lozim. Tekshirishlar shuni ko‘rsatadiki boshlang‘ich 
sinflarda ko‘proq qiyinchilik ko‘proq qiyinchlik tug‘diradigan bolalar: 
maktabgacha ta’lim
yosh
idan keyin to‘liq bilimga ega bo‘lmagan bolalar emas, 
balki ba’zi “intellektual passiv” ya’ni o‘ylashga firklashga misollar echishga 
xohishi bo‘lmagan bolalar ko‘proq qiynaydilar. Misol uchun 1-sinf bolasi bir 
misolni hech ham yecha olmadi xadeb og‘ziga kelgan raqamlari: 5,3,10 deb 
aytaverdi. Lekin hayotiy misol qilib “Otang senga 1 so‘m berdi Onang 1 so‘m 
berdi necha so‘m bo‘ldi?” deb so‘raganda hech o‘ylamasdan “Albatta 2” deb javob 
berdi.Ayrim bolalarda intelektual passivlik sezilganda ular bilan chuqurlashtirilgan 

---

109 
tarzda tarbiyaviy ishlar olib borish kerak. Maktabgacha 
yosh
dagi bolalar bilim 
saviyasi etarli bo‘lsa boshlang‘ich sinflarda yaxshi samara beradi. Maktabga 
bora
yo
tgan bola reja asosida predmetlarni o‘rganib ularning xususiyatlarini so‘zlab 
berishi kerak. Ular dunyo olam haqidagi tushunchalarni albatta o‘qituvchi 
yordam
ida to‘liq fikrlay ola bilishi kerak. Maktabda bola birinchi kundanoq tashqi 
muhitdan foydalangan holda o‘qituvchi tomonidan topshiriqlar oladi. Shunday 
topshiriqlardan biri “Chapga, yuqoriga, nuqtadan o‘ng pastki nuqtalarni 
birlashtiring” 
yoki
yana boshqacha topshiriq turi va unga vaqt berish uning 
bajarilishini kuzatishi kerak. Ayniqsa, bolalarning fikrlashi qobiliyatiga talab 
kuchli. Bola tashqi muhit hodisalarni aniqlashi, taqqoslashi 
yoki
boshqachaligini 
farqlay olishi kerak, ularni mulohaza qila olishi lozim. Darsda u o‘qituvchini 
kuzatishi va undan so‘ng xulosa chiqara olishi kerak. Bunday fikrlash xususiyatlari 
shuni ko‘rsatadiki maktabga kelgan bola 1-sinf dasturini to‘liq egallay oladi.Ruhiy 
rivojlanishning xususiyatlaridan biri bolaning maktabda o‘qishda uning og‘zaki, 
ma’noli, ketma-ket so‘zlashib ko‘rib turgan narsalarning ta’riflashini bilishi kerak. 
Bolaning maktabga psixologik tayyorgarligi shaxsiy xususiyalarida namo
yon
bo‘ladi, u sinfdagi jamoaga kirishib borishga, o‘z o‘rnini topishga intiladi.