Microsoft Word Dissertasiya Gunay Rustamova docx
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
FƏS L
3. DÖVLƏT BÜDCƏS N N DARƏ OLUNMASINDA XƏZ NƏDARLIĞIN ROLUNUN ARTIRILMASI ST QAMƏTLƏR 3.1 Dövlət Büdcəsindən maliyyələşən bütün təşkilatlar üzrə maliyyə ə
Azərbaycan Respublikasında xəzinədarlıq sisteminin qurulması nəticəsində büdcə gəlirlərinin və xərclərinin kassa icrasının bütünlüklə dövlət xəzinədarlığı vasitəsilə həyata keçirilməsinə başlanması büdcənin icrası prosesinin digər mərhələlərində də, o cümlədən, büdcədən maliyyələşən kredit təşkilatlarında debitor- kreditor borclarının yaradılması və faktiki xərclərin aparılması üzərində xəzinə nəzarətini təmin edə biləcək icra mexanizmlərinin təşkilini mümkün etmişdir. Xəzinədarlıq sisteminin 1 mərhələsində uçot işini qurmaq üçün ilkin olaraq bütün banklardan rayon, şəhər, qəsəbə büdcələrinin, respublika və yerli büdcə təşkilatlarının, respublika və yerli xüsusi vəsaitlərin bank hesablarının ayın əvvəlinə qalıqları əks etdirən çıxarışını almaq lazımdır. Rayon, şəhər, qəsəbə, respublika büdcə təşkilatlarının, yerli büdcə təşkilatlarının, respublika xüsusi vəsaitlərin və yerli xüsusi vəsaitlərin bank çıxarışındakı qalıqları baş kitabın balansında göstərilən təsnifat qrupları üzrə «Agent-Bank» XHK-nın balans (qalıq) qrafasında qeyd olunur. Bundan sonra rayon, şəhər, qəsəbə, kənd büdcələrinin, respublika və yerli xüsusi vəsaitlərin qalıqları «Gəlir» XHK-nın balans (qalıq) qrafasında göstərilir. «Gəlir» XHK hər gün sıfır balansla (qalıqla) bağlandığı üçün kitabın balans (qalıq) qrafasındakı məbləğ debet qrafasında da qeyd olunur. «Gəlir» XHK-nın debet qrafasında göstərilən qalıq məbləği rayon, şəhər, kənd büdcələrinin hər biri üçün ayrıca nəzərdə tutulmuş «Yerli bölüşdürülməyən» XHK-nın (büdcə kitabı), respublika və yerli xüsusi vəsaitlərin hər biri üçün açılmış «Respublika xüsusi vəsait» və «Yerli xüsusi vəsait» XHK-nın balans (qalıq) qrafasında qeyd olunur.
53
Respublika və yerli büdcə təşkilatlarının bank çıxarışındakı qalıqları hər bir təşkilatın «Respublika bölüşdürülən» (xərc) XHK və «Yerli bölüşdürülən» (xərc) XHK-nın balans (qalıq) qrafasında göstərilir. «Gəlir» XHK-da yalnız rayon, şəhər, qəsəbə, kənd, respublika və yerli xüsusi vəsaitlərin qalıqları qeyd olunur.Xəzinədarlıq sistemində büdcə icrasının yuxarıda göstərilən mərhələlərində nəzarət mexanizmlərinin yaradılması həm də büdcə prosesində borclanmanın daha mükəmməl idarə edilməsi, maliyyə resurslarından səmərəli istifadə etməklə ən vacib dövlət ödənişlərinin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsini şərtləndirir. Bu baxımdan hazırkı təlimatla tənzimlənən büdcə təşkilatları tərəfindən alınmış malların (iş və xidmətlərin) xəzinə uçotunun qurulması mühüm ə həmiyyət kəsb edir.Məhz alışlar üzərində Xəzinədarlıq tərəfindən qurulan bu cür uçot, qəbul edilmiş öhdəliklər çərçivəsində yaranan real borclar haqqında vaxtında, tam məlumat əldə etməyə və bu borcların səmərəli idarə edilməsinə şərait yaradır. Alışların Xəzinədarlıqda uçota qəbul edilməsi büdcə təşkilatlarına malların tam çatdırılmasının, xidmətlərin göstərilməsinin və işlərin görülüb başa çatdırılmasının dövlət tərəfindən qəbul edilməsi deməkdir və gələcəkdə ödəniş üçün məcburi dövlət öhdəliyi hesab olunur. Büdcənin bütün gəlirləri büdcə kəsirinin maliyyələşdirilməsi mənbələri, büdcənin xərcləri ,həmçinin büdcənin icrası prosesində həyata keçirilən əməliyyatlar vahid heablar planına əsaslanmaqla büdcə uçotuna alınır. Dövlət büdcəsinin bütün gəlirləri, dövlət büdcəsi kəsirinin maliyyələşmə mənbələrindən daxilolmalar, dövlət büdcəsinin xərcləri, dövlət büdcəsinin kəsiri, dövlət büdcəsinin artıqlığı, həmçinin dövlət büdcəsinin vəsaitləri ilə bütün əməliyyatlar Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi yanında Baş Dövlət Xəzinədarlığı tərəfindən müvafiq uçot reqistrlərində əks etdirilir. Büdcənin icra edilməsi barədə hesabat operativ, rüblük, yarımillik və illik tərtib edilir.Büdcənin icrası haqqında hesabatın yığılması, icmallaşdırılması, tərtib edilməsi və təqdim edilməsi müvəkkil icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən həyata keçirilir.Bödcənin icra edilməsi barədə hesabatın vahid metodologiyasını Azərbaycan Respublikasının höküməti müəyyən edir və təsdiq edir.Azərbaycan Respublikasının 54
Perzdenti və ya onun tapşırığına əsasən Azərbaycan Respublikasının höküməti dövlət büdcəsinin icrası haqqında rüblük və illik hesabatları Milli Məclisə təqdim edir.Bu Hesabatların bir nüsxəsi Azərbaycan Respublikasının Hesablama Palatasına təqdim edilir. Bələdiyyələr yerli büdcələrin icra edilməsi barədə məlumatı müəyyən olunmuş qaydada Dövlət Statistika komitəsinə təqdim edirlər.Dövlət büdcəsinin kassa icrası dekabrın 31 – də başa çatır və büdcə öhdəliklərinin limitləri öz qüvvəsini itirir.Dekabrın 31 – dək Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi təsdiq edilmiş büdcə öhdəliklərini ödəməlidir.Başa çatmış ildə qəbul edilmiş büdcə öhdəlikləri üzrə əməliyyatlar başa çatdırıldıqdan sonra dövlət büdcəsinin vahid hesabında olan vəsait qalığı daxil olan maliyyə ilinin dövlət büdcəsinin gəlirlərində vəsait qalığı kimi uçota alınır. “ Büdcə sistemi haqqında ” Azərbaycan Respublikası Qanununun 20 – ci maddəsində nəzərdə tutulduğu kimi, Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsinin icrası barədə illik hesabat və müvafiq qanun lahiyəsi növbəti ilin may ayının 15 – 7 dən gec olmayaraq müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən təsdiq olunmaq üçün Azərbaycan Respublikasının Milli məclisinə təqdim olunur. Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi təqdim olunmuş sənədləri müzakirə edir və müvafiq hesabat ili üzrə dövlət büdcəsinin icrası barədə qanunu təsdiq edir. Malların (iş və xidmətlərin) alışının xəzinə uçotunun əsas prinsipləri aşağıdakəlardan ibarətdir: 1. Büdcə təşkilatları tərəfindən malların (iş və xidmətlərin) alışının Xəzinədarlıqlarda uçotunun təşkili mərhələsi 2000-ci il 1 avqust tarixdən Azərbaycan Respublikasının bütün ərazisində həyata keçirilir. 2. Xəzinədarlıq sisteminin II mərhələsində büdcə vəsaitlərinin uçotunu aparmaq məqsədilə yeni XHK-lar açılmalıdır. YXO və DXA-lərdə aparılan XHK-lar birlikdə Baş Kitabı təşkil edirlər.Bu kitab bütün maliyyə əməliyyatlarının nəticələrini özündə ə ks etdirir.Xəzinədarlıq işçilərinin hamısı, xüsusilə XHK-ları işləyən xəzinə işçiləri mühasibat yazılarının tam düzgünlüyünü təmin etmək məqsədilə mütəmadi olaraq Plan- hesablardan istifadə etməlidirlər. 55
Xəzinədarlıq idarəetmə sistemini həyata keçirən xəzinədarlığın müvafiq işçiləri aşağıdakı əsas prinsiplərin gözlənilməsini təmin etməlidirlər: (1) Xəzinədarlığa dair hesabatlar və ya digər məlumatlar hazırlanarkən XHK-dakı yazılışlar əsas kimi götürülməlidir. Məhz buna görə XHK-dakı yazılışlar mühüm ə həmiyyət kəsb edir.XHK-lar işlənərkən xəzinədar əmin olmalıdır ki, yazılışlar təlimatlara cavab verir.XHK-larda təlimata uyğun olmayan yazılışlar aparan işçilər buraxılan səhvlərə görə inzibati məsuliyyət daşıyırlar. (2) Gəlirlərin müxtəlif səviyyəli büdcələr arasında bölünməsi xəzinədarlığın vəzifəsinə aid edilir. Əvvəllər bu mühüm vəzifəni banklar yerinə yetirirdilər.Vəsaitlərin düzgün bölünməməsinə görə xəzinədarlıq işçiləri ciddi məsuliyyət daşıyırlar. (3) Büdcədənkənar vəsaitlər də xəzinədarlığın nəzarəti altında olur. Ləğv olunmuş büdcədənkənar bank hesablarının hər birinin əvəzinə xəzinədarlıqda bir XHK açılır.Beləliklə, büdcədənkənar vəsaitlərin ayrıca bank hesablarına köçürülməsinə ehtiyac qalmır.Bütün büdcə və büdcədənkənar daxilolmalar xəzinədarlığa daxil olur və müvafiq XHK-da öz əksini tapır.BT büdcədənkənar vəsaitlərin daxil olmasının uçotunu aparır.BT malik olduğu depozitlər haqqında siyahını YXO-ya təqdim edir və onların büdcədənkənar vəsait olduğunu əsaslandırır.Hüquqi cəhətdən əsaslandırıldıqdan sonra 1) vəsaitin XHK-ya depozit olunmasını və 2) «Gəlirlər» XHK-da müvafiq yazılış olduğunu yoxladıqdan sonra YXO XHK vasitəsilə vəsaiti «Gəlirlər» XHK-dan «Büdcədənkənar vəsaitlər» XHK-ya köçürür.Büdcədənkənar vəsaitlərin xərclənməsinə xəzinədarlıq nəzarəti büdcə vəsaitlərinə tətbiq olunan qaydada həyata keçirir.Əgər müvafiq XHK-da kredit qalığı olmazsa, xərcin icrası YXO tərəfindən qadağan edilir.Lakin büdcədənkənar vəsaitlər Dövlət büdcəsinə daxil olmadığına görə onların xərclənməsinə büdcə smetaları üzrə dəqiq nəzarəti həyata keçirmək mümkün olmur. Büdcədənkənar vəsaitlərin xərclənməsi zamanı büdcə vəsaitləri üçün nəzərdə tutulan təsnifatdan istifadə edilir. (4) XHK-larda kredit qalığının təmin edilməsi YXO rəhbərinin ən əsas vəzifələrindən biridir.
56
(5) XHK-larda yazılışlar aşağıdakı sənədlər əsasında aparılmalıdır: 1) gündəlik ə məliyyatlar haqqında bank çıxarışları; 2) Xəzinə daxilində vəsaitlərin köçürülməsi haqqında Xəzinədarlığın köçürmə sərəncamı (XKS); 3) Xəzinələr arasında vəsaitlərin köçürülməsi haqqında Xəzinəarası köçürmə sərəncamı (XAKS). XHK-ların yazılışı üçün digər heç bir sənəd istifadə edilməməlidir. (6) Qalıqları çıxarılmaqla bütün XHK-lar gündəlik bağlanılmalı və onların əsasında Baş Kitabın cmal Hesabat Balansı tərtib edilməlidir. (7) Bütün mühasibat hesabatları yalnız XHK-lar əsasında hazırlanmalıdır. (8) Büdcənin icrası və xərclərə nəzarət üçün əsas vasitə xərc XHK-larıdır. Xərclər üzərində nəzarətin səmərəli təşkilinə yalnız xərclər XHK-nı düzgün aparmaqla nail olmaq mümkündür. 3. Xəzinə orqanları «Malların (iş və xidmətlərin) alışı sənədi»nin düzgün tərtib edilməsinə, alış sənədində göstərilən məbləğin qəbul edilmiş öhdəlik limitinə uyğunluğunun təmin edilməsinə məsuliyyət daşıyırlar. Büdcə təşkilatları isə alınmış mal-material dəyərlilərinin, görülmüş iş və xidmətlərin təqdim edilmiş ilkin sənəd formalarında göstərildiyi kimi və mövcud qaydalara tam riayət etməklə mədaxil (qəbul) olunmasına, onların təyinatı üzrə istifadə edilməsinə, həmçinin uçotunun və hərəkətinin düzgün qurulmasına birbaşa məsuliyyət daşıyırlar. 4. Öhdəliklərin qəbulunda olduğu kimi malların (iş və xidmətlərin) alışının uçotu da hər bir xərc maddəsi üzrə ayrı-ayrılıqda aparılmalıdır. 5. «Malların (iş və xidmətlərin) alışı sənədi»nin hazırlanması və Xəzinədarlıq tərəfindən uçota alınması aşağıdakı ardıcıllıqla həyata keçirilir: Büdcə təşkilatı qabaqcadan Xəzinədarlıq tərəfindən qeydiyyata alınmış öhdəliklərə uyğun (yəni ondan çox olmamaqla) qəbul etdiyi mal, iş və xidmətlərə görə ə məliyyatın baş verdiyi ay daxilində «Malların (iş və xidmətlərin) alışı sənədi»ni hazırlır və təsdiqedici sənədlərlə birlikdə Xəzinədarlığa təqdim edir. Bundan başqa, bu qaydaların 2 bəndində göstərilən şərtlərə istisna halları da nəzərdə tutulur.Mövcud reallıqları nəzərə alaraq ilkin mərhələdə malların (iş və xidmətlərin) alışı olmadan qabaqcadan ödəniş aparıla bilər. Mal alınmasına, iş və xidmət göstərilməsinə dair 57
tərəflər arasında bağlanmış müqavilənin şərtlərinə görə qabaqcadan ödəniş halları nəzərdə tutularsa, bu ödənişlər «Malların (iş və xidmətlərin) alışı sənədi" hazırlanmadan həyata keçirilir. Qabaqcadan ödənilmiş vəsaitə görə büdcə təşkilatına təhvil verilən dəyərlilər «Malların (iş və xidmətlərin) alışı sənədi»ndə xüsusi qrafada göstərilir (Əlavə 1) və Xəzinə hesab Kitablarına müvafiq qaydada işlənilir. «Malların (iş və xidmətlərin) alışı sənədi» yoxlanılaraq uçota alınmaq üçün təsdiqedici sənədlərlə birlikdə Xəzinədarlığa təhvil verilir.Təsdiqedici sənədlər Xəzinədarlıqda yoxlanılır və «Xəzinədarlıq» ştampı ilə təsdiqlənərək geri qaytarılır.Bu halda şübhə doğuran məsələlər üzrə Xəzinədarlıq tərəfindən əlavə yoxlama təşkil edilə bilər. cra olunmamış öhdəlik qalığından çox olmayan məbləğ və bu qaydaların bütün tələblərinə uyğun hazırlanmış «Malların (iş və xidmətlərin) alışı sənədi» uçota qəbul edilir və bunun nəticəsində yaranmış kreditor borcu dövlət borcu hesab olunaraq kassa icrası üçün əsas sayılır.Haqqı qabaqcadan ödənilmiş mal (iş və xidmətlər) daxil olduqda həmin dəyərlilərin uçotunun qurulması ilə yanaşı, Xəzinə Hesab Kitabında «Qabaqcadan ödəniş» müvafiq məbləğlərdə azaldılır. 6. Malların (iş və xidmətlərin) alışının xəzinə uçotu mərhələsinin tətbiq edilməyə başlanması kassa xərcləri üçün indiyədək istifadə olunan «Sifariş»lərdə müəyyən dəyişikliklər aparılmasını zəruri edir (Əlavə 2). 7. Öhdəlik, alış və kassa xərci mərhələləri bir-birilə nə qədər sıx əlaqədə olsa belə, onların baş vermə və sənədləşdirmə anları müxtəlifdir. 4 saylı əlavədə bu ə məliyyatların hansı ardıcıllıqla baş verməsi geniş qeyd edilir. 8. Beləliklə, «Malların (iş və xidmətlərin) alışı sənədi»nin Xəzinədarlıq tərəfindən qəbulu aşağıdakı üç əsas şərti nəzərdə tutur:
birincisi, «Malların (iş və xidmətlərin) alışı sənədi» bundan əvvəl xəzinədarlıq tərəfindən qəbul edilmiş öhdəlik sənədindən sonra hazırlana bilər;
ikincisi, "Malların (iş və xidmətlərin) alışı sənədi" malların (iş və xidmətlərin) alındığı hesabat ayı daxilində hazırlana və uçota alına bilər;
üçüncüsü, «Malların (iş və xidmətlərin) alışı sənədi»nin məbləği həmin an üçün yaranmış öhdəlik qalığından artıq ola bilməz. 58
9. Bu mərhələnin tətbiqi zamanı həmin dövrədək büdcə təşkilatlarının cari ilin ə vvəlindən artan yekunla debitor borclarının (qabaqcadan ödənişlərin) və mal, iş və xidmətlər üzrə həyata keçirilmiş alışların cəmi məbləğləri ayrı-ayrı xərc maddələri üzrə XHK-ların müvafiq sütununda göstərilməlidir. Büdcə təşkilatlarında mal, iş və xidmətlərin dövlət öhdəlikləri çərçivəsində alışlarının xəzinə uçotunu təşkil etmək üçün xərc Xəzinə Hesab Kitablarında (XHK) müvafiq dəyişikliklər edilir. Xərc XHK-larının təkmilləşdirilmiş forması 4 saylı əlavədə verilir. Büdcə təşkilatları tərəfindən alınan malların (iş və xidmətlərin) Xəzinədarlıq tərəfindən Xəzinə Hesab Kitablarında uçota alınması prosesi büdcənin icrası haqqında dövrü hesabatlarda öz əksini tapır.Bununla əlaqədar olaraq Xəzinədarlığın ilkin mərhələsində istifadə olunan hesabat formaları 5 saylı əlavədə göstərildiyi kimi dəyişdirilərək təkmilləşdirilir. Hesabat formalarına əlavə edilmiş «Malların (iş və xidmətlərin) alışı» və «qabaqcadan ödəniş» sütunlarında büdcə təşkilatları tərəfindən hesabat ayı ərzində alınmış malların (iş və xidmətlərin) və qabaqcadan ödənilmiş vəsaitlərin büdcə təsnifatı üzrə aylıq dövriyyələri göstərilir. Malların (iş və xidmətlərin) alışının və qabaqcadan ödənişlərin uçotu, xərc maddələri üzrə büdcə təşkilatları tərəfindən yaradılmış debitor və kreditor borclarının müəyyən edilməsinə imkan verir.Xəzinə Hesab Kitabının «qabaqcadan ödəniş» sütununun artan yekunla dövriyyəsi müvafiq xərc maddəsi üzrə yaradılmış debitor borcu hesab olunur. XHK-nın «mal alışı» sütununun artan yekunla məbləğin «debet» sütununda dövriyyənin qabaqcadan ödəniş məbləği qədər azaldılmış hissəsinə olan fərqi, müvafiq xərc maddəsi üzrə yaradılmış kreditor borcunu göstərir. lin sonunda XHK-lar bağlanaraq yuxarıda göstərilən şəkildə hesablanmış debitor və kreditor borcları növbəti ilə keçirilir və yeni açılmış müvafiq XHK-larda «ilin əvvəlinə qalıq» adı ilə ayrıca sətirdə işlənilir.Eyni ilə, «Öhdəlik» sütununda kreditor borcuna bərabər məbləğlərdə öhdəlik qalıqları yazılır. 59
Azərbaycan hökumətinin HP-nın auditi və rəyi ilə parlamentə gedən illik büdcə icrası üzrə hesabat IPSAS beynəlxalq mühasibat uçotu standartları ilə uzlaşmır.Mühasibat uçotu haqqında qanunun 4-cü maddəsi ‘mühasibat uçotunun tənzimlənməsinə’ aiddir və IPSAS-ı mərkəzi hökumətin maliyyə hesabatlarının hazırlanmasında münasib standart olaraq müəyyən edir.IPSAS-a əsaslanan NASBO dövlət büdcə təşkilatlarına tətbiq olunur.Hazırda Milli Məclisə təqdim edilən illik maliyyə hesabatı mühasibatlıq sistemində hazırlanmır, lakin sistemdən götürülmüş məlumat əsasında Maliyyə Nazirliyi tərəfindən hazırlanır.FARAB layihəsi çərçivəsində gözlənilən dəyişiklik maliyyə hesabatlarının mühasibatlıq sistemindən hazırlanması, o cümlədən, icmal və vahid büdcənin, mühasibatlıq hesabatlarının da hazırlanmasına şərait yaradacaqdır. llik maliyyə hesabatları budcə təsnifatına uyğun olan formatdan istifadə etməklə büdcə nöqteyi nəzərindən hazırlanır. Onlar zaman keçdikcə ardıcıl formatdatəqdim olunmuşdur. 2004-cü ilin mühasibat üzrə qanunu 2009-cu ilin IPSAS-a əsaslanan NASBO ilə müvafiqliyi tələb edir.Lakin illik maliyyə hesabatları tam olaraq NASBO standartına uyğun hazırlanmır.FARAB layihəsi çərçivəsində mühasibat uçotuna dair prosedur və sistemlər yenilənir, məqsəd isə NASBO tələblərinin tam olaraq həyata keçirilməsidir. cmal hökumət maliyyə hesabatı illik olaraq hazırlanır və gəlir, xərc, borclar və zəmanətlər üzrə məlumatı əhatə edir. Maliyyə vəsaitlərinin əksər mənbələri illik hesabatda əks olunur, bir qismi isə digər yerdə əks olunur. Ə məliyyatların nəzarət və uçotunun aparılması üçün aydın və effektiv qaydalar mövcuddur. Xəzinədarlıq DXA daxilində X S vasitəsilə ödənişlərlə əlaqədar bütün ə məliyyatlari həyata keçirir.Öhdəliklərə nəzarət və vəsaitlərin idarə edilməsi səmərəli qarşılıqlı əlaqəyə əsaslanır və daxili maliyyə nəzarəti ilə bağlı irəliləyişlər qaydalara və normalara yüksək səviyyədə riayət olunmasını təmin edir. Daxili nəzarət sistemi bəzilərinin zəruri olmaya biləcəyi çoxsaylı nəzarət səviyyələrinəəsaslanır.Xidmət strukturları, rayon və nazirlik səviyyəsində, o cümlədən Maliyyə Nazirliyi nəzdində nəzarət mexanizmləri fəaliyyət göstərir.Eyni nəzarət mexanizmlərinin əksəriyyəti tətbiq
60
edilir.Bu əslində xəzinədarlığın işini asanlaşdırır, çünki əməliyyatlar xəzinədarlığa ötürülməzdən əvvəl lazımi qaydada yoxlanılır, buna görə də, eyni yoxlanışların bir neçə dəfə həyata keçirilməsi təkrarçılığa səbəb olur.Yoxlama dövründə sadələşmiş və təcili prosedurlardan sui- istifadə hallarına rast gəlinməmişdir.
|