Microsoft Word F?LS?F? -d?rs v?saiti -b-5 eco

VI FƏSİL 
AZƏRBAYCANDA FƏLSƏFİ FİKRİN İNKİŞAFI
 
 
§ 1. Qədim Azərbaycanda fəlsəfi fikir. 
§ 2. Orta əsrlərdə Azərbaycanda fəlsəfi fikrin inkişafı. 
§ 3. Azərbaycan maarifçilik fəlsəfəsi. 
§ 4. XX əsrdə Azərbaycanda fəlsəfi fikir. 
 
 
§ 1. Qədim Azərbaycanda fəlsəfi fikir. 
 
Azərbaycan fəlsəfəsi anlayışı tarixən Azərbaycanda və ölkə xaricində ya-
şayan müxtəlif dil, din və mədəniyyətlərin daşıyıcıları olan azərbaycanlıların 
fəlsəfi irsinin təşəkkül və təkamülünü əhatə edir. 
Müasir elmi məlumatlara görə, Azərbaycanda fəlsəfi fikrin inkişafı dördüncü 
minilliyinə qədəm qoymuşdur. Bu ölkədə qədim dövrlərdən başlayaraq yüksək si-
vilizasiyaların bir-birini əvəz etməsi, müxtəlif dil, din, həyat tərzlərinin çulğalaşma-
sı Azərbaycan etnosunun mənəvi mədəniyyətinin məhvəri olan fəlsəfi fikir və dün-
yagörüşünün təşəkkül və təkamülü üçün münbit zəmin yaratmışdır. Ölkənin fəlsəfi 
mədəniyyətin inkişafında onun coğrafi mövqeyi, təbii zənginliyi, tarixən yüksək şə-
hər mədəniyyəti, daim müxtəlif dil və din daşıyıcıları olan regionlarla əlaqələrinin 
mövcudluğu mühüm rol oynamışdır. Bunların sayəsində artıq e.ə. I minilliyin birin-
ci yarısından ölkə xalqlarının ictimai şüurunda varlığın başlanğıcı və sonu, təkamü-
lü, insan və mühitin, maddi və qeyri-maddinin, rasional və irrasionalın münasibət-
lərinin, həqiqət, xeyir, şər və ədalətin çoxçalarlı əlaqələrinin dərkinə yönəlmiş fəl-
səfi mülahizələr və onları ehtiva və təmsil edən mifologiya və dinlə bağlı, kökləri 
keçmiş minilliklərə gedib çıxan müxtəlif ideoloji cərəyanlar olmuşdur. 
Azərbaycanda fəlsəfi fikrin inkişafını izləmək üçün keçmişin mühüm yazılı 
abidələri – Avesta, pəhləvi mətnləri, qədim yunan filosofları və tarixçilərinin əsər-
ləri, Orta əsr yazılı abidələri, ölkə ərazisindəki arxeoloji qazıntıların materialları, 
dil və şifahi ədəbiyyat tarixinin tədqiqi və s. araşdırmalar geniş imkanlar yaradır. 
Fəlsəfi dünyagörüşünün təşəkkülü insanın təbiətə münasibətində fetiş, totem, ruh, 
ilahilər və s. bu kimi təzahür formaları ilə bağlı olmuşdur. Bu təsəvvür və təlimlər, 
müxtəlif kultlarda və insanın mühitdən özünümüdafiəsinə yönəlmiş magiyada da 
öz əksini tapmışdır. Müasir elm e.ə. I minilliyin 1-ci yarısında Azərbaycanda zərva-
nilik, zərdüştilik fəlsəfəsi və maqlar (muğlar) təliminin geniş yayıldığını göstərir. 
Zərdüştilik.
Azərbaycan fəlsəfi fikrində digər mühüm cərəyan zərdüştilik idi. 
Zərdüştiliyin görkəmli abidəsi “Avesta” əsərində dövrün sosial-mədəni, xüsusilə 
fəlsəfi fikri haqqında ensiklopedik məlumat toplanmışdır. 
Qədim Azərbaycanda dini-fəlsəfi fikirlər hələ eramızdan əvvəl VII əsrdə zər-
düştilikdə mövcud olmuşdur. 
Zərdüştiliyin 
formalaşması b.e.ə. IX-VII əsrlərə aid 
edilir. Zərdüştilik bir sıra Şərq ölkələrində yayılmışdır. Bir sıra faktlar Zərdüştün 

---

134
azərbaycanlı olmasına işarə edir. 
Zərdüştün 
(Zoroastr, Zoroad, Zarad, Zaradaşt) 
vətənindən söhbət gedərkən orta əsr müəllifləri, o cümlədən Əhməd Bəlazuri (IX 
əsr), Əbu-Reyhan Biruni (XI əsr) onun "Azərbaycandan çıxdığını" söyləmişlər. 
Yaqut Həməvi (1179-1229) Zərdüştün Şizdən olduğunu yazırdı. Şiz, Urmiyanın 
qəsəbəsi idi. Alim Urmiya haqqında danışarkən, oranı "məcusilərin peyğəmbəri 
Zərdüştün şəhəri" adlandırmışdır. Qütbəddin Şirazi(1236-1311) onu "Görkəmli fı-
losof, kamil imam