Microsoft Word F?LS?F? -d?rs v?saiti -b-5 eco

İşraqilik fəlsəfəsinin banisi Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi
dualizmi rədd et-
diyi halda, Zərdüştün adını hörmətlə çəkmiş, işraqilik fəlsəfəsinin şərhində ona 
əsaslanmışdır. 
Avestadakı dini-fəlsəfi, təbii-elmi, sosial-siyasi baxışlar o dövrün ideologiya-
sında yüksək səviyyəsi ilə seçilirdi. Azərbaycanda yaradılmış Avesta İran, Orta 
Asiya və başqa yerlərdə də yayılmışdır. Onun elmi və ideoloji nüfuz dairəsi isə da-
ha uzaqlara gedib çıxmışdır. Bu, yunan elmi-fəlsəfi fikrində, xüsusən Demokritin 
dünyagörüşünün formalaşmasında özünü aşkar büruzə verir. Demokrit ilə midiyalı 
mağlar arasında yaxınlıq, hava, su, od və torpaq ünsürlərinin qəbulunda və şərhində 
aydın nəzərə çarpır. 
Avestadakı bütün mənəviyyat üç ifadədə yekunlaşdırılırdı: Xeyirxah fikir, xe-
yirxah söz, xeyirxah əməl. Demokrit Zərdüştün bu üçlüyünü (triadasını) təkrarla-
mışdır. Avestada həqiqətən, düzgünlük və ədalət hər şeydən üstün tutulurdu. De-
mokrit də bunu qəbul etmişdir. 

---

137
Hazırda zərdüştlük İranda kəbrlər, Hindistanda isə parslar arasında qalmaqda-
dır. Onların sayı 100 min nəfərdən artıqdır. 
Zərdüştilik İranda hakim dinə çevrildikdən sonra gələcəkdə onun ümumbəşəri 
xəlqi və humanist müddəaları öz yerini, əsasən, təlimin esxatoloji görüşlərinə, ayin 
və mərasimlərinə verdi. Lakin zərdüştiliyin iki başlanğıcın vəhdəti, onun əksliklə-
rin qarşıdurması və mübarizəsi üzərində yüksələn mövcudatla bağlı təsəvvürləri, tə-
biətə və insana yönəlmiş humanizmi, azad iradəli insanın fəallığı, utopik cəmiyyət 
haqqında ideyaları, gözəlliyə münasibəti, fəlsəfi təliminə məxsus mücərrəd məf-
humlar – ilk başlanğıc, işıq, zülmət, Xeyir, Şər, həqiqət və s. kateqorial anlamları 
minilliklər ərzində ictimai fikirdə müxtəlif formalar alaraq dünya fəlsəfi mədəniy-
yətinin ənənəsi kimi yaşamaqdadır. Sonralar, ilk növbədə, Azərbaycan və Orta əsr-
lər İslam Şərqinin zərdüştilikdən də qaynaqlanan mistik fəlsəfəsi, demokratizmi və 
humanizmi ilə fərqlənən ideoloji cərəyanları zərdüştilik ideyalarının yaşaması üçün 
münbit zəmin oldu. E.ə. I minilliyin birinci yarısında Azərbaycan fəlsəfi fikrinin 
inkişafında Midiya kahinləri nəslindən olan maqların təlimi mühüm yer tutur. Sə-
ciyyəvidir ki, kahin silkindən olan maqlar mədəniyyət tarixinə yalnız din, fəlsəfə, 
elm təmsilçisi kimi deyil, həm də təlim yaradıcısı kimi daxil olmuşlar. Mədəniyyət 
tarixində “maqlar dini”ndən deyil, daha çox “maqlar təlimi” və “maqlar elmi”ndən 
bəhs edilmişdir. Buna səbəb isə maqlar təliminin mənəvi mədəniyyətin müxtəlif sa-
hələrini ehtiva etməsidir. Maqların dünyagörüşü o dövrün yüksək inkişaf etmiş 
elmlərinə – astronomiya, riyaziyyat və təbabətə əsaslanırdı. Onların öz biliklərin-
dən istifadə edərək təbiət və cəmiyyət həyatına müdaxilələri çox vaxt sehr kimi də-
yərləndirilirdi. Mədəniyyət tarixində “maq” anlamı altında zərdüştiliyin təmsilçilə-
rini və ümumiyyətlə, müdrikliyi ilə seçilən şəxsiyyətləri nəzərdə tutmuşlar. Şərqdə 
“pir-i muğan” anlamı alim, müəllim, müdrik mənasında işlənir. 
Zərdüştilik ilə bərabər maqların təliminin qədim yunan mədəniyyəti və fəlsəfə-
sinə təsirini Demokrit, Pifaqor, Anaksarx, Pirron, Platon, Aristotel, Laertli Diogen, 
Evdoks, Feopomp, Rodoslu Evdem, Hekatey öz əsərlərində göstərirlər. Qədim yu-
nanlara istinad edən Laertli Diogen yazır: “Aristotel qeyd edirdi ki, muğlar misirli-
lərdən qədimdirlər… və Klark himnosofistləri (Hindistan brahmanlarını) maqların 
şagirdləri hesab edirdi”. Bununla belə, maqların ilkin fəlsəfi görüşləri haqqında mə-
lumat çox azdır. Maqlar oda üstünlük verir, təbiət hadisələrini ilahiləşdirirdilər. On-
lar varlığın (allahlar da daxil olmaqla) tərkibini xırda zərrələrdə (atomlarda) görür-
lər. Laertli Diogen maqların mövcudatın atomlardan ibarət olması təsəvvürləri ilə, 
onların “görüntülər” haqqında təlimi və bu təlimin Epikürün görüşləri ilə bağlılığı 
haqqında yazırdı ki, maqlara görə, şeylərdən ayrılan görüntülər vasitəsilə insan for-
maları görür və dərk edir.