Microsoft Word ?hali cografiyas?

Mühazir& 2.

6hali coğrafiyasının coğrafiya elml&ri sistemind& yeri v& dig&r elml&rl& &laq&si

I srd Strabonun «coğrafiya»sı, II srd Ptolomeyin «coğrafiya»sı meydana g ldi. Bu s rl r t kc coğrafi deyil, h m d etnocoğrafi m nb l rdir. Qeyd edilm lidir ki, haliy böyük diqq t yetiril n bel kompleks coğrafi t svirl r orta

srl rd d olmuşdur. Elmin inkişafı il laq dar, XII-XVIII srl rd halinin öyr nilm sind diferensiallaşma başladı. 6hali qeydinin t kmill şdirilm si prosesind demoqrafiya meydana g ldi. Bir q d r sonra xüsusi elm sah si kimi, etnoqrafiya t ş kkül tapdı.
XIX srin sonlarında antropocoğrafiya f rql nm y başladı. Metodolji baxımdan antropocoğrafiya t bii mühitin «f rdin v xalqların ruhuna v canına» t sirini mü yy nl şdir n vulqar-materialist coğrafi determinizm konsepsiyasına
saslanırdı. Bu c r yanın banisi, alman alimi Fridrix Ratsel (1844-1904) bel hesab edirdi ki, insanı f aliyy t , tikm y , yaratmağa vadar ed n mülayim iqlimli t bii ş rait işgüzar f allıqla seçil n psixoloji xüsusiyy t formalaşdırır. Böyük m kanlar xalqları c sar tli q rarlara ruhlandırır, kiçik m kanlar is , ksin , qorxaqcasına qısılmağa m cbur edir. 6hali artımı yeni m kanlar t l b edir, ks halda, bu, dövl tin z ifl m sin g tirib çıxarar. Sonralar faşistl r öz geosiyasi konsepsiyalarının hazırlanmasında bu n z riyy d n istifad etmişl r.
Antropocoğrafiyanın b zi müdd alarından Almaniyada, İngilt r d v ABŞ-da
sas n özg torpaqlarını tutmaq «geosiyas ti»nin yaradılmasında istifad olunmuşdur. Antropocoğrafiya ideyaları coğrafiyada hakim olmasa da, bir çox
s rl rd onların t siri duyulur.
6halinin coğrafi baxımdan öyr nilm si Fransada insan coğrafiyası m kt binin nümay nd l ri t r find n d inkişaf etdirilmişdir. Bu m kt bin sasında t bi tin v c miyy tin qarşılıqlı t siri m s l si dururdu. Onun banil ri P.Vidal de lya Blaş (1845-1918), J.Brün (1869-1930), A.Demanjon (1872-1940) hesab olunur. Antropocoğrafiya nümay nd l rind n f rqli olaraq, bu c r yanın t msilçil ri hali coğrafiyası xüsusiyy tl rinin izahını t bii amill rd n çox, iqtisadi, tarixi v psixoloji xüsusiyy tl rin çarpazlaşmasında axtarırdılar. Lakin bu coğrafiyaşünaslar c miyy tin inkişaf qanunlarının sl elmi anlamına deyil, burjua f ls f si, tarix v siyasi iqtisad konsepsiyalarına saslanır, hali coğrafiyası sah sind hadis l rin s b bl rini v laq l rini düzgün başa düşmürdül r. Bütün bu hadis l ri izah etm k üçün, ad t n, «b rab r hüquqlarda» v t crid olunmuş halda n müxt lif t bii, tarixi, iqtisadi v dig r amill r ir li sürülür v araşdırılırdı. H mçinin, istehsal üsulunun aparıcı roluna, c miyy tin iqtisadi bazisinin halinin t rkibin v h r k tin , onun m skunlaşmasına t sirin m h l qoyulmurdu.
Rusiyada halinin öyr nilm si il çoxdan m şğul olurlar. H l M.V.Lomonosov
«Rus xalqının qorunması v çoxalması» (1761) s rind o dövrün demoqrafik v ziyy tini s ciyy l ndirmişdir. K.İ.Arsenyevin «Rusiya imperiyası ş h rl rinin hidrocoğrafi-statistik t sviri» (1832), «Rusiyanın statistik oçerkl ri» (1848), 1897- ci ild Rusiyada halinin ilk d f siyahıya alınmasının t şkilatçılarından biri, beş cildlik «coğrafi-statistik lüğ t»in (1863-1885) n şrinin r hb ri P.P.Semyonov- TyanŞanskinin (1827-1906) s ri, hali coğrafiyasına dair bir sıra t dqiqatların mü llifi, iqlimşünas-coğrafiyaşünas A.İ.Voeykovun (1842-1916) s rl ri halinin öyr nilm sin h sr olunmuşdur. Onlardan «Yer kür si halisinin t bii ş raitd n v insan f aliyy tind n asılı olaraq bölgüsü» (1906) adlı geniş hat li oçerk xüsusil böyük h miyy t malikdir. 6s rd hali sıxlığı x rit si t hlil edilir.
Az rbaycanda hali coğrafiyasının öyr nilm sin maraq ild n-il artır. Son ill rd bu sah d bir sıra s rl r işıq üzü görmüşdür. 6.M.Hacızad , A.A.Nadirov, M.M.Allahverdiyev, S.Y. Göyçaylı, N.A.Babaxanov, E.K.Mehr liyev, B.T.N zi- rova, V.6.6f ndiyev, Ş.Q.D mirqayayev v başqalarının s rl ri xüsusil seçilir. Onlar hali v respublikanın yaşayış m nt q l ri il bağlı müxt lif probleml ri
öyr nmişl r.
6hali coğrafiyası halini öyr n n dig r elml rl sıx bağlıdır. Bunların arasında, h r şeyd n vv l, halini v ictimai-tarixi ş raitl bağlı onun inkişaf qanunauyğunluqlarını öyr n n demoqrafiya (yun.demos – «insan», «xalq kütl l ri» sözünd n) elmini göst rm k lazımdır. 6halinin t krar istehsalı, halinin formalaşması, inkişafı v deqradasiyası prosesl ri, peş strukturunun d yişm si v
s. m s l l r demoqrafiyada sas yer tutur. Demoqrafik prosesl r arasındakı qarşılıqlı laq l r, onların sosial-iqtisadi hadis l rd n asılılığını, habel hali inkişafının sosial-iqtisadi n tiC l rini öyr nm kl , demoqrafiya hali h r k tinin qanun v qanunauyğunluqlarını, hali il ictimai inkişaf arasındakı qarşılıqlı t siri üz çıxarır. M hsuldar qüvv l rin inkişafı il hali arasındakı nisb ti aşkarlayan qanun demoqrafiyanın sas qanunudur. Demoqrafiya bu qanunun t siri il demoqrafik t zahürl ri v prosesl ri öyr nir. İqtisadçı coğrafiyaşünaslar halini öyr n rk n demoqrafiyanın göst ricil rind n geniş istifad edirl r.. Demoqraflar, eyni zamanda, ümumi demoqrafik prosesl r v göst ricil r arasındakı coğrafi f rql rl v bu f rql rin s b bl ri il d maraqlanmaya bilm zl r. Bel likl , hali coğrafiyası il demoqrafiyanın qovşağında geniş birg t dqiqat sah si yaranır. Onu demoqrafik coğrafiya adlandırmaq olar. 6halinin coğrafi öyr nilm si onun etnoqrafik, yaxud demoqrafik c h td n öyr nilm sind n genişdir. Bu, h r bir bölg d t ş kkül tapan laq l rin d rind n araşdırılmasını t l b edir. Lakin coğrafiyaşünaslar bu halda etnik v demoqrafik prosesl rin etnoqraf v demoqraflar t r find n aşkarlanan ümumi qanunauyğunluqlarını yaxşı bilm lidirl r.
Demoqrafiyanın elm kimi probleml ri bir çox xüsusi n şrl rd araşdırılır. Onların arasında, h r şeyd n önc , B.İ.Urlanisin v D.İ.Valenteyin fundamental
s rl rinin adını ç km k lazımdır.
6hali coğrafiyasının etnoqrafiya (yun. etnos – «q bil », «xalq» sözünd n) il sıx laq si vardır. Etnoqrafiya tarix elmidir. O, dünya xalqlarının m nş yini, m d niyy tini, m iş t v ad tl rini öyr nir. Etnoqrafiyanın öyr ndiyi m s l l rin bir çoxu hali coğrafiyası il laq dardır. Etnoqrafların diqq t m rk zind milli
f rql rl birg m iş t v m d niyy t, müxt lif xalqların istehsalat v rdişl rinin xüsusiyy tl ri, yem kl ri, milli m d niyy tl rinin bir sıra maddi t r fl ri, xalqların
razid m skunlaşma n n l ri durur. Etnoqrafiya h r bir xalqın müasir m skunlaşma arealı, onun sayı, miqrasiyası v s. m s l l ri aydınlaşdırır.