Microsoft Word ?hali cografiyas?

MÜHAZİR6 5.

Cins-yaş t&rkibi

Cins-yaş strukturu halinin n mühüm xarakteristikalarındandır. Coğrafiyaşünaslar v iqtisadçılar ölk l rin v bölg l rin halisinin yaş v cins t rkibinin öyr nilm sin böyük h miyy t vermişl r. 6halinin yaş v cins t rkibi haqqında m lumatlar m k ehtiyatlarının, uşaqların, t qaüdçül rin hesablanmasında z ruridir. Oğlan uşaqlarının doğum göst ricil ri, bir qayda olaraq, qızların doğum s viyy sini bir q d r üst l yir v ild 100 qız müqabilind 104-107 n f r t şkil edir. Lakin 30 yaşınad k kişi v qadın halisinin nisb ti b ra- b rl şir. Bu, kişi cinsin m nsub ş xsl r arasında ölüm hallarının daha çox olması il bağlıdır. 40 yaşından etibar n qadın halisi sayca kişil ri üst l m y (istehsalat travmaları, alkoqola alud lik, erk n evl nm , ağır m k, lazımınca qidalanmama, c miyy td qeyri-b rab r mövqe il bağlı ölüm hallarının çoxalması n tic sind ) başlayır.
Bütün dünyada kişil rin sayı qadınların sayından 20-30 milyon çoxdur. Lakin bu ümumi faktın arxasında gizl n n f rql r olduqca böyükdür.
Kişil r sayca n çox c nubi v Ş rqi Asiyada üstündürl r (Hindistanda – 24 milyon, Pakistanda - 4,5 milyon, Çind -31 milyon). Kişil rin sayca üstünlüyü c nub-Q rbi Asiyanın bütün r b-müs lman ölk l ri üçün s ciyy vidir. Afrika ölk l ri üçün halinin cins-yaş t rkibind ciddi t r ddüdl r s ciyy vi deyil v onların böyük ks riyy tind kişil rl qadınların sayı t qrib n b rab rdir.
ABŞ-da, öt n srin 70-ci ill rind is Kanadada qadınların üstünlüyü n z r çarpmağa başladı. Bu, xüsusil ahıl yaşlılara aiddir. Afrikada olduğu kimi, Latın Amerikasında da kişil rl qadınların sayı, t qrib n, b rab rdir. Ayrı-ayrı ölk l rd d cinsi strukturda böyük f rql r yoxdur. Hazırda, dem k olar, bütün ölk l rd qadınlar üstünlük t şkil ets l r d , bu üstünlük çox da böyük deyildir.
6halinin yaş üzr t snifatı iki lam t – bioloji v iqtisadi lam tl r gör aparılır. Birinci lam t üzr hali istehsaledici yaşa (qadınlar üçün tertil – 15-49 yaş arasında mü yy n edilir), yeniyetm (15 yaşad k) v ahıl (50 yaşdan sonra) yaşa gör bölünür. İkinci lam t üzr hali m k qabiliyy tli (Az rbaycanda qadınlar üçün 16-dan 57,5 yaşınad k, kişil r üçün 16-dan 62,5 yaşınad k), m k
qabiliyy tini itirm v m k qabiliyy tind n sonrakı yaşlara gör bölünür.
6m k qabiliyy tli halinin başlıca s ciyy si halinin ümumi sayında iqtisadi faal ahalinin – y ni, onun ictimai faydalı m kl m şğul olan, yaxud f al iş axtaran hiss sinin payı il mü yy n edilir. İşl m y ehtiyaci olanların sayı, ad t n, bir neç faizl ölçülür, slind is işsizlik böyükdür (gizli işsizlik). İşsizlik aqrar yönlü t s rrüfata malik ölk l rd daha çoxdur: k nd yerl rind , torpağın qıt olduğu m kanlarda tez-tez artıq işçi qüvv si yaranır.
İnkişaf etmiş ölk l rd iqtisadi f al halinin xeyli hiss si xidm t sah sind çalışır. M s l n, 1990-cı ill rin vv lind ABŞ-da işl y nl rin c mi 3%-i k nd v meş t s rrüfatında, 28%-i s nayed v tikintid , 69%-i is qalan sah l rd m şğul idi. 6halinin yaş strukturu,h r şeyd n vv l, keçmişd v hazırda t krar istehsalın xüsusiyy tind n asılıdır. Bu is iki tip ölk l r – inkişaf etmiş v inkişaf etm kd olan ölk l r arasında bir daha f rq qoymaq imkanı verir. İnkişaf etmiş ölk l rd
halinin yaş strukturu uşaqların xüsusi ç kisinin aşağı olması (ad t n, halinin beşd birind n azı), m k qabiliyy tli halinin v orta ömrün uzun olması n tic sind ahıl yaşdakıların çoxluğu (ümumi sayın beşd biri q d r) il s ciyy l nir. 6halinin t bii h r k tinin yüks k olduğu inkişaf etm kd olan ölk l rd uşaqların payı çox, xüsusil n sill rin sür tl d yişdiyi v orta ömür müdd tinin aşağı olduğu ölk l rd ahıl yaşlı halinin sayı azdır. M s l n, Keniyada uşaqlar halinin 51%-ni, m k qabiliyy tli yaşda olanlar 45%-ni, m k qabiliyy tlil rd n yaşlı olanlar is 4%-ni t şkil edirl r. Almaniyada bu nisb t, müvafiq olaraq, 16%, 64%, 20% t şkil edir.
6halinin cins-yaş t rkibi haqqında yani t s vvürü onun qrafik t sviri olan cins- yaş piramidası verir. Piramidanın cizgil ri sasında t krar istehsalın tipi haqqında da n tic çıxarmaq olar. I tip t krar istehsalda – artım sabit, yaş strukturu d yişm z olduqda fiqur dar uzunsov ş kil alır, hali azaldıqda, yaş strukturu t n zzül uğradıqda aşağıya doğru daralır. II tipda – sad yaş strukturunda is piramida üçbucaqlı olur. Miqrasiya halinin cins strukturuna t sir göst rir. M s l n, Küveytd kişil rin qadınlardan çoxluğu bununla izah olunur. Ş h r v k nd, m skunlaşdırılmaqda olan v m skunlaşdırılmış bölg l rin halisinin cins
strukturundakı f rql r d xeyli d r c d miqrasiya il bağlıdır.