Microsoft Word islom ensik ziyouz com doc



Yüklə 1,29 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə106/426
tarix06.07.2022
ölçüsü1,29 Mb.
#62664
1   ...   102   103   104   105   106   107   108   109   ...   426
Islom Ensiklopediyasi

www.ziyouz.com kutubxonasi 
84
bitim (iqo’at), jinoyat uchun javobgarlik va yetkazilgan zarardan kelib chiqadigan 
majburiyat yoki ixtiyoriy shakldagi bitishuv yoxud harakatlarni tartibga soladi. F., bir 
tomondan, aqliy ta’limot bo‘lsa, ikkinchi tomondan ijtimoiy munosabatlarni tartibga 
solish tajribasiga qaratilgan. F. -huquqshunoslikning ko‘pgina xulosalari amalda tatbiq 
etilib, islom ijtimoiy me’yorlari majmuasini tashkil etganligi bois ular ham F. iborasi bilan 
atala boshladi. F. musulmonlar orasida amal qilgan fe’l-atvor qoidalari ma’nosida ijtimoiy 
me’yorlarning har xil diniy, huquqiy, axloqiy turlarini, shuningdek, urf-odatlarni, oddiy 
xushmuomalalik va axloq-odob qoidalarini o‘z ichiga olgan, ya’ni keng, umumiy ijtimoiy 
tushunchadagi musulmon huquqi bo‘lgan. Shu majmuaga kiruvchi me’yorlarning turli 
toifalarini ijtimoiy munosabatlarda va shaxsiy fe’l-atvorda amalga oshirishning o‘ziga xos 
xususiyatlari bor edi. Chunki, musulmonlar diniy ahkomlarni imon-e’tiqod bilan ado etar 
va shu sababli ular juda mukammal bo‘lar edi. F. - huquqshunoslikning ko‘pgina 
qoidalari musulmonlar orasida rasm bo‘lgan va bu qoidalarga rioya etilishni 
kafolatlaydigan urf-odatlarni aks ettirar edi. Ammo, faqihlar ishlab chiqqan 
me’yorlarning bir qismi aksar hollarda davlat ishtirokida amalga oshirilar, davlatning 
majburlashi imkoniyatiga tayanar edi. Shu sababli, islomda yagona ijtimoiy-me’yoriy 
tartibga solish majmuasi tarkibida fe’l-atvorning huquqiy qoidalari (yuridik ma’nodagi 
musulmon huquqi) alohida o‘rin oldi. F. - huquqshunoslikning xulosalari davlat 
tomonidan buyurish rasmiy qo‘llab quvvatlash natijasida qisman amaldagi huquqqa 
aylanar, mas., tayinlab qo‘yilgan qozilar muayyan mazhab xulosalarini joriy qilar edi. 
Jumladan, abbosiylar hokimiyatni qo‘lga olgach, faqihlarni qozi lavozimiga ko‘tarish yo‘li 
bilan shunday xulosalarni qozilik tajribasiga tatbiq eta boshladilar. Yuridik ma’nodagi F. - 
huquq shu asosda tarkib topdi, F. - huquqshunoslik uning manbai bo‘ldi. Musulmon 
faqihlarining ko‘p asarlari qozi va muftilar uchun amaliy qo‘llanma (dasturulamal) bo‘ldi, 
ko‘pincha ma’murlarning buyurtmasi bilan davlat mahkamalari uchun maxsus kitoblar 
yozib berildi. Abu Yusufning (798 y. v.e.) "Kitob al-xaraj"i yoki Boburiylar saltanatining 
hukmdori Avrangzeb (1658-1707) amri bilan 1669 y.da bir guruh hanafiy 
huquqshunoslar tuzgan "al-Fatovo al-hindiya" asari bunga misoldir. 
Chigallik F. me’yorlarining ko‘pchiligaga xos xususiyatdir. Zero, ayni bir xil masalalarni 
hal etishda turli mazhablarning bir-biriga 
to‘g‘ri kelmaydigan xulosalari tatbiq etilishi mumkin edi. Hatto bir mazhab ichida ham 
ziddiyatli qoidalar amal qilaverar, chunki F. huquq ko‘p jihatdan yirik 
huquqshunoslarning aniq masalalarga oid qarorlari yigandisidan iborat bo‘lib, ular ayni 
bir masala yuzasidan ko‘pincha turli xulosalarga kelar edilar. Shu sababli hatto davlat F. 
- huquqdagi muayyan tariqatni qo‘llab quvvatlashi ham bir xil me’yorlar tizimi belgilab 
qo‘yilganini bildirmas edi. Binobarin, F. - huquqning bir-biriga mos kelmaydigan 
ko‘pdan-ko‘p qoidalari orasidan qozi qaysi birini tanlab olishini oldindan bilib bo‘lmas edi. 
Shu sababli F.ning umumnazariy asosi asta-sekin birinchi o‘ringa chiqa boshlagani bejiz 
emas. O’rta asrlarda musulmon faqihlari qozilarning F. - huquqqa oid yakka-yakka 
ko‘rsatmalari asosida uning umumiy qoidalari (al-Qavo’id al-Kulliya)ni shakllantirib 
berishga muvaffaq bo‘ldilar. Shu sohadagi ishlar orasida Ibn Nujaymaning (1562 y. v.e.) 
"al-Ashboh va-n-nazo’ir" asari yaxshi ma’lum. 16-17-a.larda chigal fatvolar bilan bir 
qatorda me’yoriy qoidalar uzil-kesil shakllantirib berilganligi ikkala ma’nodagi F. - 
huquqni rivojlantirishda eng yuqori nuqta bo‘ldi. 
Islom mamlakatlari huquq tizimida F. -huquqning roli doimo bir xil bo‘lgan emas. 
Jumladan, 16-a.da Usmonli turk saltanatida va 17-a. 2-yarmida Boburiylar davlatidagi 
'huquqiy amaliyotda uning qoidalari juda keng va izchil qo‘llanildi. Biroq, umuman F. - 
huquq hech qachon F. - huquqshunoslik bilan to‘la-to‘kis mos kelgan emas. F. - 
huquqshunoslikning haqiqatda amalga oshirilgan, hokimiyat tepasidagi kuchlarning 


Islom Ensiklopediyasi 

Yüklə 1,29 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   102   103   104   105   106   107   108   109   ...   426




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin