Microsoft Word islom ensik ziyouz com doc

www.ziyouz.com kutubxonasi 
85
manfaatlarini ifodalagan va davlat tomonidan biron-bir tarzda qo‘llab-quvvatlangan 
qoidalarigina amaldagi huquqqa aylangan, faqihlarning boshqa xulosalari esa huquqiy 
nazariya doirasidan tashqari chiqmagan. Ayni vaqtda F. - huquq me’yorlarining turli 
majmualari shu jihatdan o‘z xususiyatiga ega bo‘lgan. Shaxsiy holat huquqi (al-ahvol 
ash-shaxsiya) F. - huquqning eng rivojlangan tarmog‘i hisoblanadi. U oila-nikoh, meros 
munosabatlarini va ularga yaqin bo‘lgan boshqa ba’zi munosabat (huquq qobiliyati, vaqf 
tartibi va h.k.)larni tartibga soluvchi me’yoriy yig‘indisidan iborat. Jamiyatning iqtisodiy 
negizidan nisbatan xiyla olis bo‘lgan, ikki tomondan, diniy aqidalar bilan juda qatiy 
belgilab qo‘yilgan ushbu munosabatlarni tartibga solishda F. - huquq me’yorlari, odatda, 
boshqa tarmoqlarga nisbatan juda keng qo‘llanilib keldi. Ammo, hatto oila-nikoh 
sohasida ham mahalliy urf-odatlar F. - huquq bilan raqobat qilar va amalda uning ayrim 
qoidalarini yo‘qqa chiqarib yuborar edi. F. -huquqning jinoyat (g‘ayriqonuniy harakat) 
tarmog‘i (al-uqubot), sajiyasi (xarakteri)dan qat’i nazar, barcha huquqbuzarliklar uchun 
jazo chorasini o‘z ichiga oladi. Faqat 10 ta eng xatarli jinoyat uchun qat’iy belgilangan 
jazo chorasi ko‘zda tutilgan. Mazkur tarmoq, shuningdek, F. - huquqning qozilar sudi 
(al-muhokamat) tashkiloti va uning faoliyatini tartibga soluvchi me’yorlari amal qilish 
sohasi davlat o‘tkazayotgan siyosatga bevosita bog‘liq edi, bu siyosat esa, uning 
dunyoviy va diniy vazifalari nisbatiga qarab belgilanar edi. Faqihlar ishlab chiqqan davlat 
huquqi, ma’muriy va moliyaviy huquq me’yorlari (al-ahkom as-sultoniya) F. - huquqning 
nisbatan ikkinchi darajali unsuri bo‘lib, ko‘p jihatdan mavhum nazariya edi, u soliq 
sohasidagina birmuncha izchil amalga oshirilardi. Musulmon ma’murlarning boshqa 
davlatlar bilan munosabatlarini, urush olib borish va harbiy o‘ljani taqsimlash tartibini, 
musulmon hukmdorning bosh din vakillariga nisbatan o‘tkazadigan siyosatini tartibga 
solish uchun faqihlar belgilab bergan as-siyar me’yorlari haqida ham shu gapni aytish 
mumkin. Shu me’yorlarning ayrimlarigina (jumladan, nomusulmonlarning huquqiy 
holatini belgilovchi me’yorlar) huquqiy tus olar va yuridik (huquqiy) ma’nodagi F. - 
huquqqa aylanardi. 
Shuni ham nazarda tutish kerakki, o‘rta asrlarda islom mamlakatlarining huquqiy 
tizimlarida F. - huquq markaziy o‘rin olgan bo‘lsa ham, ammo barcha huquqiy 
me’yorlarni qamrab olmas edi. Bu yerda F. - huquq bilan bir qatorda davlatning faqihlar 
xulosalaridan ba’zan farq qiladigan va hatto ularga zid bo‘lgan qonun hujjatlari 
("huquqiy siyosat" - as-siyosa ash-shar’iya) amal qilar edi. 19-a.ning 2-yarmida F. 
huquq nizomida jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Buning eng muhim sababi shundan iborat 
bo‘ldiki, eng rivojlangan islom mamlakatlarida (xususan, Usmonli turk saltanati 
tarkibidagi el-yurtlarning ko‘pchiligida) F. - huquq asoslari hollarda G’arbiy Yevropadan 
olingan qonunlarga yetakchi o‘rinni berib qo‘ydi. Natijada F. - huquq asosan shaxsiy 
holat munosabatlarini tartibga solish .sohasida o‘z mavqeini saqlab qoldi va mazkur 
mamlakatlarning davlat, ma’muriyat, jinoyat, savdr-sotiq huquqida, ko‘p jihatdan 
fuqarolik huquqida ham qo‘llanilmay qo‘ydi. Shu bilan birga bu davrda 1869-1877 ylarda 
"Majallat al-ahkom al-'adliya" degan hujjatni qabul qilish yo‘li bilan uning me’yorlari 
birinchi marta rasmiy ravishda sharoitga moslashtirib olindi, bu ish Usmonli turk 
saltanatining fuqaro kodeksida muhim rol o‘ynadi (hozirgi paytgacha ham shu hujjat 
Kuvaytda qisman qo‘llanib kelinmoqda). Diqqatga sazovor tomoni shuki, mazkur qonun 
F. -huquqshunoslikning hanafiylik mazhabi xulosalari asosiga kurilgan bo‘lib, jumladan, 
Ibn Nujaymaning risolasidan olingan aniq me’yorlarni ham, umumiy qoidalarni ham o‘z 
ichiga olgan edi. 19-a. 2-yarmi va 20-aning boshlarida hukumat ma’murlarining 
topshirig‘iga binoan tayyorlangan qonun loyihalari tarzidagi asarlar (mas., Qadri Posho, 
D.Santillana va M.Moranning shaxsiy holatga oid ishlari) paydo bo‘lganligi diqqatga 
sazovordir, ammo, ular davlat tomonidan e’tirof qilinmadi. Garchi 19-a.ning 2-yarmidan 

---

Islom Ensiklopediyasi