Microsoft Word Materiallar Full

YENİ KÜKÜRDÜZVİ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN SİNTEZİ VƏ ANTİOKSİDANT XASSƏLƏRİ     

 

Emin QƏRİBOV, Mirzə ALLAHVERDİYEV  

AMEA akad. Ə.M.Quliyev adına Aşqarlar Kimyası İnstitutu 

[e-mail] 

 

Müxtəlif sinif kükürdüzvi birləşmələrinin sintezi və onların quruluşu ilə antioksidləşdirici xassələri arasında əlaqənin 

öyrənilməsi sahəsində aparılan tədqiqatlardan məlum olmuşdur ki, tsiklik tiokarbamidlər yüksək antioksidləşdirici xassə 

göstərərək, kumolun oksidləşməsinin qarşısını alır. Bu sahədə aparılan işləri davam etdirərək, asetilasetonun metil-, fenil- 

və toliləvəzli tiokarbamidin benzaldehid ilə üçkomponentli kondensləşməsi triflüorsirkə turşusu katalizatoru iştirakı ilə 

aparılmış və müvafiq tsiklik tiokarbamidlər sintez edilmişdir:  

 

1. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

CH

2

O; R

3

 = CH

3

CH

2

O; R

4

 = CH

3

; R

5

 = H

 

2. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

; R

3

 = CH=CHCH

2

O; R

4

 = CH

3

; R

5

 = H

 

3. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

; R

3

 = CH

3

COCOOCH

2

CH

2

O; R

4

 = CH

3

; R

5

 = H

 

4. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

; R

3

 = CH

3

; R

4

 = CH

3

; R

5

 = H

 

5. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

CH

2

O; R

3

 = CH

3

CH

2

O; R

4

 = OCH

3

; R

5

 = H

 

6. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

; R

3

 = CH=CHCH

2

O; R

4

 = OCH

3

; R

5

 = H

 

7. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

; R

3

 = CH

3

COCOOCH

2

CH

2

O; R

4

 = OCH

3

; R

5

 = H

 

8. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

; R

3

 = CH

3

; R

4

 = OCH

3

; R

5

 = H

 

9. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

CH

2

O; R

3

 = CH

3

CH

2

O; R

4

 = H; R

5

 = H

 

---

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

132 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

10. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

; R

3

 = CH=CHCH

2

O; R

4

 = H; R

5

 = H

 

11. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

; R

3

 = CH

3

COCOOCH

2

CH

2

O; R

4

 = H; R

5

 = H

 

12. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

; R

3

 = CH

3

; R

4

 = H; R

5

 = H

 

13. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

CH

2

O; R

3

 = CH

3

CH

2

O; R

4

 = H; R

5

 = OH

 

14. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

; R

3

 = CH=CHCH

2

O; R

4

 = H; R

5

 = OH

 

15. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

; R

3

 = CH

3

COCOOCH

2

CH

2

O; R

4

 = H; R

5

 = OH

 

16. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

; R

3

 = CH

3

; R

4

 = H; R

5

 = OH

 

Üçkomponentli kondensləşmə 65-70°C-də 2-4 saat müddətində başa çatır. Reaksiyanın gedişi nazik təbəqəli xromotoq-

rafiya üsulu ilə tənzim edilir. Alınmış birləşmələrin quruluşu İQ və 1H, 13C NMR spektroskopiya ilə təsdiq edilmişdir.  

Sintez edilmiş birləşmələrin antioksidləşdirici xassəsi kumolun oksidləşməsində yoxlanılmışdır. Aparılan tədqiqatlar-

dan məlum olmuşdur ki, sintez olunmuş tsiklik tiokarbamidlər model reaksiyalarda oksidləşmə zəncirini qıraraq oksidləşmə 

prosesini dayandırır. Digər tərəfdən məlum olmuşdur ki, sintez edilmiş birləşmələr və onların  əmələ  gətirdiyi reaksiya 

məhsulu əmələ gələn kumolhidroperoksidi katalitik olaraq molekulyar məhsullara parçalayır.  

 

 

 

MALEİN ANHİDRİRDİ, NONİL SPİRTİ VƏ BUTİLMETAKRİLATIN İŞTİRAKI İLƏ 

ÖZLÜLÜK AŞQARLARININ ALINMASI 

 

Ələddin ƏHMƏDOV, Şahanə ƏZIMOVA, Elnarə HƏSƏNOVA 

AMEA Aşqarlar Kimyası institutu 

[e-mail] 

 

Sürtkü yağları kompozision tərkibə malik olub, müxtəlif funksional xassəli aşqarlardan ibarətdir və bu aşqarlar içəri-

sində mühüm əhəmiyyət kəsb edənlərdən biri də özlülük aşqarlarıdır.Onlar sürtkü yağlarının özlülük indeksinin qiymətini 

artırmaq üçün istifadə olunur. Özlülük indeksinin qiyməti nə  qədər yüksək olarsa, həmin yağın özlülüyü temperatur 

təsirindən daha az dəyişər və belə yağ qiymətli hesab edilər. Yağların özlülük-temperatur göstəriciləri onların kimyəvi 

tərkibi, təmizlənmə  dərəcəsi, istehsal texnologiyasının inkişaf səviyyəsi və s. ilə müəyyən edilir. Sadalanan faktorları 

dəyişməklə özlülük indeksinin lazımi qiymətinə nail olmaq olar. Ancaq yüksək özlülük indeksinə malik yağlar alınmasının 

ən sadə, iqtisadi cəhətdən səmərəli və etibarlı yolu neft yağlarının tərkibində özlülük aşqarlarından istifadə olunması hesab 

edilir, ona görə ki, kiçik maddi məsrəflə özlülük  aşqarlarından istifadə etməklə istənilən nəticəni əldə etmək mümkündür. 

Məlum özlülük aşqarları (poliizobutilen, polimetilmetakrialt və s.) ya təlabatı ödəmirlər, ya da onların bəzilərinin 

istehsalı artıq dayandırılıb. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, yeni özlülük aşqarları alınması məsələsi olduqca aktualdı. 

Mütərəqqi texnologiya tətbiq etməklə də yüksək keyfiyyətli xammaldan özlülülük indeksi yüksək olan yağlar istehsalı 

mümkün deyildir. Ona görə də yağların özlülük indeksini yüksəltmək üçün onlara bir qədər aşqar qatırlar. 

Sürtkü yağlarının özlülüyünü artıran aşqarlar özlülüyü yüksək olan sintetik polimerlərdir.  

Özlülük aşqarları kimi poliizobutilenlər, polialkilmetakrilatlar və digər vinil monomerlərinin yağda həll olan polimer və 

birgə polimerləri istifadə edilmişdir. Ancaq sürtkü yağlarının istismar şəraiti yeni növ texnikanın yaradılması ilə sərtlənir və 

onların tərkibində istifadə edilən özlülük aşqarları göstərilən şəraitdə öz stabilliklərini itirərək destruksiyaya uğrayırlar və 

nəticədə yağların özlülüyü qəbul edilmiş normadan aşağı düşür ki, bu da öz növbəsində maşın və mexanizmlərin vaxtından 

tez sıradan çıxmasına səbəb olur. Ona görə də dünya miqyasında destruktiv təsirlərə qarşı daha davamlı özlülük aşqarların 

alınması istiqamətində tədqiqatların aparılması aktualdır.  

Bu gün xaricdə istehsal edilən özlülük aşqarlarının  əksəriyyəti modifikasiya edilmiş polialkilmetakrilatlardır. 

Respublikamızda isə bu istiqamətdə aparılan işlər isə yalnız elmi-tədqiqat səviyyəsindədir. 

Elmi araşdırmalardan məlum olur ki, hələlik tələbata tam cavab verən özlülük aşqarı yoxdur və destruksiyaya qarşı 

davamlı özlülük aşqarlarının sintezi və tədqiqi istiqamətində aparılan elmi işlər neft kimyasının aktual problemlərindən biri 

olaraq qalmaqdadır. 

Bütün bu çatışmazlıqları  nəzərə alaraq özlülük indeksi yüksək olan aşqarlar almağa nail olmuşuq. Bunun üçün elmi 

tədqiqat işimizdə biz malein anhidridi, nonil spirti və butilmetakrilatdan istifadə etmişik. 

İş metodiki olaraq belə aparılır.Din–Stark tutucusu ilə  təchiz olunmuş üçboğazlı kolbaya təyin olunmuş miqadarda 

reagentlər  əlavə edilmişdir. Suyu isə azetrop qovmaq üçün toluoldan istifadə edilib. Reaksiya 120-130 C°temperaturda, 

KУ2 kationidinin iştirakı ilə aparılıb. Su ayrılması dayananadək davam etdirirlir və sonda KУ2 kationidi süzülərək 

sistemdən kənarlaşdırırlır. Reaksiya aşağıdakı kimi gedir.

 

---