Microsoft Word Materiallar Full

 

ƏDƏBİYYAT 

1.  B.Xəlilov “Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası”, II hissə,Bakı 2007. 

2.”Divani lüğət-it-türk”, I cild, 2006. 

3. H.Mirzəzadə “Azərbaycan dilinin tarixi”, Bakı, 2010. 

4. K.Şərifli, A.Şərifli “Mehri və Vəfa”, Bakı, 2001 

5. “Kitabi-Dədə Qorqud”, Bakı, 1978 

 

---

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

176 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

ALTAY DİLLƏRİNDƏ KƏMİYYƏT ŞƏKİLÇİLƏRİNİN QRAMMATİK PARALELLİYİ 

Aysel ƏHMƏDOVA 

Bakı Dövlət Universiteti  

[e-mail] 

Altay dillərində (türk, monqol, tunqus-mancur) ismə aid olan qrammatik kateqoriyalar paralellərlə  zəngindir. Bu 

cəhətdən kəmiyyət kateqoriyası da istisna deyil. 

Altay dillərində cəm şəkilçilərini iki qrupa bölmək olar. Birinci qrupa daxil olan şəkilçilər bu dillərin əksəriyyətində 

işlənir, yaxud müxtəlif sözlərin və  şəkilçilərin tərkibində öz izini saxlamışdır. Buraya daxil olan şəkilçilər,  əsasən, bir 

samitdən və ya samitlə saitin birləşməsindən ibarətdir. Bunlar Altay dilləri üçün ilkin kəmiyyət şəkilçiləri hesab oluna bilər. 

Bu şəkilçilər aşağıdakılardır: 

1.  -n  şəkilçisi. Bu şəkilçi monqol dillərində  cəm  şəkilçisidir:  yorçiqun yabuqun elçin “ora-bura gedən çaparlar”, 

moritan “atlılar”. Müasir dövrdə yalnız ordos dili -n  şəkilçisini saxlamışdır. Tunqus-mancur dillərində  -nasal şəkilçisinin 

tərkibində mövcuddur. Türk dillərində ilk dəfə M.Kaşğari tərəfindən  ärän  və  oğlan sözlərində  cəm  şəkilçisi kimi 

göstərilmişdir. Ärän qırqın “oğlanlar və qızlar”, örtän “alovlar” (ört “alov”) sözlərində, suvarin, kuman etnonimlərində də 

işləndiyi qeyd edilir. Bodun “xalq” sözü bod~boy “tayfa, qəbilə” sözünün cəm formasıdır. 

2. -r şəkilçisi. Bu şəkilçi tunqus-mancur dilləri üçün səciyyəvidir: kuŋakār “körpələr” (evenk), elür “bunlar” (solon), 

mamari “nənələr” (mancur). Burada limāgir, çapōgir  tayfa adlarında da saxlanmışdır. Monqol dillərində  -nar, türk 

dillərində -lar şəkilçilərinin tərkibində qalmışdır. 

Rotatizm hadisəsinə görə digər Altay dillərindəki r samitinə türk dillərində z samiti uyğun gəlir. Buradan çıxış edərək, 

türk dillərində cəmlik bildirən z elementini də bu şəkilçi ilə bağlamaq olar. Bu element müxtəlif sözlərin (göz, iz, biz), şəxs 

və  mənsubiyyət  şəkilçilərinin (-ŋız, -mız, -ız: ataŋız, änäŋiz, barıŋız  “gedin”,  barıdımız, veririz) tərkibində saxlanmışdır. 

Eyni mövqedə bəzi türk dillərində -r elementini görmək mümkündür: qolıŋar “əliniz” (qırğız), tonuŋar “xəziniz” (Tuva), 

turaŋar “eviniz” (xakas), balağar (Altay). Bir fikrə görə, ı saitindən sonra gəldikdə r palatallaşaraq z samitinə çevrilmiş, a 

saitindən sonra gəldikdə isə dəyişməmişdir. 

3.  -t  şəkilçisi. Bu şəkilçi monqol dillərində  işləkdir:  kürgen “kürəkən” – kürged,  bulağ “bulaq” – bulağūd (qədim 

monqol), nom “kitab” – nomuud (buryat). Türk dillərində bir neçə sözdə bunun izlərini görmək olar: tigit “şahzadələr”, erät 

“kişilər, əsgərlər”, orut “yerlər” (qədim türk), toyot “bəylər”, xotut “xanımlar” (yakut), narat “şam ağacları” (tatar). Qədim 

türk dilində -ğut şəkilçisi də işlənmişdir: alpağut “cəsurlar”, uruŋut “döyüşçülər”. -t elementini telengit, soyot, bürüt tayfa 

adlarında görmək olar. Yakut dilində  -ttar  cəm  şəkilçisi  (-t+-lar)  işlənir:  ärättär  “kişilər”,  kırqıttar “qızlar”. Bu dildə 

mənsubiyyət  şəkilçilərində  də  -t elementi var: ağabıt “atamız”,  ağağıt “atanız”. Tunqus dillərində bu şəkilçi  əvəzlikdə 

(nuŋartan “onlar”), üçüncü şəxsin cəmində  (aknilten “onların böyük qardaşları”,  qaçatin  “götürdülər”),  hunāt “qızlar” 

sözündə, braŋgat, buldet tayfa adlarında görünür. Mancur dilində -ta/-te cəm şəkilçisi var: amata “atalar”, amcita “əmilər”. 

4.  -l  şəkilçisi. Tunqus-mancur dilləri üçün səciyyəvidir:  qūlel  “evlər” (evenk), dukul  “evlər” (orok). Qədim monqol 

dilində də işlənmişdir: kimul “dırnaqlar”, daba al “dağ keçidləri”. Müasir monqol dillərində -tşūl cəm şəkilçisinin tərkibində 

mövcuddur: bagatşūl “uşaqlar” (xalxa). Türk dillərində bu şəkilçi bəzi sözlərin (ükil~üküş “çox, çoxluq”) və şəkilçilərin (-lar) 

tərkibində  işlənir. Tarixən birinci şəxsin cəmində  işlənmiş  -alım/-älim  şəkilçisinin tərkib hissələrini belə göstərmək olar: -a 

(arzu şəkli göstəricisi)+ -l (cəm şəkilçisi)+ -ım (birinci şəxs şəkilçisi). Ayaq, bilək kimi sözlərdə -q/-k şəkilçisinin cəm şəkilçisi 

kimi götürülməsindən çıxış edərək, yenə onlar kimi cüt məfhumları ifadə edən əl, qol sözlərindəki -l elementini də cəm şəkil-

çisi hesab etmək olar. Başqa bir fikir isə türk dillərində çoxluq da bildirən -ş şəkilçisinin tunqus dillərindəki -l şəkilçisinə uy-

ğunluğudur (lambdaizm hadisəsinə görə digər Altay dillərindəki l samitinə türk dillərində ş uyğun gəlir). -ş şəkilçisinin çoxluq 

bildirməsinə bunları misal göstərmək olar: yış“meşəli dağ” – yı “ağac”, ödüş “sutkanın vaxtları” – öd “vaxt”, oğuş “qəbilə”. 

5.  -s  şəkilçisi. Monqol dilləri üçün səciyyəvidir:  kilince “günah” – kilinces, yeke “böyük” – yekes  (qədim monqol). 

Tunqus dillərində -sa topluluq bildirir: mōsa “meşə”. Mancur dilində -sa/-se/-so, -si cəm şəkilçisi işlənir: abakan “böyük” – 

abakasi “böyüklər”. Türk dillərində  qədim  şəkilçilərdən biri kimi göstərilir. Bir neçə tayfa adının tərkibində qalmışdır: 

ışbaras, töläs, tardus(ş), türgäs(ş)~türgis(ş). Üçüncü şəxs mənsubiyyət şəkilçisini bununla əlaqələndirsələr də, bu düzgün 

deyil, çünki həmin  şəkilçi cəmlik bildirmir. Digər tərəfdən,  s samitli variantın yalnız saitlə qurtaran sözlərə artırılmasına 

əsaslanaraq demək olar ki, s bitişdirici samitdir. 

İkinci qrup şəkilçilər mürəkkəb  şəkilçilərdir. Bunlar bir neçə  şəkilçinin birləşməsindən yaranmışdır və bu dillərin 

inkişafının sonrakı dövrünə aid edilir. Bunlara türk dillərindəki -lar (-l+-ar), monqol dillərindəki -nar (-na+-r), -nad (-na+-

d), -nuğūd (-nu+-ğud), tunqus dillərindəki  -sal (-sa+-l), -nasal (-na+-sal)  şəkilçilərini misal göstərmək olar. Monqol 

dillərində  işlənən  -nar  şəkilçisi də  qədim türk dilindəki  -lar  şəkilçisi kimi yalnız insan məfhumu bildirən sözlərə 

artırılmışdır: axanar “böyük qardaşlar”. -sal şəkilçisinin izini türk dillərində də görmək olar: qumsal “qumluq yer”. 

Altay dillərində cəm şəkilçiləri (xüsusi adlara artırıldıqda) “o və başqaları”, “o və onun kimilər” mənalarını da ifadə 

edir. Məsələn, annemler, teyzemler (türk), nökör Sükebağāturnar “yoldaş Süxebatar və başqaları” (monqol). Yapon 

dilindəki –taçi şəkilçisi də oxşar məna bildirir. 

---