Microsoft Word mirzaliyeva gunel docx
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
79
yolları.
Müasir dövrdə ərzaq təhlükəsizliyi qlobal səciyyə daşımaqla, müxtəlif sosial, iqtisadi, siyasi, texnoloji, bioloji, coğrafi, tarixi, etnik və həmçinin mənəvi kökə malik olan amillərin təsiri altında formalaşır. Bu mənada, onun tam və hərtərəfli öyrənilməsi bir neçə elm sahəsinin öhdəsinə düşür. Təhlillər göstərir ki, nəzəri- iqtisadi baxımdan ərzaq təhlükəsizliyi - qida məhsullarının istehsalı, daşınması, emalı, bölgüsü və istehlakını özündə əks etdirən münasibətlər sistemini əhatə edir. Bu problemin nəzəri həllində ərzağın həcmi ilə əhalinin sayı arasındakı nisbət, hər nəfər hesabı ilə qida məhsulları istehlakının orta norması, tərkibi, yeyinti məhsulu kimi qiymətləndirilməsi, yoxsulluq həddi, ərzaqla təmin olunma səviyyəsi və digər məsələlər müəyyən edilir. Bu əsas kriteriyalardan əlavə olaraq, ərzaq təhlükəsizliyi anlayışına ərzaq məhsullarının kalorilik səviyyəsi, keyfiyyəti, görünüşü və digər amillər də daxildir. Ərzaq probleminin bu cür sosial-iqtisadi təbiətə malik olması onu göstərir ki, qeyd olunan məsələ kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının istehsalına nisbətən daha geniş məna daşıyır. Ümumiyyətlə, ərzaq probleminin qlobal səviyyədə həlli – müxtəlif ölkələrin qarşılaşdıqları bir çox sosial-iqtisadi problemlər ilə bağlıdır. Buraya sənayeləşmə və urbanizasiya proseslərinin güclənməsi, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı istiqamətlərinin təyinat və ölçülərinin dəyişməsi, ekoloji təmiz ərzaq məhsullarının həcminin azalması və digər taleyüklü, həmçinin ciddi narahatlıq doğuran məsələləri aid etmək olar. Eyni zamanda, qlobal ərzaq probleminin yaranmasında təbii ehtiyatların mövcudluğu, iqtisadi inkişaf səviyyəsi, yığımın artım sürəti, kənd təsərrüfatının texnika ilə silahlanma səviyyəsi, qabaqcıl istehsal üsullarından istifadə edilməsi, kənd ə halisinin məşğulluq və təhsil səviyyəsi, aqrar - ərzaq kompleksində dövlətin tənzimləyici rolu, demokratik idarəçilik formalarının mövcudluğu kimi bu və digər amillər həlledici rola malikdir. 80
Qloballaşan dünyanın müasir vəziyyətinə narahatlıq gətirən çoxsaylı mənfi amillər mövcuddur. Məsələn, qlobal iqlim dəyişikliyi, ərzaq ehtiyatlarının azalması, müxtəlif növ təhlükəli yoluxucu xəstəliklərin meydana gəlməsi; ekoloji mühitin pisləşməsi ilə bağlı ərzaq məhsullarının keyfiyyətinin pisləşməsi, onların qiymətinin kəskin artması və digərlərini göstərmək mümkündür. Belə bir vəziyyətdə hər bir ölkə bu məsələyə diqqətlə yanaşmalı və öz əhalisınin keyfiyyətli ə rzaq məhsulları ilə təminatı məsələlərini həll etməlidir. Statistik təhlillər göstərir ki, bu gün dünya üzrə bütün ərzağın təxminən 1/3 hissəsi, yer kürəsi əhalisinin 75% - ni əhatə edən inkişaf etməkdə olan ölkələrdə istehsal edilir. Həmin ölkələrin dünya ərzaq ixracında payı 32% - ə, idxalında payı isə 26% - ə bərabərdir. İ qtisadçılar bu ölkələrdə ərzaq istehlakının aşağı səviyyədə olmasını, onlarda mövcud iqtisadi inkişaf və adambaşına gəlir səviyyəsinin yetərli olmaması ilə ə laqələndirirlər. Lakin, iqtisadi artım səviyyəsi yüksəldikcə, həmin ölkələrin beynəlxalq ərzaq bazarındakı rolu daha da artmağa başlamışdır. Bununla yanaşı, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr tərəfindən həyata keçirilən milli ərzaq siyasətinin əsas prioritetlərindən birini daha çox xarici iqtisadi maraqların təmin olunması təşkil edir. [34] Qlobal səviyyədə ərzaq məhsullarının axın istiqamətlərini, onların məzmunu və dinamikasını xarakterizə edərkən, beynəlxalq ərzaq şirkətlərinin həlledici rolunu da nəzərə almaq lazımdır. Çünki, emal olunmuş ərzağın əsas hissəsi, dünya bazarına çıxarılan kənd təsərrüfatı məhsullarının böyük hissəsi beynəlxalq ərzaq ş irkətləri çərçivəsində və ya onların birbaşa texnoloji, maliyyə, təşkilati və digər təsirlər altında istehsal edilir. Bu qurumlar müxtəlif ölkələrdə ərzaq sistemlərinin səmərəli və məqsədyönlü artımının əsas daşıyıcıları və stimullaşdırıcısı olmaqla yanaşı, həm də virtual beynəlxalq bazar məkanının formalaşmasına da böyük təsir göstərirlər. Müşahidələr göstərir ki, qloballaşma şəraitində ərzaq problemi təkcə kənd təsərrüfatı çərçivəsində həll olunan məsələ deyildir. Aqrar sahənin ərzaq təminatında payı, ölkənin texnoloji baxımından hansı inkişaf səviyyəsində olma- ğ ından çox asılıdır. Ərzaq bazarının vəziyyəti isə öz növbəsində aqrar bölmənin 81
fəaliyyət ahəngdarlığına, mühüm təsir imkanlarına malikdir. Ərzaq bazarının fəaliyyətini xarakterizə edən göstəricilər, xüsusən də qiymətlər, istehlak səbətinin dəyəri, fermerlərin gəlirləri kimi göstəricilər - aqrar - ərzaq kompleksinin müəyyən zaman kəsiyində hansı prioritetlər əsasında həyata keçirilməsindən asılı olaraq formalaşır. İ qtisadi ədəbiyyatda bəzən ərzaq təminatı baxımından aqrar sahənin inkişafı imkanlarından danışarkən, bir çox hallarda istehlakçının rolu ikinci plana keçir. Zənnimizcə, aqrar sahə və ərzaq bazarı nəticə etibarı ilə, istehlakçı üçün işlədiyinə görə belə yanaşma arzu olunmazdır. Əlbəttə, müxtəlif iqtisadi - texnoloji sistemlərdə istehlakçıların prioritet kimi qəbul edilməsi həmin sistemlər üçün xoşagəlməz nəticələrə də səbəb ola bilər. Ərzaq bazarı və aqrar bölmə üçün bu səciyyəvidir. İstehlakçının üstünlüyü ərzaq bazarında aparıcı olsa da, yeganə amil deyildir. Məsələ orasındadır ki, müasiri olduğumuz ən sivil səviyyədə belə istehlakçı düşüncəsinin yedəyində getmək, onu qeyri-şərtsiz səmərəli hesab etmək zənnimizcə heç də məqsədəuyğun deyildir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində aqrar - ərzaq münasibətlərinin tənzimlənməsi kifayət qədər çoxaspektli xarakter daşıyır. Ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi aspektindən yanaşdıqda, bu münasibətlərin dövlət tənzimlənməsi ilk növbədə kənd təsərrüfatı əmtəə istehsalçılarına dövlət dəstəyinin reallaşdırılması ilə xarakterizə edilir. Bu proses inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsində özünü daha uğurla reallaşdırmaqdadır. Məsələn, Almaniya, Kanada və Fransada dövlət büdcəsindən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına çəkilən xərclər təxminən 42 - 52% nisbətlərində dəyişir. Skandinaviya ölkələrində isə bu göstərici 60 - 80%-ə qədər tərəddüd edir. Postsovet respublikalarında bütövlükdə götürdükdə, kənd təsərrüfatının dövlət tərəfindən dəstəklənməsi ilə bağlı sərf edilən məsrəflər bütövlükdə dövlət büdcəsinin təxminən 1,4% - ə qədərini təşkil edir. [34] Qeyd etmək lazımdır ki, Avropa Birliyinə daxil olan ölkələrdə ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi aspektindən kənd təsərrüfatı əmtəə istehsalçılarına göstərilən dövlət yardımları həm də dövlət tərəfindən məhsulların tədarükü sistemi ilə də kifayət qədər tamamlanır. (Tarixin təcrübəsindən göründüyü kimi, keçmiş 82
Sovet İttifaqına daxil olan ölkələrdə mərkəzləşdirilmiş iqtisadi münasibətlər sisteminin mühüm tərkib hissəsi kimi dövlət tədarükü sistemindən kifayət qədər geniş şəkildə istifadə edilirdi və bütün bunlar ilk növbədə kənd təsərrüfatı müəssisələrinin məhsul satışı probleminin effektiv şəkildə həllinə xidmət edirdi. Bundan əlavə, Qərbi Avropa ölkələrində də ərzaq məhsullarının idxal və ixracı ilə bağlı proseslərin tənzimlənməsi həyata keçirilir. Eləcə də, əsas növ ərzaq məhsullarının istehsalı ilə bağlı kvotalar müəyyənləşdirilir və təminatlı qiymətlər tətbiq edilir. Eyni zamanda, ərzaq məhsullarının qiymətlərinin sabitləşdirilməsi, eləcə də kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı və reallaşdırılması sisteminin yenidən qurulması ilə bağlı tədbirlər subsidiyalaşdırılır. Təhlillər göstərir ki, inkişaf etmiş ölkələrdə infrastruktur sisteminə yardım göstərilməsinə istiqamətlənmiş tədbirlər - dövlət yardımının mühüm tərkib hissəsi kimi xarakterizə edilir. Bundan əlavə, aqrar münasibətlərin dövlət tənzimlənməsinin sosial aspektləri də kifayət qədər geniş şəkildə təzahür edir. Belə ki, kənd yerlərinin inkişaf etdirilməsi, ətraf mühütün qorunması, eləcə də əmtəə istehsalçılarının gəlirlərinin artırılması və regionların sosial iqtisadi inkşafı dövlətin sərəncamında olan məsələlərdən biri hesab
edilir. Fikrimizcə, Azərbaycan Respublikası aqrar sahəyə dair hüquqi-normativ bazasını modernləşdirməklə, milli istehsal səviyyəsini həm keyfiyyətcə, həm də kəmiyyətcə yüksəldərək dünya bazarında həmin boşluğu doldurmaq imkanı qazana bilər. Müasir dünya artıq ekoloji təmiz ərzaq, kənd təsərrüfatı məhsullarının vacibliyini yəqin etmişdir və belə məhsulların istehlakına üstünlüyü davamlı olaraq artırmaqdadır. Bu baxımdan, ölkəmizdə də milli istehsal beynəlxalq standartların tələblərinə uyğunlaşdırılaraq qlobal bazarın bu seqmentində geniş yer ala bilər. Hüquqi-normativ bazanın modernləşdirilməsi həm də mövcud xammal potensialından daha səmərəli istifadəni şərtləndirir ki, bu da öz növbəsində aqrar sahənin ümumi inkişafı üçün geniş imkanlar yaradır. Qanunvericilik bazasının inkişaf etmiş dünya ölkələrinin təcrübəsinə uyğunlaşdırılması kimi məsələlər ölkəmizin ərzaq təhlükəsizliyi məsələsinin etibarlı həlli üçün də olduqca önəmlidir. [34]
83
Yuxarıda vurğulandığı kimi, ərzaq təhlükəsizliyinin əsas məqsədi - ölkə ə halisini kənd təsərrüfatı məhsulları, xammal və ərzaqla davamlı olaraq etibarlı təmin etməkdən ibarətdir. Bu məqsədə çatmaq üçün daxili istehlak bazarında həyat və sağlamlıq üçün təhlükəsiz ərzaq məhsullarının yetərincə fiziki mövcudluğu təmin edilməlidir. Əhali isə həmin ərzağı əldə etmək imkanına malik olmalıdır. Ə rzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün qısa və orta müddətli keçici tədbirlərin səmərəli tətbiqi də çox zəruridir. Bu isə fikrimizcə əsasən özəl sektorun və sahibkarlığın inkişafı ilə təmin olunmalı və aşağıdakı istiqamətləri əhatə etməlidir: - ərzaq məhsulları istehsalçılarının, anoloji məhsulların idxalından müdafiəsi; - müəssisələr arasında qarşılıqlı borcların restruktrizasiyası; - istehlakçıların müdafiəsinin gücləndirilməsi; - ərzaq təhlükəsizliyi sahəsində müvafiq məlumat sisteminin yaradılması yolu ilə fövqəladə vəziyyətə hazırlıqla bağlı əlavə tədbirlərin həyata keçirilməsi və s. Fikrimizcə, ərzaq təhlükəsizliyi sahəsində uzunmüddətli tədbirlərin başlıca məqsədi Azərbaycanın kənd təsərrüfatının gəlirliyini və rəqabət qabiliyyətinin artırılmasını, eləcə də onun beynəlxalq iqtisadi sistemə inteqrasiya olunmasını nəzərdə tutmalıdır. Ərzaq təhlükəsizliyi əsasən ölkədə kənd təsərrüfatının inkişafı və ərzaq istehsalı vəziyyətinin yaxşılaşdırılması hesabına təmin edilməlidir. Məlumdur ki, hər bir ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunması - çoxsaylı təbii - texnogen, texnoloji, aqroekoloji, sosial - iqtisadi, siyasi və digər risklərlə bağlıdır. Bu baxımdan, müasir şəraitdə aqrar sahənin mövcud potensialı keyfiyyətli və ekoloji təmiz məhsul sahəsində məhsuldarlığın yüksəldilməsinə, əkinə yararlı istifadəsiz torpaqların bərpasına, heyvandarlığın və onun yem bazasının inkişafına, lazımi dövlət dəstəyinin göstərilməsinə, kənddə sosial proqramların həyata keçirilməsinə və digər anoloji tədbirlərin aparılmasına yönəldilməlidir. [34] Hazırda qloballaşan dünyanın ərzaq bazarında ekoloji təmiz, keyfiyyətli kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarına ciddi ehtiyac duyulur. Ümumiyyətlə, ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı dedikdə, təkcə təbii yolla alınmış, təmiz məhsulların istehsalı başa düşülməməlidir. Bu zaman ətraf mühitin, torpağın münbitliyinin təbii 84
yolla qorunması, təbiətdəki xeyirli mikroorqanizmlərin, flora və faunanın mühafizəsi kimi məsələlərin də diqqətdə olması çox vacibdir. Kimyəvi-sintetik maddələr tətbiq etmədən bitkiçilik məhsulları istehsal etmək, yaxud safqanlı heyvanlar yetişdirməklə yanaşı, həm də insanların təbiətə ögey münasibətinin dəyişməsi də mühümdür. Bununla yanaşı, məhsulların təhlükəsizliyinin təminatında bütün mərhələlər istehsal, saxlanılma, nəql olunma, emal, realizə və idxal əməliyyatları üzrə də texniki reqlamentin tələblərinə uyğun tədbirlərin görülməsi vacibdir. Ekoloji təmiz məhsullar- tərkibində zərərli maddələrin miqdarı adi məhsullara nisbətən dəfələrlə az olan, normativlərə uyğun məhsullar hesab olunur. Ekoloji təmiz məhsullar mineral gübrələr, pestisidlər və digər texnogen təsirlərin olmadığı təmiz sahələrdən alınır. Təbii xammaldan minimal kənar qatqıların təsiri ilə alınan məhsulları da ekoloji təmiz hesab etmək olar. Eko, bio, orqanik terminləri eyni prosesi ifadə edən müxtəlif anlayışlardır. Məsələn, Avropada qəbul edilmiş ekoloji (bioloji və ya üzvi) kənd təsərrüfatı dedikdə, istehsal standartları əsasında yetiş- dirilmiş, yığılmış, emal edilmiş və qablaşdırılmış məhsullar nəzərdə tutulur. İngi- lislər bunu organic, almanlar və fransızlar bio, hollandlar isə eco adlandırırlar. Orqanik məhsullar dedikdə - Avropa komissiyasının bu tipli məhsullara olan tələbləri əsasında sertifikatlaşdırılmış, təbii saxlama müddətinə malik, geni modifikasiya edilmiş komponentlərin, pestisidlərin, mineral gübrələrin, antibiotiklərin, boy hormonlarının, müxtəlif konservantların, antioksidantların, aromatizatorların, stabilizatorların, rənglərin, tamvericilərin və süni mənşəyə malik digər qatqıların tamamilə olmadığı təbii, ekoloji təmiz qida məhsulları başa düşülür. Malların ekoloji təmiz olması onların etiketlərinə vurulan nişanlar ilə qeyd edilir. Müşahidələr göstərir ki, bu gün dünyada ekoloji təmiz qida məhsulları istehsalı imkanları baxımından bir sıra ölkələr daha böyük potensiala malikdir. Ekoloji təmiz qida məhsulları istehsal edən təsərrüfatların sayı Avropa, Asiya, Afrika və Latın Amerikası ölkələrində böyük sürətlə artır. Məsələn, dünya üzrə ekoloji təmiz qida məhsulları istehlakının 70 faizi isə Şimali Amerika və Avropa ölkələrinin payına düşür.
85
Qeyd etmək lazımdır ki, sağlamlığın təmin olunması üçün insanların istifadə etdiyi ərzaq məhsulları standartlara cavab verməli və həyat üçün təhlükəsiz olmalıdır. Məsələn, "İstehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununa görə hər bir istehlakçı istifadə etdiyi məhsulların keyfiyyət tərkibi haqqında məlumat almaq hüququna malikdir. Lakin təəssüflər olsun ki, ərzaq bazarında məhsulların keyfiyyət xüsusiyyətləri haqqında onlar tam lazımi məlumat verilmir. Ekoloji təmiz ərzaq məhsullarının istehsalı və əhalinin onlarla təmin edilməsi baxımindan ölkəmizin mövcud imkanları və potensial ehtiyatları böyükdür. Onlardan daha səmərəli və məqsədyönlü istifadə edilməsi isə dövrümüzün tələbidir. Son illərdə bu istiqamətdə normativ-hüquqi baza yaradılmış, müəyyən tədbirlər görülməyə başlanmışdır. Məsələn, ölkə Prezidentinin 13 iyun 2008 - ci il tarixli Sərəncamı ilə “Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edilmişdir. Bu qanun ölkəmizdə ə halinin, torpağın, suyun, bitkilərin və heyvanların sağlamlığını və təhlükəsizliyini təmin edən ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının istehsalı, emalı və dövriyyəsi ilə bağlı münasibətləri tənzimləyir. Eyni zamanda, bu qanunda nəzərdə tutulmuş ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı, ərzaq məhsullarının istehsal qaydaları, ekoloji təmiz kənd təsərrüfatında istifadəsinə icazə verilən təbii və qeyri-təbii vasitələrin siyahısı, bu subyektlərə verilən sənədin formasını və verilməsi qaydası nəzərdə tutulmuş ekoloji müşahidə və sertifikatlaşdırma qaydaları, akkreditasiya orqanlarının funksiyaları, beynəlxalq standartların tələbləri nəzərə alınmaqla bu tip məhsulların sertifikatlaşdırılması qaydaları, sertifikatların nümunəvi formaları, ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı, ərzaq məhsullarının dövriyyəsi, markalanması, saxlanması və daşınması qaydalarının müəyyən edilərək lazımi tədbirlərin görülməsi isə ölkə hökumətinə tapşırılmışdır. Digər qanunvericilik aktlarına da onunla bağlı müəyyən dəyişikliklər edilmiş, yaranan problemlərin aradan qaldırılması yolları aydın şəkildə göstərilmişdir. Məsələn, Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsində qeyd olunduğu kimi, “ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının tələblərinə cavab verməyən kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarına, ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı, ərzaq məhsullarının milli əmtəə 86
nişanının vurulmasına, ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı, ərzaq məhsullarının dövriyyəsi ilə məşğul olan şəxslər tərəfindən həmin məhsulların ənənəvi üsullarla istehsal edilmiş məhsullarla qarışdırılmasına və spesifikliyinin qorunmamasına, etiketi üzərində istehsalında genetik modifikasiya olunmuş orqanizmlər və onların törəmələrindən istifadə haqqında məlumatlar göstərilməyən ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının Azərbaycan Respublikasında satışa çıxarılmasına görə - fiziki şəxslər əlli manat, vəzifəli şəxslər üç yüz manat məbləğində, hüquqi şə xslər iki min manat miqdarında cərimə olunurlar”. Yaxud, hələ 1997 - ci ildə qəbul edilmiş “Toxumçuluq haqqında” Qanunun “Toxumların idxalı və ixracı” adlanan 27 - ci maddəsində qeyd edilmişdir ki, “...gen mühəndisliyi əsasında alınmış bitki toxumlarının (genetik dəyişdirilmiş və ya genetik modifikasiya edilmiş orqanizmlərin) Azərbaycan Respublikasına idxalına icazə verilmir”. Göründüyü kimi, qanunvericiliklə transgen bitkilərdən və məhsullardan istifadə qadağan olunur. Ümumdünya Ticarət Təşkilatına üzv olmaq niyyətimizlə əlaqədar bu təşkilatın tələbi nəzərə alınaraq ölkəmizə idxal olunan ərzaq məhsullarının etiketi üzərində transgen və ya genetik modifikasiya olunmuş orqanizmlərdən (GMO) istifadə olunub olunmaması barədə məlumatlar olması tələb olunur. Lakin bugünkü reallıq ondan ibarətdir ki, bu tələb tam yerinə yetirilmir. Belə ki, uzun müddət keçməsinə baxmayaraq genetik modifikasiya olunmuş orqanizmləri aşkar etmək üçün müvafiq laboratoriyalar hələ də səmərəli fəaliyyət göstərmirlər. Bununla yanaşı, xarici ölkələrdən geni dəyişdirilmiş qarğıdalı, kartof və digər bitki sortlarının toxumları gətirilərək əkilir və transgen məhsullar idxal olunur. Fikrimizcə, insan sağlamlığını, torpağın münbitliyinin yaxşılaşmasını, ətraf mühitin mühafizəsini, bioloji müxtəlifliyin qorunmasını təmin edən və istehsalına tələbatın getdikcə artdığı ekoloji kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi bu günümüzün və gələcəyimizin tələbidir. Bu məsələnin həllində kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının üzərinə böyük məsuliyyət düşür və hesab edirik ki, onlar ətraf mühitə zərər vurmadan kənd təsərrüfatı istehsalını artırmaq gücündədirlər, bu işdə onlara dövlət tərəfindən lazımi köməklik göstərilməlidir. Bu məsələ ilə bağlı biz aşağıdakı tədbirlərin də görülməsini təklif edirik: [34] 87
- ekoloji təmiz məhsulların istehsal həcmini artırmaq üçün kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan təsərrüfatlara, ölkə vətəndaşlarını zərərsiz ə rzaqla təmin etdiklərinə görə, dövlət tərəfindən xüsusi güzəştlərin edilməsi (məsələn, bir sıra Avropa ölkələrində (Almaniya, Hollandiya və s.) olduğu kimi); - ekoloji təmiz məhsulların emal şəraitinin yüksək səviyyəli sanitariya- gigiyena qaydalarına uyğun olması, gigiyena standartlarının norma və tələblərinin yerinə yetirilməsi; - buraxılan məhsulun ekoloji standartlara uyğunluğuna nəzarət üçün, ərzaq məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan kənd təsərrüfatı qurumlarına ekoloji sertifikatın təqdim edilməsi; - kənd təsərrüfatında tətbiqinə icazə verilən vasitələr istisna olmaqla sintetik mineral gübrələrdən, pestisidlərdən, boy hormonlarından (stimulyatorlardan), yeyinti məhsulları istehsalı prosesində istifadə edilən sintetik qida əlavələrindən, anbarların və mal - qaranın saxlandığı binaların dezinfeksiyasında ekoloji təhlükə mənbəyi yaradan kimyəvi vasitələrdən imtina edilməsi; - ekoloji təmiz məhsulun mənbəyi kimi sertifikatlaşdırılmış toxumlardan və ə kin materiallarından ekoloji təmiz torpaqlarda istifadə olunması; - ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının istehsalı prosesində genetik modifikasiya olunmuş orqanizmlər və onların törəmələrindən istifadə edilməsinə sərt qadağaların qoyulması; - ekoloji cəhətdən təmiz ərzaq məhsullarının sağlamlıq üçün zəruri olduğu barədə ictimaiyyət içərisində geniş təbliğai işlərinin aparılması və əhalinin bu sahədə savadsızlığının aradan qaldırılması; - təhlükəsiz və ekoloji təmiz ərzaq məhsullarının yaradılması istiqamətində sağlam məhsullar istehsalının yeni elmtutumlu texnologiyasının işlənib hazırlanması və bu yöndə aşağıdakılara xüsusi diqqətin göstərilməsi. Belə ki: a) funksional profilaktiki, müalicəvi ərzaq məhsullarının texnologiyasının işlənib hazırlanması; b) yüksək keyfiyyətli və ekoloji təhlükəsiz ərzaq xammalı istehsalının təmin olunması istiqamətində işlərin sürətləndirilməsi;
88
c) keyfiyyətli ərzaq xammalı və qida məhsullarının müasir saxlanılma və nəql olunma texnologiyasının formalaşdırılması; ç) ekoloji təhlükəsiz ərzaq məhsullarının, qalıqsız emal texnologiyası və keyfiyyətinə nəzarət metodlarının işlənməsi; d) dövlət səviyyəsində ekoloji təmiz ərzaq məhsullarından ibarət geniş istehsal - ticarət şəbəkəsinin fəaliyyətinin təmin edilməsi; e) ekoloji təmiz ərzaq məhsulları üçün yeni və mütərəqqi qablaşdırma növlərinin hazırlanaraq tətbiq edilməsi; ə ) müasir avadanlıq və cihazları əldə etməklə (hazırlamaqla), həm yerli, həm də ölkəmizə idxal olunan ərzaq məhsullarının keyfiyyəti və təhlükəsizliyinin monitorinqinin təmin edilməsi, bu istiqamətdə yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin hazırlanması və s. [34] Cari yüzilliyin birinci yarısında dünya əhalisinin sayının çoxalaraq təqribən 9,0 milyard nəfərə çatacağı təqdirdə ərzaq məhsullarına, yemlərə və lifə qlobal tələbat iki dəfə artacaq və kənd təsərrüfatı bitkiləri, yəqin ki daha yüksək dərəcədə bioenerji və digər sənaye məqsədləri üçün istifadə ediləcək. Beləliklə, kənd təsərrüfatı məhsullarına yeni və ənənəvi tələbat onsuz da zəif olan kənd təsərrüfatı ehtiyatlarına getdikcə artan təsirini göstərir. Bununla bərabər, kənd təsərrüfatı sahəsi torpaq və su uğrunda sürətlə böyüyən şəhərlərlə rəqabət aparması ilə yanaşı, iqlim dəyişikliyinə adaptasiyası və onun nəticələrinin yumşalmasına təsiri, təbii ə razilərin qorunması, təhlükə altında olan növlərin mühafizəsi kimi istiqamətlərdə fəaliyyət göstərməli olacaq. Qeyd olunanlara əlavə olaraq, ETT-nin təsiri nəticəsində dünyanın bir çox regionlarında kənd yerlərində yaşayan əhalinin sayı tədricən azalacaq və buna görə də kənd təsərrüfatı ilə məşğul olanların sayında da ciddi dəyişiklik olacaqdır. Bu da öz növbəsində insanların az torpaq və işçi qüvvəsindən istifadə etməklə daha çox kənd təsərrüfatı məhsullarının əldə olunması üçün yeni texnologiyalara olan təlabatı yüksəldəcək. Belə olan təqdirdə dövlət investisiyalarının prioritet sahələrini aşağıdakılar təşkil edəcəkdir: - kənd təsərrüfatında elmi tədqiqatlar və yeniliklər;
89
- irimiqyaslı infrastrukturun yaradılmasına, məsələn yollar, limanlar və elek- trik stansiyalarının tikintisinə, kənd təsərrüfatı institutlarına və elmin yayılması üzrə xidmətlərə qoyuluşlar; - təhsil (əsasən qadınların təhsil alması), sanitariya, təmiz su ilə təmin edilmə, səhiyyə və s. [34] Lakin, 2000 - ci ildə elmi tədqiqatlara və yeniliklərə dövlət investisiyalarının dünya həcmi cəmi 23 milyard ABŞ dolları təşkil etmişdir və qeyri - bərabər pay- laşdırılmışdır. Kənd təsərrüfatına yönəldilmiş rəsmi yardım (İRY) 1980 - ci ildən 2005 - ci ilədək real olaraq 58 faiz azalmışdır, həmin dövrdə 17 faiz İRY payı 3,8 faizədək aşağı düşmüşdür. Hal - hazırda o, təxminən 5 faiz təşkil edir. [1] Kənd təsərrüfatına yönəldilmiş 29 milyard ABŞ dollarını Hindistan və Çin kimi ən çox əhalisi olan iki ölkəyə istiqamətləndirilməsi ehtimal olunur. Region- lara gəldikdə, Saxaradan cənubda olan Afrikaya təxminən 11 milyard, Latın Amerikasına və Karib hövzəsinə - 20 milyard, Yaxın Şərq və Şimali Afrikaya - 10 milyard, Cənubi Asiyaya - 20 milyard və Şərqi Asiyaya - 24 milyard ABŞ dolları investisiya cəlb etmək zəruridir. [1] Proqnozların tərtib edilməsində əhalinin bir nəfərinə düşən yeni investisiya- ların həcminin regional fərqlərinə təsiri də nəzərə alınmalıdır. Əhalinin sayının müxtəlif artım templərini nəzərə alaraq, məsələn, Latın Amerikasında, kənd təsərrüfatında işçi qüvvəsi praktiki olaraq iki dəfə azalsa da, Saxaradan cənubda olan Afrika ölkələrində bu göstəricilərin iki dəfə artması gözlənilir. Bu göstərir ki, 2050-ci ilə Latın Amerika kəndlisinin əsas kapitalının həcmi onun Saxaradan cənubda Afrikadakı həmkarından 28 dəfə artıq gözlənilir. [1] İ nkişaf edən ölkələrdə kənd təsərrüfatına birbaşa xarici investisiyalar investi- siya boşluqlarını doldura biləcək. [1] Lakin yoxsul və ərzaqla təmin olunmamış ölkələrin torpaqlarını zəbt etmək məqsədilə belə investisiyalar üzrə artıq siyasi və iqtisadi gedişlərin edilməsi ehtimal olunur. Ona görə də belə sövdələşmələr elə həyata keçirilməlidir ki, investisiyaları qəbul edən ölkələrin əhalisinin bundan faydalanmasını maksimuma çatdırmaqla, onların ərzaq təhlükəsizliyinin səviyyəsini yüksəltməklə yoxsulluğun 90
səviyyəsi aşağı salınsın. Kənd Təsərrüfatının və ərzaq təhlükəsizliyinin gələcəyi iqlim dəyişikliyi ilə sıx bağlıdır. Gələcəkdə iqlim dəyişikliyi ərzaq təhlükəsizliyinə ciddi təsir göstərəcək. Xroniki aclığın səviyyəsi yüksək olan yoxsul ölkələr iqlim dəyişikliyi pro- seslərinə daha meyillidir. İnkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyəti Afrikanın ərzaq idxalından xeyli asılı ola bilər. Ə KTT - nin məlumatına görə, iqlim dəyişikliyinin ərzaq istehsalına təsirinin az olması illərində, xüsusən 2050 - ci ilədək ərzaq məhsullarının paylaşdırılması ə rzaq təhlükəsizliyinə ciddi təsir göstərəcək: qlobal istiləşmə nəticəsində inkişaf edən ölkələrdə kənd təsərrüfatı istehsalının 9 faizdən 21 faizə enməsi müşahidə ediləcək. Hazırda iqlim dəyişikliyi proqnozlarına görə 2050-ci ilə 9,1 milyard dünya ə halisini doyurmaq məsələsinin həlli dünya kənd təsərrüfatının üzləşdiyi ən ciddi problemlər sırasına daxildir. Bununla yanaşı, ərzaq təhlükəsizliyinə müsbət təsir göstərə biləcək iqlim dəyişikliyinin neqativ nəticələrindən müdafiə vasitələri mövcuddur. Məsələn, aqromeşəmeliorasiyanın köməyi ilə torpaqdan karbon qazının çıxarılmasının, həmçinin torpağın becərilməsinin və deqradasiya olunmuş torpaqların bərpa edilməsinin neqativ nəticələrlə mübarizədə böyük potensialı var. Tədqiqatçılar belə hesab edir ki, iqlim dəyişikliyi temperaturun yüksəlməsi, karbon qazının çoxalması, alaq otlarının artması, parazit və xəstəliklərin yayılması nəticəsində onların kənd və meşə təsərrüfatına təsiri artır. Qısamüddətli perspektivdə quraqlıq, anomal istilik, daşqınlar və güclü qasırğalar kimi təbii fəlakətlərin çoxalması gözlənilir. Adaptasiya prosesində və iqlim dəyişikliyinin neqativ nəticələrinin aradan qaldırılmasında kənd təsərrüfatının nəzərə çarpacaq rolu etiraf edilməlidir. İ qlim dəyişikliyi ərzaq təhlükəsizliyinin hər dörd tərkib hissəsinə (möv- cudluq, mümkünlük, utilizasiya və sabitlik) təsir göstərəcək. Mövcudluğun nəzəri cəhətindən, havada karbon qazının yüksək tərkibi bəzi 91
bitkilərin məhsuldarlığına müsbət təsir göstərsə də, qida maddələrinin tərkibi artmaya da bilər. İ qlim dəyişikliyi dünyada kənd təsərrüfatı istehsalının qeyri-sabitliyini güc- ləndirəcək və təbii fəlakətlərin tezliyini artıracaq. Proqnozlara görə 2050 - ci ilədək temperaturun yüksəlməsi ərzaq məhsul- larının qiymətlərinə təsir göstərərək artacaq. 2050-ci ildən sonra temperaturun gələcəkdə ola biləcək yüksəlməsi ilə inkişaf edən ölkələrdə kənd təsərrüfatı istehsalının aşağı düşməsi və qiymətlərin yüksək sıçrayışı gözlənilir. Ehtimal edilə bilər ki, iqlim dəyişikliyi qida məhsullarının təhlükəsizliyinə təsir göstərir, çünki o, yoluxucu xəstəlik daşıyıcılarının, təzyiqin yüksəlməsinin, qida və su mənşəli xəstəliklərin yayılmasına şərait yaradacaq. Nəticədə kənd təsərrüfatı məhsuldarlığının, eyni zamanda yoxsulluğun və ölüm səviyyəsinin artmasına gətirib çıxaran əmək məhsuldarlığının xeyli aşağı düşməsi gözlənilir. Ehtimal edilir ki, bəzi inkişaf etmiş ölkələrdə kənd təsərrüfatı və ərzaq məh- sullarının istehsalı neqativ təsirlərə çox meyilli olacaq, xüsusilə də bu hal əhalinin aşağı gəlirli, aclıq və yoxsulluğun yüksək səviyyəsində olan təbəqəsinin yaşadığı quraqlıq, daşqın və iqlim küləklərindən əziyyət çəkən ölkələrinə şamil edilə bilər. Bütün bu faktorlar Afrikada ərzaq məhsullarının idxalından yüksək asılılığa gətirib çıxara bilər. Qiymətləndirmələrə görə, iqlim dəyişikliyi Afrikada XXI əsrin sonlarına doğru kənd təsərrüfatı məhsullarının potensial istehsalını 15-30 faiz aşağı sala bilər. Tədqiqatçılar belə hesab edir ki, iqlim dəyişikliyi səbəbindən kənd təsərrüfatına güclü neqativ təsir daha çox Afrikada Saxaradan cənubda gözlənilir. İ qlim dəyişikliyinə adaptasiya prosesi güclü maliyyə qoyuluşu da tələb edəcəkdir, lakin bu ərzaq təhlükəsizliyinin qorunması, yoxsulluq səviyyəsinin aşağı düşməsi və ekosistemin qorunması üçün zəruridir. Ərzaq təhlükəsizliyinin məqsədlərinə və eyni dərəcədə də enerji məqsədlərinə nail olunması üçün müasir kənd təsərrüfatı metodikalarına, institutlarına və texnologiyalara investisiyaların yatırılmasına ehtiyac var. Son zamanlaradək iqlim dəyişikliyi üzrə müzakirələrdə kənd təsərrüfatı, 92
meşələrin deqradasiyası və qırılmasının qarşısının alınması üzrə fəaliyyətlərə aid olan bəzi hallar istisna olmaqla, bu məsələ ikinci dərəcəli məsələ kimi qalırdı. Ə KTT torpaqdan karbon iki-oksidin çıxarılması kimi bəzi kənd təsərrüfatı layihələrinin maliyyələşdirilməsinin mövcud mexanizmlərindən çıxarılmasının adını çəkir. Ə KTT-nin yeni sənədinə uyğun olaraq, dünyanın artan əhalisini ərzaqla təmin etmək üçün zəruri olan kənd təsərrüfatı istehsalının lazımi səviyyəyədək artırılması tədqiqatlara və ixtiralara dövlət vəsaiti qoyuluşlarının yüksəldilməsini, yeni texnologiyaların tətbiq edilməsini, o cümlədən fermer təsərrüfatlarının metodolo- giyasının aparılmasını və yeni kənd təsərrüfatı bitkiləri növlərinin alınmasını tələb edəcək. Proqnozlar göstərir ki, ən böyük həcmdə məhsullar əkin sahələrinin artırıl- ması hesabına deyil, məhsuldarlığın yüksəldilməsi və istifadə edilən əkin sahə- lərinin intensiv becərilməsi yolu ilə əldə ediləcək. Dünyada zəruri olan istehsalın artırılmasının 90 faizi məhsuldarlığın yüksəlməsi və intensiv becərilməsi hesabına, yalnız 10 faizi isə əkin sahələrinin genişləndirilməsi hesabına gözlənilir. İnkişaf edən ölkələr üçün ƏKTT bunu 80/20
ölkələrdə praktiki olaraq bütün artım məhsuldarlığın artırılması hesabına əldə edilməlidir. Məhsuldarlığın artırılması problemi iqlim dəyişikliyinin təsiri ilə özünü daha çox büruzə verir. Temperaturun normadan artıq aşağı düşməsi ərzaq məhsullarının dünya istehsalı potensialına ciddi təsir göstərir və qarğıdalı kimi əsas bitkilərin məh- suldarlığının kəskin azalmasına gətirib çıxarır. Temperaturun aşağı düşməsi daha çox cənub enliklərdə - Afrikada, Asiyada və Latın Amerikasında nəzərə çarpır və lazımi tədbirlər görülməzsə, məhsuldarlıq 20-40 faiz aşağı düşə bilər. Yeni texnologiyalar və onların tətbiq edilmə metodlarının təkmilləşdirilməsi iqlim dəyişikliyi və su ehtiyatlarının həcminin aşağı düşməsi ilə mübarizədə ə həmiyyət kəsb edəcək. Məhsul yığımından sonra məhsul itkisinə yol verilməməsi hesabına kənd 93
təsərrüfatı istehsalının artırılması innovasiyalar tələb edən daha bir problemli sahədir. İ stehsalın artırılması üçün yeni fermer metodlarının və texnologiyalarının tət- biq edilməsi üzrə bir sıra sahələr mövcuddur: Fermerlər tərəfindən kənd təsərrüfatı istehsalı vasitələrinin istifadəsinin effektliyinin yaxşılaşdırılması. Təbii ehtiyatların azalması, təbii yanacaq, azot və fosfor kimi ehtiyatlara qiymətlərin artması zamanı zərurət yaranacaq. Kənd təsərrüfatının müdafiəsi münasibətində böyük ümidlərin bağlandığı metodlardan biri torpağın sıfır dərəcədə işlənməsi (torpaq qatının çevrilməməsi) - bu metodu istifadə edən fermerlər yanacağın sərfini təxminən 2/3 hissəsi qədər aşağı salır, eyni zamanda torpağı karbon 4 - oksidindən təmizləyirlər. Bununla yanaşı, gübrələrdən istifadəni kənd təsərrüfatında azotun istifadə miqyaslarının artrılması və bioloji - bağlı azotun təchiz olunma miqyasının artırılması yolu ilə daha effektiv istifadə yolu ilə əldə etmək olar. Su daha bir resursdur, o üst axınların yığımı və torpaqda rütubətin saxlanılması metodikasının yardımı ilə effektiv istifadə edilməlidir. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin yeni növlərinin işlənib-hazırlanması. Bitkilərin düzgün becərilməsi metodikası yüksək məhsuldarlıqlı yeni bitki sortlarının becərilməsinə gətirib çıxara bilər ki, bu da itkilərin azalmasına və kənd təsər- rüfatını iqlim dəyişikliyinin nəticələrinə, su resurslarının çatışmazlığına daha dayanıqlı etməyə yardım edər. Lakin ƏKTT sənədində ətraf mühitə və insan sağ- lamlığına mümkün təsir edə biləcək neqativ təsirdən qorumaq məqsədilə yeni texnologiyaların diqqətli təhlilinin vacibliyi qeyd edilmişdir. Kənd təsərrüfatına aid elmi-tədqiqat işlərinə investisiyaların artırılması. Bu faktı nəzərə alsaq ki, elmi-tədqiqat işlərinə investisiya qoyuluşu kənd təsərrüfatına dəstəyin ən effektiv üsuludur, elmi-tədqiqat işlərinə böyük məbləğdə dövlət və fərdi kapital qoyuluşları vacibdir, çünki kənd təsərrüfatında müasir texnologiyalardan və metodlardan istifadə yüksək gəlir əldə etməyə imkan yaradır. Eyni zamanda iqlim dəyişikliyi və su ehtiyatlarının sürətlə azalması kənd təsərrüfatında tədqiqatlara və yeniliklərə daha böyük həcmdə investisiyaların
94
qoyuluşunu tələb edir. Bu gün bir çox fermerlər istehsal gücündən daha az ərzaq istehsal edir, çünki onlar təkmilləşdirilmiş toxumların üstünlüyündən və hazırda bitkilərin mümkün olan becərilməsi metodikasından istifadə etmirlər. Bu hal maliyyə çatışmazlığı, məlumatların məhdudluğu, məlumatların yayılması üzrə xidmətlərin yetərincə inkişaf etməməsi, lazım olan texniki səriştənin əldə edilməsi üçün imkanların yetərincə olmaması səbəbindən irəli gəlir.
|