Microsoft Word mulki huquq doc

5. Qarşılıqlı razılığa əsaslanan və qoşulma müqavilələri 

Müqavilənin bağlanma qaydası və onun şərtlərinin müəyyən edilməsində tərəflərin iştirakı kimi əla-

mətə görə müqavilələr iki cür olur: qarşılıqlı razılığa əsaslanan müqavilələr; qoşulma müqavilələri. Qarşılıqlı 

razılığa əsaslanan müqavilələr odur ki, bu cür müqavilələrin şərtlərini həmin müqavilədə iştirak edən tərəflə-

rin hər ikisi müəyyənləşdirir. 

Qoşulma müqavilələri odur ki, bu müqavilələr bağlanarkən onların şərtlərinin müəyyən edilməsində  yalnız 

bir tərəf iştirak edir, ikinci tərəf isə həmin müqaviləyə əlavə və dəyişiklik etmək imkanından məhrum olur.  kinci 

tərəf bu müqaviləni onun şərtləri ilə razılaşması yolu imzalayır. Deməli, ikinci tərəf müqavilə şərtlərinin müəyyən 

edilməsində iştirak etmir. O, müqavilənin zəif tərəfi hesab edilir. Bununla müqavilə şərtlərini müəyyən etməkdə 

müqavilə azadlığı prinsipi pozulur, kontragent seçməkdə isə bu prinsip pozulmur. Belə ki, müqavilənin zəif tərəfi 

---

 

423

kontragent seçməkdə sərbəstdir. O, həm də eyni zamanda müqavilə bağlamaq və ya bağlamamaq məsələsini həll 

etməkdə müstəqildir. 

Qeyd etmək lazımdır ki, qoşulma müqaviləsindən Qərbi Avropa ölkələrində geniş istifadə olunur; bu müqa-

vilə növü bazarların inhisarlaşdırılması şəraitində yaranmışdır. Belə ki, bazarda üstün iqtisadi mövqe tutan tərəf 

və ya müvafiq spesifik malın (elektrik enercisinin, qazın, dəmir yolu, su və ya hava daşıyjısının göstərdiyi nəq-

liyyat  xidmətinin)  yeganə  satıcısı  olan  şəxslər  kontragentlərə  (müqavilənin  digər  tərəflərinə)  təklif  edirlər  ki, 

onlar eyni olan müqavilə şərtlərini, yəni standart müqavilə şərtlərini müzakirə etmədən qəbul etsinlər və bu yol-

la müqaviləyə qoşulsunlar. Özü də hesab edilir ki, kontragent müqaviləyə könüllü surətdə qoşulur. 

Göründüyü kimi, qoşulma müqaviləsinə görə, iqtisadi cəhətdən üstün mövqe tutan tərəf kontragentə özünün 

formulə etdiyi müqavilə şərtlərini diqtə edir. Kontragent ya ona diqtə olunmuş şərtlərlə müqavilə bağlamalı, ya 

da müqavilə bağlamaqdan imtina etməlidir. Kontragentin müqavilə şərtlərini müzakirə etmək və yaxud onlar-

dan hər hansısa birini dəyişdirmək hüququ yoxdur. Elə bir vəziyyət yaranır ki, iqtisadi-maddi ehtiyacını təmin 

etmək üçün kontragentin diqtə olunmuş müqavilə şərtlərini müzakirəsiz qəbul etməkdən başqa çarəsi qalmır; 

həmin vəziyyətdə o, digər davranış variantı seçmək imkanına malik olmur və bu səbəbdən müqaviləni bağla-

maqdan imtina edə bilmir. 

Belə müqavilələr, adətən, tərəflərin doldurduqları standart formada tərtib edilir. Buna görə ABŞ,  ngiltərə və 

digər ölkələrin müqavilə praktikasında qoşulma müqaviləsi standart formalı müqavilə adlanır.  

Xeyli müddət qoşulma müqaviləsi kapitalist təsərrüfatının dəmiryol və su nəqliyyatı, şəhərdaxili nəqliyyat, 

bank və sığorta işi, kommunal xidmət və s. kimi sahələrində geniş istifadə olunmuşdur. Bu müqavilənin məhz 

belə sahələrdə geniş tətbiq olunması onunla izah edilir ki, həmin sahələr hesabına kontragentin maddi-iqtisadi 

tələbatı təmin olunur; bu kimi sahələr onun həyati mənafeləri ilə bağlıdır. Odur ki, məhz həmin sahələrdə kont-

ragent digər davranış variantını seçmək imkanına malik olmur və qoşulma müqaviləsi bağlamağa məjbur olur. 

Müasir Qərb ölkələrində qoşulma müqaviləsi kifayət qədər geniş yayılmışdır. Xüsusilə universamda malla-

rın sabit qiymətlə alqı-satqı, nəqliyyatın müxtəlif növləri ilə daşıma (belə daşıma şirkətlərin təsdiq etdiyi tariflər 

ə

sasında həyata keçirilir), sığorta və digər müqavilələr qoşulma müqaviləsi formasında bağlanır. 

Qoşulma müqaviləsi Fransa hüquq ədəbiyyatında daha müfəssəl şəkildə işıqlandırılır. Burada onun əsas xü-

susiyyətləri müəyyənləşdirilir. 

O ki, qaldı Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə, qeyd etmək lazımdır ki, 23 dekabr 2003-cü il ta-

rixli qanunla MM-ə əlavələr və dəyişikliklər edilməsinə kimi qoşulma müqaviləsi məcəllənin ayrıja olaraq 401-

ji maddəsi ilə tənzimlənirdi; həmin maddə bütövlükdə bu müqavilənin hüquqi nizamlanmasına həsr olunmuşdu. 

Yuxarıda göstərdiyimiz qanunla 401-ji maddə MM-dən çıxarılmışdır. Lakin bu o demək deyildir ki, artıq Mülki 

Məcəllə  qoşulma  müqaviləsini  nəzərdə  tutmur.  Əksinə,  məcəllə  həmin  müqavilənin  tənzimlənməsinə  xüsusi 

diqqət  yetirir.  Hətta  MM-in  452-ji  maddəsinin  2-ji  bəndində  «qoşulma  müqaviləsi»  termini  işlədilir.  Lakin 

məcəllə qoşulma müqaviləsinə leqal anlayış vermir. Amma buna baxmayaraq onun bəzi əlamətləri məcəllədə 

nəzərdə tutulmuşdur (MM-in 417-418-ji maddələri).