Microsoft Word Niftiyev-Iibrahim-Dissertasiya docx

Sanaye sahasi üzra asas makroiqtisadi göstaricilar

	2009	2010	2011	2012	2013	2014
6lava dayar, cari qiymatlarla, milyon manat	17.476	21.942	28.011	27.073	26.442	24.471
Ümumi manfaat, cari qiymatlarla, milyon manat	16.316	20.743	26.476	25.319	24.440	22.494
Xalis manfaat, cari	15.660	20.008	25.277	24.490	23.554	21.604

qiymatlarla, milyon manat
Muzdlu işçilarin orta illik sayı, min nafar	192.3	181.8	176,7	181.0	197.2	197.2
Orta aylıq nominal amak haqqı, manat	412.4	451.8	518,6	590,1	630.8	694.8
6sas fondlar (ilin axırına), milyon manat	34.789	37.165	41.952	46.769	53.529	61.801
6sas kapitala investisiyalar, milyon manat	3.225	4.276	5.370	6.040	7.500	7.640

Cadval 1

2004-2011-ci illar arzinda ölkamizda ümumi daxili mahsul istehsalı real ifadada 3 dafa, adambaşına ÜDM 2.7 dafa, sanaye mahsulu istehsalı 2.7 dafa, kand tasarrüfatı 1.3 dafa, tikinti sektoru 3.2 dafa, naqliyyatsektoru 2.3 dafa, informasiya va rabita sektoru 6.4 dafa, ticarat sahasi isa 2.6 dafa artmışdır.

2012-ci ilda ÜDM-in real artım tempi 2.2% taşkil etmiş va cari qiymatlarla 54 milyard manat olmuşdur. Adambaşına düşan ÜDM-in hacmi 5884.5 manat (7490.5 ABŞ dolları) taşkil etmişdir.Neft-qaz sektoru üzra 2012-ci ilda 2011-ci ila nisbatan 5.0% azalma qeyda alınmışdır. Bu sektorun ÜDM-daxüsusi çakisi 47.3% (2011-ci ilda: 51.2%) taşkil etmişdir.2012-ci ilda qeyri-neft sahalarinin inkişaf dinamikası ümumilikda bu sahanin real ifadada 9.7% (2011-ciilda: 9.4%) artması ila naticalanmişdir. Bela ki, 2011-ci ila nisbatan 2012-ci ilda rabita sahasi 15.9%, naqliyyatsahasi 5%, tikinti sahasi 18%, kand tasarrüfatı 5.8%, ticarat sahasi isa 9.6% artmışdır.

2013-cü ilda ÜDM-in real artım tempi 5.8% taşkil etmiş va cari qiymatlarla

57.7 milyard manatolmuşdur. Adambaşına düşan ÜDM-in hacmi 6207.3 manat (7912.5 ABŞ dolları) taşkil etmişdir.Neft-qaz sektoru üzra 2013-cü ilda 2012-ci ila nisbatan 1.0% artım qeyda alınmışdır. Bu sektorun ÜDMdaxüsusi çakisi 43.4% taşkil etmişdir.2013-cü ilda qeyri-neft sahalarinin inkişaf dinamikası ümumilikda bu sahanin real ifadada 10.0% (2012-ciilda: 9.7%) artması ila naticalanmişdir. Bela ki, 2012-ci ila nisbatan 2013-cü ilda rabita sahasi 10.7%, naqliyyatsahasi 6.3%, tikinti sahasi 23.0%, kand tasarrüfatı 4.9%, ticarat sahasi isa 9.9% artmışdır.

6sas sosial - iqtisadi göstaricilarin indekslari (avvalki ila nisbatan, faizla)

2009

2010

2011

2012

2013

2014*

Ümumi daxili mahsul	109,3	105,0	100,1	102,2	105,8	102,8
Sanaye mahsulu	108,6	102,6	95,0	97,7	101,8	99,3
Kand tasarrüfatı mahsulu	103,5	97,8	105,8	106,6	104,9	97,4
Kapital qoyuluşu ^1)	81,6	121,2	127,3	118,5	115,1	98,3
Naqliyyat sektorunda yük daşınması	104,0	103,2	103,6	103,6	103,4	101,9
Naqliyyat sektorunda sarnişin daşınması	106,9	104,5	107,5	108,4	108,0	104,7
Bütün manbalar üzra parakanda amtaa dövriyyasi - cami ^2)	108,7	108,8	110,2	109,6	109,9	110,0
İaşa dövriyyasi	117,1	116,3	122,6	118,8	116,0	118,2
6haliya pullu xidmatlar - cami	112,5	110,8	107,8	108,0	108,2	107,2
Orta aylıq amak haqqı	108,6	111,2	109,9	109,4	106,7	104,5
6halinin galirlari	109,0	113,3	119,2	113,9	108,0	104,8
6halinin xarclari	109,6	110,5	115,2	110,7	114,1	111,6
6halinin sarancamında qalan real galirlar	109,6	108,1	110,5	113,1	104,7	103,6
İstehlak qiymatlari indeksi	101,5	105,7	107,9	101,1	102,4	101,4
Sanaye mahsulları istehsalçılarının qiymat indeksi ^3)	80,6	130,5	133,5	104,5	96,1	94,9

Cadval 2

Müstaqillik qazanılandan sonra ölka iqtisadiyyatında aparılan islahatların naticasinda sanaye sahasi üzra sanaye istehsalının mülkiyyat formalarında özal sektorun xeyrina artım baş vermiş va bir neça özallaşdirma proqramları hayata keçirilmişdir. 6gar 2000-ci ilda istehsal olunan sanaye mahsulunun yarıdan çoxu – 51,6 faizi dövlat bölmasinda yaradılmışdısa, 2009-cu ilda bu göstarici kaskin azalmış va cami 22.3 faiz taşkil etmişdir.

Hamin dövrda sanaye istehsalında qeyri-dövlat bölmasinin payı isa 48,4 faizdan 77,7 faiza qalxmışdır.

Sanaye istehsalının mülkiyyat formalarına göra strukturu, yekuna nisbatan, faizla

	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014
Sanaye üzra, cami	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100
dövlat sektoru	51.6	48.8	45.1	43.2	41.8	29.4	26.0	21.7	19.2	22.3	19.9	19.5	19.9	18.9	21.0
qeyri-dövlat sektoru*	48.4	51.2	54.9	56.8	58.2	70.6	74.0	78.3	80.8	77.7	80.1	80.5	80.1	81.1	79.0

Madançıxarma sanayesi	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100
dövlat sektoru	97.2	75.6	48.8	39.2	44.3	40	36.9	33.7	17.2	10.3	6.6	5.8	9.6	8.0	7.7
qeyri-dövlat sektoru	2.8	24.4	51.2	60.8	55.7	60	63.1	66.3	82.8	89.7	93.4	94.2	90.4	92.0	92.3
Emal sanayesi	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100
dövlat sektoru	61.4	53.6	46.1	50.4	42.0	40.7	41.0	42.6	40.9	54.8	54.0	52.6	45.8	45.3	47.7
qeyri-dövlat sektoru	29.1	35.7	40.7	49.6	58.0	59.3	59.0	57.4	59.1	45.2	46.0	47.4	54.2	54.7	52.3

Cadval 3

Sanaye istehsalının mülkiyyat formalarına göra strukturu ayrı-ayrı sahalarda farqlanir. Müvafiq sahadan, resursların miqdarından, iqtisadi proqnozlardan va amakdaşlıq edilan transmilli va beynalxaq şirkatlarla olan razılaşmalardan asılı olaraq mülkiyyat balansı dayişiklik göstara bilir. Masalan, 2000-ci ilda xam neft va tabii qaz hasilatında qeyri-dövlat bölmasinin payı 2000-ci ilda 60,8 faiz, 2009-cu ilda isa 90,4 faiz taşkil etmişdir. Sektorda qeyri-dövlar payının yüksak olması, dünyanın qabaqcıl transmilli şirkatlari ila bağlanan sazilarin uğurlu naticalari va istehsal hacmlarinin artması sababi ila alaqadardır.

Qeyri-dövlar payının yüksak naticasina göra madan sanayesi 96 faizlik natica nümayiş etdirir. Bunnu asas sababi ölkanin damir filizi, alunit va qızıl kimi mineral ehtiyatlarının hasilatı tacrübali xarici müassisalar tarafindan icra olunur va eyni zamanda qonşu saha olan tikinti materiallarının çıxarıldığı karxanalar tamamila özallaşdirilmişdir.

Qisa mahsulları istehsalı, tütün mamulatlarının istehsalı, dari, daridan mamulatlar, ayaqqabı, ağac va ağac emalı. Sellüloz, kağız va karton mamulatları, rezin va plastmas mamulatları istehsalı kimisahalari ahata edan emal sanayesi növlarinda demak olar ki, bütün mahsullar qeyr-dövlat bölmasinda istehsal olunur.

Metallurgiya, maşın va avadanlıqlar, radio va rabita cihazlarının istehsalı kimi sahalarda mahsul istehsalında dövlat va qeyri-dövlat bölmalarinin payı taxmini olaraq barabardir. Bundan alava toxuculuq, geyim istehsalı va naşriyyat-poliqrafiya faaliyyati kimi sahalarda da istehsalın kifayat qadar böyük hissasi – 90 faizi qeyri- dövlat bölmasina aiddir.

Bazi sahalarda dövlat payı hala da yüksak miqdarda qalmaqdadır. Neftayırma mahsulları istehsalı müassisalari, demak olar, tamamila dövlat mülkiyyatindadir.

Kimya sanayesinin 70-80 faizi, ofis avadanlığı va hesablama texnikası istehsalının 60 faizindan çoxu dövlat bölmasinin payına düşür.

Müstaqilliksonrası dövr üçün ölka iqtisadiyyatına va sanayesinin asas kapitalına yönaldilmiş investisiyaların hacminda intensiv artım müşahida olunub. 2005-ci iladak bu asasan xarici investisiya manbalarindan icra olunurdusa, 2005-ci ildan sonra daxili manbalardan olan investisiyaların süratli artımı müşahida olunur. Uğurlu neft strategiyasının hayata keçirilmasi naticasinda bir çox layihalarin dövlat hesabına maliyyalaşdirimasina imkanlar yarandığından göstaricilarda daxili investisiyaların xeyrina artımları müşahida etmak mümkündür.

Sanayeda asas kapitala yönaldilan investisiyalar (faktiki qiymatlarla), milyon manat

	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014
Bütün sanaye	4,17 6	4,297	4,59 1	4,24 9	3,22 5	4 276	5,37 0	6,040	7,500	7,640
xarici investisiyalar	3,35 0	3,045	2,67 6	2,01 1	1,40 3	1 917	2 125	2,668. 0	3,996. 0	4,269. 0
daxili investisiyalar	826	1,252	1,91 5	2,23 8	1,82 2	2 359	3 245	3,372. 0	3,504. 0	3,371. 0

Cadval 4

Eyni zamanda onu da qeyd etmak lazımdır ki, ölka iqtisadiyyatında reallaşdırılan investisiyaların heç da hamısı asas kapitala yönaldilmir. İnvestisiyaların bir hissasi maliyyat kreditlari kimi maliyya sabitliyinin saxlanılması maqsadlarina sarf olunur. 2009-cu ilda bütün manbalar hesabına ölka iqtisadiyyatında reallaşdırılan 10,5 milyard manatlıq investisiyaların 7,7 milyardı (73,7 faizi) asas kapitala yönaldilmişdir. 2005-ci iladak ölka iqtisadiyyatında asas kapitala yönaldilan investisiyaların aksar hissasi neft sektorunun payına düşürdüsa, 2006-cı ilda başlayaraq qeyri-neft sektorunun payı artmağa başlamışdır. Bu pay tarkibinin artması isa bela izah olunur: 1) uzun müddat neft sazişlarinin sayasinda ölkaya calb olunan investisiyaların ahamiyyatli hissasi qeyri-neft sahasina istiqamatlanmişdir; 2) Sosial infrastruktur sahalarina qoyulan investisiyalar artır ki, bu da müvafiq olaraq qeyri- neft sektoruna edilan investisiyaları artırır.

Ümumilikda isa sanaye sahasinin raqabat qabiliyyatliliyinin artırılması istiqamatinda atılacaq an asas addımlardan birisi da müasir qloballaşan dövrda

raqabat üstünlüyünü tamin edacak sanaye sahalarina kapitalın yönaldilmasidir ki, bu istiqamatda kompleks tadbirlarin va islahatların aparılması artıq qaçılmaz hal alıb. Bela ki, neft va tabii qaz kimi tükanan va barpa olunmayan tabii sarvatlarin beynalxalq bazarlarda aşağı qiymatlara satılması, kapital qoyuluşlarının asasan intellektual sahalara va informasiya texnologiyalarına istiqamatlanmasi üçün alava stimul rolunu oynayır.

Ümumi daxili mahsulun artım tempinda baş veran süratli düşma ölkanin neft va neft mahsullarından asılılıq daracasinin yüksak olduğunu olduğunu bir daha sübut edir. 2004-2008 ci illar arasında böyüma tempinin iki raqamli olmasına sabab dünya bazarında neftin qiymatinin yüksak olmasına bağlı idi. Qlobal Maliyya Böhranı, buna bağlı olaraq neftin qiymatinin kaskin düşmasi va istehsalın azalması ÜDM-nin artım tempini azaltmışdır.

Qrafik 3