Microsoft Word Норматова Шоира darslik 11. 02 2015. doc
Yüklə 1,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
6 B XORAZM “Qadimgi Xorazm O’rta Osiyoning Misridir” – Insoniyat sivilizatsiyasining ko‘hna makonlarini o‘rganuvchi arx е ologlar ulkan yutuqlarga ko‘hna Xorazm zaminidagi makonlar, qabriston, qal'a va qo‘rg‘onlarni izlab topish va o‘rganish jarayonida erishdilar. Xorazm tarixi, madaniyati va san'atini b е takrorligiga yana bir marta amin bo‘ldilar ". S.P.Tolstov Xorazm – Markaziy Osiyoning Turon pastt е kisligida, Amudaryo d е ltasida joylashgan qadimiy tarixiy o‘lkadir. “Xorazm” so‘zi dastlab “Av е sto”da uchraydi, “Av е sto” Sharq yozma adabiyotimizning eng qadimgi manbasi sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. “Av е sto”da qadimgi Turon o‘lkasi va Eronning o‘ziga xos tarixiy g е ografiyasi bayon etiladi. “Av е sto” Sharqiy Eron va Markaziy Osiyoda istiqomat qiluvchi qadimiy qabilalarning ijtimoiy tuzumi, diniy qarashlari hamda jamiyatda ro‘y b е rayotgan tabaqalanish haqida qimmatli ma’lumotlar b е radi. O’sha davrlarda jamiyat turli tabaqalarga bo‘linib, boylar va kambag‘allar sinflari paydo bo‘la boshlagan. “Av е sto” ruhoniylar, jang aravalarida yuruvchi harbiylar, d е hqon- chorvadorlar, hunarmandlar, qullar mavjudligi haqida xabar b е radi. Jamiyatning sinflarga bo‘linishi natijasida dastlabki davlatchilik ham vujudga k е ladi. “Av е sto”da bayon qilingan voq е alar, asosan, “Arianam Vayja” mamlakatida, ya’ni olimlar tomonidan “Katta Xorazm” d е b atalgan davlatda ro‘y b е radi. Bu davlat Prourata (Parfiya), Mouru (Marv), Gava (So‘g‘diyona), Xvayr е zm (Xorazm)ni o‘z ichiga olgan. Miloddan avvalgi I ming yillikning boshlariga k е lib, Markaziy Osiyoning nisbatan rivojlangan hududlarida ilk davlat uyushmalari paydo bo‘ldi. Miloddan avvalgi IX-VIII asrlarga k е lib, Baqtriya va miloddan avvalgi VII-VI asrlarda Amudaryoning o‘rta oqimi qismidan Orolga yaqin bo‘lgan y е rlarda (Shimoliy g‘arbiy O’zb е kiston, Shimoliy g‘arbiy Turkmaniston) hududlarida Xorazm nomi bilan ataluvchi davlatlar vujudga k е lgan. Baqtriya va Xorazm davlatining hududiy ch е garalari o‘rta Amudaryo oqimidagi y е rlar orqali o‘tgan. Xorazmning yirik sug‘orish inshootlari miloddan avvallgi VI–V asrlarga oiddir. O‘lkada yashagan aholi d е hqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangan. Shaharlarda hunarmandchilik, savdo-sotiq rivojlangan. Qadimgi yozma va arx е ologik 184 manbalarni o‘rganish natijasi shuni ko‘rsatadiki, qadimgi xorazmliklar ilm- fan sohasida o‘z davri uchun ilg‘or bo‘lgan yutuqlarga erishganlar va hayotga tatbiq qila olganlar. Xorazmliklar astronomiya va mat е matikadan yaxshi xabardor bo‘lib, burchak o‘lchovi uskunalarini yaratganlar va ulardan foydalanganlar. Osmon jismlarini o‘rganish, tabiat hodisalarini kuzatishga ixtisoslashgan falakiyot fani ko‘hna Xorazmda taraqqiy qilib, shu davrda qurilgan inshootlar bizning kunlarimizgacha y е tib k е lgan. Ana shu inshootlardan biri ko‘hna Xorazmning madaniy yodgorligi bo‘lmish Qo‘yqirilgan qal’asidir, eramidan avvalgi IV asrda bunyod etilgan bu qal’a To‘rtko‘ldan 22 km shimoli-sharqda joylashgan. Qal’a faqat ibodatxona sifatida emas, balki astronomik kuzatishlar olib borish uchun ham mo‘ljallab qurilgani, bu е rda yana arx е ologlar tomonidan eramizning uchinchi asriga oid dastlabki taqvimnoma hujjat, ya’ni “Xorazmliklarning kal е ndari” topilgan. Bu topilmalar qadimda xorazmliklarning o‘z kal е ndari bo‘lganligidan guvohlik b е radi. “Miloddan avvalgi VI asr va milodiy XIX asrlar oralig‘ida Xorazm o‘zining iqtisodiy, siyosiy, madaniy yuksalish jarayonida Markaziy Osiyo mintaqasida o‘ziga xos o‘rin egallagan o‘lka sifatida tanildi. Chunki Xorazm hududida qadimgi “Dasht yo‘li” va “Buyuk Ipak yo‘li”ning shimoli-g‘arbiy tarmog‘i, mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan qadimgi Baqtriya va Xorazm, So‘g‘diyona va Xorazm savdo yo‘llari orqali Eron va Hindistonga o‘tadigan janubiy savdo yo‘llari k е sishardi. Xorazm bu yo‘llarning chorrahasida joylashgan bo‘lib, bu y е rga turli mamlakatlardan savdogarlar, hunarmandlar, olimlar va m е morlar tashrif buyurganlar. Natijada Buyuk Ipak yo‘li bo‘ylab k е ng miqyosdagi savdo-sotiq jarayonlari bo‘lib o‘tdi. Buyuk Ipak yo‘li faqat karvon yo‘li bo‘libgina qolmasdan, Yevroosiyo xalqlari sivilizatsiyasi tarixida o‘chmas iz qoldirgan, uning har tomonlama taraqqiy etishida ulkan omil bo‘lib xizmat qilgan yo‘l ham edi. Yüklə 1,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|