Microsoft Word s?may?kitab?sas doc

partiyalar Qərbi Avropada arxa plana keçsə də ABŞ-da 
demokratlar partiyası sosial islahatların başlıca aparıcısı rolunu 
qoruyub saxladı. 
Mühafizəkar sosial-siyasi qüvvələrin böyük bir hissəsi 
sosial islahatların zəruriliyini dərk etdilər. ABŞ-da ikinci dünya 
müharibəsindən sonra mühafizəkarlar hakimiyyətdə olduqları 
bütün dövrlərdə müəyyən dəyişikliklərlə sosial yardımı və 
dövlətin müdaxiləsi proqramını qoruyub saxladılar və bəzən 
onu inkişaf etdirdilər. 
40-cı illərin sonundan 60-cı illərədək Qərbdə barışdırıcı 
mühafizəkarlar, liberallar və sosial-demokratlar arasında dövlət 
müdaxiləsinin prinsipləri mələsində özünəməxsus razılıq 
(konsensus) yarandı. Bütünlükdə bu dövrdə sosial islahatçılıq, 

---

398
keynsianizm prinsipləri dövlət müdaxiləsində ən yüksək xəyali 
nöqtəsinə çatdı. 
Firavanlıq dövləti: mənbələri və əsas institutların 
təşkili. Qərb ölkələrinin müharibədən sonrakı iqtisadiyyatının 
əlamətdar xüsusiyyətlərindən biri onun 50-60-cı illərdə coşğun 
inkişafı idi. Bu illərdə iqtisadiyyatın inkişafının illik orta artımı 
1870-1950-ci illərə nisbətən Almaniya və İtaliyada 4 dəfə, 
Yaponiya və Fransada 2 dəfədən çox, Böyük Britaniyada, 
demək olar ki, ikiqat yüksəlmişdi. «Marşall planı», beynəlxalq 
ticarətin inkişafı, dünya ticarətini liberallaşdırmaq xəttinin 
götürülməsi Qərb ölkələrinin belə dinamik inkişafına təkan 
verən aimllərdən idi. Qərbi Avropada inteqrasiya başlandı. 
Nəticədə ixrac görünməmiş dərəcədə artdı. Məsələn, AFR-də 
1948-1960-cı illərdə ixracın illik artımı 16,2 % olmuşdu. 
Beləliklə, xarici siyasət iqtisadiyyatın inkişafı stimulu oldu. 
İqtisadi inkişaf illəri ucuz neft erası ilə eyni vaxta düşdü. 
Müharibədən sonra İran körfəzində dünyanın ən iri neft 
ehtiyatlarının intensiv istismarı başladı. Onun aşağı maya 
dəyəri, yüksək keyfiyyəti və hasilatın külli həcmi enerji 
təchizatı sahəsində yüngül situasiya yaratdı. Neft kömürü 
sıxışdırmağa, istehsal xərclərini azaldıb istehsalı daha çox 
stimullaşdırmağa başladı. Hər cür iqtisadi inkişafın mühüm 
şərti investisiyalar, kapital yatırımıdır. Onların inkişaf sürəti bu 
dövrdə ən böyük əhəmiyyət kəsb etdi. Onların səviyyəsi 50-60-
cı illərdə sənaye inkişafının öz xarakteri ilə də müəyyən 
olunurdu. Müharibə dövrünün bir çox elmi və texniki 
ixtiralarının tətbiqi əsasında sənayenin keyfiyyətcə yenidən 
qurulması, televizorlar, tranzistor qəbuledicilərinin, yeni rabitə 
vasitələrinin, plastik kütlələrin və süni liflərin kütləvi 
hazırlanması başladı, reaktiv aviasiya və atom energetikası 
meydana çıxdı. «Soyuq müharibə» hərbi sənayenin inkişafını 
stimullaşdırdı. İqtisadi inkişafı təmin etmək Qərb ölkələrinin 
siyasəti idi, onlar investisiyaları şirnikləndirərək, istehlak 
tələbatını stimullaşdıraraq ona fəal kömək edirdilər. Elm və 

---

399
texnikanın inkişafı İkinci dünya müharibəsindən sonra kənd 
təsərrüfatının da sürətli inkişafına səbəb oldu. Bu fenomen 
«Yaşıl inqilab» adını aldı. Seleksiya və heyvandarlıq inkişaf 
etdi. 
Qarışıq iqtisadiyyat adlanan iqtisadiyyat qəti olaraq 
yaranmış oldu. Burada mülkiyyətin xüsusi kollektiv və dövlət 
formaları üzvi surətdə birləşirdi. İqtisadiyyatın bütöv 
sahələrinin, məsələn, daş kömür və dəmir yol nəqliyyatı və 
digər ayrı-ayrı iri müəssisələrin milliləşdirilməsi hakimiyyətdə 
sosial islahatçıların və sosial demokratların olduğu şəraitdə iri 
dövlət bölməsinin yaranması ilə nəticələndi. Avropanın 
qabaqcıl ölkələrində o sənayenin 20-25 %-ni təşkil etdi. 
İqtisadi sahədəki müvəffəqiyyətlər firavanlıq dövlətinin 
mexanizminin və əsas institutlarının qəti olaraq formalaşması 
üçün şərait yaratdı. Bu sahədə mərkəzi yeri əhalinin varlı 
olmayan təbəqələrinə sosial yardım proqramı, iş yerlərinin 
təşkili, təhsil, səhiyyə və sosial təminat sisteminin müdafiəsi 
tuturdu. 
Əmək və kapital arasındakı münasibətlərə dövlətin 
müdaxiləsi başlıca əhəmiyyət kəsb edirdi. Dövlət orqanları 
mübahisəli məsələlərdə arbitraj rolunu oynayır, həmkarlar 
ittifaqları ilə sahibkarlar arasında kollektiv müqavilələr 
bağlanmasına nail olmağı öz vəzifələri hesab edirdilər.
Dövlət həmçinin bütün vətəndaşlarının sosial 
ehtiyaclarını təmin etməyi öz öhdəsinə götürürdü. Dövlətin 
siyasəti əhalinin geniş təbəqələrinin həyat səviyyəsini təminatlı 
təbəqələrin həyat səviyyəsinə yaxınlaşdırmağa yönəldilmişdi. 
Burada əsas məqsəd həyatın bütün mühüm sahələrinə sosial 
xidmət təqdim etməklə sosial ədalətsizliyi azaltmaq idi. Bunlar 
uşaqlara qayğı göstərmək, pulsuz məktəb təhsili, qocalığa görə 
təqaüd təminatı, işsizliyə və əmək qabiliyyətini itirməyə görə 
müavinətdən ibarət idi. Bunun ən gözəl ifadəsini Danimarka, 
Norveç, İsveçdə öz reallığını tapan «Skandinaviya və ya İsveç 
sosializm modeli»ndə görmək olardı. Bu modelin əsas 

---

400
əlamətləri yüksək səmərəli iqtisadiyyatın təşkil edilməsi, bütün 
əmək qabiliyyətli əhalinin işlə təmin edilməsi, yoxsulluğun 
ləğvi, dünyada ən inkişaf etmiş sosial təminat sisteminin 
təşkili; savadlılıq və mədəniyyətin yüksək səviyyəsi idi. Bu 
modeli bəzən «funksional sosializm» də adlandırırlar. Bu 
ondan irəli gəlirdi ki, belə demokratik dövlətlərdə milli gəlirin 
yenidən bölgüsü ən çox sosial ədaləti təmin etmək məqsədi 
daşıyan funksiyanı həyata keçirir. 
Sosial qarşıdurmanın yumşaldılması. SSRİ və digər 
sosialist ölkələrinin nəzəriyyədə irəli sürdüyü prinsiplər əslində 
Qərbi Avropa və Şimali Amerikada daha səmərəli həyata 
keçirilmişdi. Bu ölkələrdə həyata keçirilən tədbirlər iqtisadi, 
sosial siyasi xarakterli problemlərin həllində mühüm rol 
oynadı. Məşğulluq, mənzil tikintisi, kənd təsərrüfatı 
qiymətlərinin müntəzəm aşağı salınması, işsizlərə yardım 
edilməsi, qocaların və əmək qabiliyyətini itirənlərin pensiya 
təminatı problemlərinin həll etmək üçün dövlətdən istifadə 
Qərbin inkişaf etmiş ölkələrinin hakim dairələrinə imkan verdi 
ki, sosial münaqişələrin kəskinliyini zəiflətsin. Bütün bunlarla 
bərabər, böhran kapitalist həyat tərzinin gündəliyində həmişə 
qalır. Bir çox ölkələrdə sosial münaqişələr özünü tətillər, 
münayişlər vasitəsilə büruzə verir.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, İkinci dünya 
müharibəsindən sonrakı ilk onilliklərdə İtaliya, Fransa və bir 
sıra kapitalist ölkələrində kommunist partiyaları sosial və daxili 
siyasi inkişaf meylləri və prosesinə öz böyük təsirini 
göstərmişdi. Onların təsiri altında hakim dairələr XX əsrin 50-
60-cı illərində bu ölkələrdə sosial qanunvericilik, milliləşmə, 
dövlətin nəzarətedici və tənzimləyici funksiyasının 
genişlənməsi haqqında qərarlar qəbul etmişdilər. Lakin SSRİ-
nin və dünya sosializm siseminin 80-90-cı illərdə dağılması 
nəticəsində kommunist partiyaları dünyanın inkişaf etmiş 
zonalarında ictimai-siyasi arenadan yoxa çıxmış oldu.

---

401
70-80-ci illərdə yeni mühafizəkar qüvvələrin qələbəsi. 
70-ci illərin ortasında «firavnalıq dövləti» çətin vəziyyətə 
düşdü. 1974-1975-ci illərdə dünya İkinci cahan 
müharibəsindən sonra ilk iqtisadi və energetika böhranı ilə 
qarşılaşdı. Neftin qiymətinin artması bütün qiymətlərin 
artmasına, bu isə inflyasiyaya səbəb oldu. 
Sosial müdafiə sistemi fasilələrlə işlədi. «Firavanlıq 
dövləti» tənqid edilməyə başladı. Belə rəy möhkəmləndi ki, 
inflyasiya sosial ehtiyaclara hədsiz dövlət xərclərinin nəticəsi 
olmuşdur. Bunun nəticəsi kimi «firavanlıq dövləti»nin ləğv 
etmək uğrunda çıxış edən siyasi hərəkat meydana çıxdı. Bu 
hərəkat «mühafizəkar dalğa» adını aldı.
«Yeni mühafizəkarlar» 80-ci illərdə Qərb dövlətlərinin 
çoxunda hakimiyyət başına gəldilər. Onlar bir qayda olaraq 
inflyasiyanı cilovlamaq üçün sərt kredit-maliyyə siyasəti 
yeridir, dövlət xərclərini ixtisar edirdilər. İqtisadiyyatda 
əhəmiyyətli dövlət bölməsinin olduğu ölkələrdə, onun 
özəlləşdirilməsi keçirildi. Lakin bütün bunlar firavanlıq 
dövlətinin iflası demək deyildi. Sosial müdafiə sistemləri 
«mühafizəkar dalğaya» duruş gətirdilər, lakin iqtisadi 
gerçəkliklərlə də uyğunlaşdırıldılar. Məlum oldu ki, bir çox 
məqsədlər (məs., tam məşğulluq) göründüyünün əksinə olaraq 
əlçatmazdır. Bu bir həqiqət idi ki, rəqabət və bazar lazımi 
sərbəstliyə malik olmalıdır. 80-ci illərin ortalarında inflyasiyanı 
cilovlamaq mümkün oldu. kapital yatırımlarının artırılması 
üçün şərait yaradıldı. Texnoloji inqilabla əlaqədar əsas 
kapitalın yeniləşdirilməsi zərurəti yarandı. Texnoloji inqilabın 
aparıcı qüvvəsi və rəmzi kompüter oldu. 1951-ci ildə Ay Bi – 
EM adlı amerikan firması tərəfindən yaradılmış və YUNİBAK 
1 modeli 30 ton ağırlığında idi. 1972-ci ildə hesablama 
texnikasını miniatur şəklə salan mikroprosessor ixtira olundu. 
1973-cü ildə amerikan Stiven Jobs ilk fərqli kompüter yaratdı. 
1977-ci ildə onların kütləvi istehsalı başlandı. İlk dəfə olaraq 
istehsalatda biotexnologiyanın geniş tətbiqi, gen mühəndisliyi 

---

402
metodlarının istifadəsi başlandı. Bu yüksəliş də əvvəllərdə 
olduğu kimi tam məşğulluğa gətirmədi, işsizlər ordusu 
azalmadı. Lakin bu heç də o qədər təsirli olmayan kəmiyyət 
göstəriciləri arxasında başlanan dərin keyfiyyət dəyişikliyi 
dururdu. Texnoloji inqilab əmək məhsuldarlığının sürətli 
artımını təmin etdi. Qərbin iqtisadiyyatını enerji daha az 
məsrəfli etdi, xammal istifadəsinin xüsusi çəkisi azaldı, 
istehsalat ekoloji cəhətdən daha təmiz oldu. texnoloji inqilab 
yeni rabitə vasitələri yaratdı. Faks əlaqəsi, elektron poçtu, 
səyyar radiotelefonlar və peyk telefon əlaqəsi meydana çıxdı. 
Eyni zamanda dünyanın bir çox ölkələrində məhsul istehsal 
edən və satan transmilli korporasiyalar Qərbin iqtisadiyyatında 
aparıcı rol oynamağa başladılar. Milli iqtisadiyyatın qarşılıqlı 
əlaqəsi daha da artdı. 
Mərkəzləşmiş-planlı iqtisadiyyatın SSRİ və digər 
sosialist ölkələrində böhranı müasir dünyada sol ideologiyanın 
da böhranına səbəb oldu. 70-80-ci illərdə sol hərəkat və