Microsoft Word T?bi?td?n istifad?nin huquqi ?saslar?doc
Azərbaycan Respublikasmın nıe
Yüklə 1,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan Respublikasmın nıeşə örtüyü haqqında məlumat
Azərbaycan Respublikası ərazisinin 11,5%-i meşəliklərlə örtülüdür. Yer kürəsində canlı aləmin qorunub saxlanılmasında, torpaqla oksigen və karbon balansının səviyyəsinin tənzimlənməsində, bəzi kimyəvi elementlərin təbii bioloji dövranında, ayrı-ayn coğrafi zonalarda iqlim şəraitinə, atmosferdə istiliyin, torpaqda nəmliyin, çaylarda və göllərdə su ehtiyatlarının yaranmasında meşəliklərin rolu ə vəzedilməzdir. Meşəliklər torpağın küləklə və su ilə eroziyasının yayılmasının qarşısmı ahr. Meşə zolaqlarının mövcudluğu yamaclarda torpağın yuyulmasına, səhralarda və qumluq ərazilərində torpağın üst qatının küləklə sovrulmasına mane olur, qış ayla-nnda qarı saxlayır, yayda isə quru küləklərin və tozlu tufanların qarşısını alır. Rütubətliyi az olan və ya sabit olmayan zonalarda meşəliklər səth sularımn axıb getməsinin qarşısını 2 dəfəyədək alır, qeyri-məhsuldar buxarlanmanı 15-20% azaldır. Meşələr sututarlarını kimyəvi, bioloji, üzvü və istiliklə əlaqədar çirklənmədən səmərəli şəkildə qoruyur. Sututarları boyunca meşələrin səmərəsiz qırılması, həmin sututarlarmda temperaturu 7-8°C artınr. Belə vəziyyət isə şirin sularda yaşayan canlıların oksigen tələbatını ciddi surətdə (2-3 dəfə) artırır; oksigenin miqdan tələb ediləndən az olduqda isə onlar məhv olurlar. Dünyanın az meşəli regionlanndan biri olan Azərbaycan Respublikasında mövcud olan meşələr ərazicə qeyri-bərabər paylanmışdır. Belə ki, meşəliklərin 48,7%-i Böyük Qafqazda, 34,2%-i Kiçik Qafqazda, 14,6%-i Lənkəran-Talış regionunda, 2,5%-i Kür-Araz ovalığında yerləşmişdir. Bu bölgələrin öz daxilində də meşələrin yayılma dərəcəsi müxtolifdir. Respublikamızda geniş meşə örtüyü olan Balakən (ərazisinin 49,8%-i) və Lənkəran (ərazisinin 44%-i) rayonları ilə yanaşı Biləsuvar, Zərdab, Sədərək və Şərur kimi meşəsiz (və ya meşəlik sahəsi az olan) rayonlar da vardır. Sənaye şəhərlərinin sürətlə inkişafı və şəhər əhalisinin sayının artması şəraitində meşələr böyük sanitar-gigiyenik funksiyasını yerinə yetirir. Meşəliklərdəki ağaclann kökləri bərk tozabənzər hissəcikləri tutub saxlamaqla yanaşı, həm də müxtəlif tozabənzər inqrpedientləri zərərsizləşdirir. Müəyyən edilmişdir ki, iri meşə-park massivləri görünən və ultrabənövşəyi radiasiyanı 15-20% artırır, aerozol bulanıqhğını 20-40% azaldır, bəzi ağac növlərinin ayırdığı fıtosidlər bir çox xəstəlik törədən mikroblan, göbələkləri və virusları mohv cdir. Fitosidlərin təsiri nəticəsində meşələrin havası steril hala düşür. Meşələr müxtəlif cür meyvələrlə, giləmeyvələrlə, göbələklərlə və dərman bitkiləri ilə zəngin olduğu üçün həm də qiymətli qida maddələrinin mənbəyidir. Meşələrdə bitən qoz, badam və fısdıq ləpələri öz kaloriliyinə görə süddən və buğda çörəyindən yüksəkdir. Bütün yuxarıda deyilənlərdən əlavə meşələr çoxsaylı heyvan və quş növlərinin yaşayıb çoxaldıqları təbii mühitdir. Dünyanın inkişaf etmiş bir sıra ölkələrini, xüsusilə BMT-ni dünya meşələrinin hazırkı vəziyyəti, səhralaşma, torpaqların eroziyası, biomüxtəlifüyin qorunması, ətraf mühitin çirklən-məsi məsələləri çox narahat edir və bütün bunlara qarşı birgə mübarizə aparılmasmda zəif inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrə yardım göstərmək arzusunda olduqlarını bildirirlər. Hərta bir sıra ölkələrə bu sahədə özlərinin milli proqramını hazırlamaq üçün müəyyən həcmdə vəsait də verilmişdir. Son illər dünya iqlimində istiləşmə getdiyi müşahidə olunur və bu faktdır. Dünya iqlimində dəyişmələr iki cür baş verə bilər: təbii iqlim dəyişmələri və bir də insanların fəa-liyyəti nəticəsində baş verən iqlim dəyişmələri. İnsanların fəaliyyəti nəticəsində qlobal iqlim dəyişmələri baş vermiş və orta illik temperatur artmışdır. Bunun nəticəsidir ki, dünya əhalisinin hazırda 1/4 -i sudan korluq çəkir. Bu rəqəmin 2010-cu ildə 1/3-ə çatacağı gözlənilir. Bunun əsas səbəbi insanların fəaliyyətləri nəticəsində sənayedən, enerji istehsalından, yer, hava və su nəqliyyatından, meşələrin sistemsiz qırılıb yandırılmasından, kənd təsərrüfatından, yaşayış sahələrindən atılan tullan-tıların kanalizasiya sularına və zərərləyici qazların atmosferə buraxılmasıdır. Bu qazlara ozon qatının yeyiciləri də deyirlər. Havaya buraxılan zəhərli qazların 75%-ə qədəri yüksək inkişaf etmiş bir neçə dövlətin payına düşür. Məhz onların da narahatçılığı elə bundan irəli gəlir. Bütün bu məsələlərlə əlaqədar olaraq son 5-6 ildə bir neçə dəfə zirvə toplantıları keçirilmiş və dünya iqlimində baş verən dəyişikliklərin qarşısmı almaq üçün konkret tədbirlər proqramı hazırlanmışdır. Azərbaycan hökuməti öz növbəsində konvensiyanın tələblərindən irəli gələn məsələlərə biganə qalmamış, 2000-ci ildə BMT-nin «İqlim dəyişmələri üzrə çərçivə konvensiya-sı»na əsasən, 1-ci «Milli iqlim məlumatları»nı işləyib başa çatdırmışdır. Mütəxəssislərin fikrincə, ilk növbədə atmosferə buraxılan istixana effektli qazların miqdarını azaltmaq üçün bütün sahələrdə yeni mütərəqqi texnologiyalar tətbiq edilməli, okean və dəniz sularının təmiz saxlanmasına nail olunmalı, meşələrin sistemsiz qırılmasının qarşısı alınmalı və yeni-yeni ərazilərdə böyük həcmdə meşə massivləri yaradılmalıdır. Atmosferə buraxılan zəhərli qazların 95-97%-ni karbon qazı təşkil edir ki, bunun da uducusu və neytrallaşdıncısı dəniz və okean suları, meşə və yaşıllıqlardır. Məlumat üçün bildirək ki, normal sıxlıqlı meşə sahəsinin bir hektarı gündə 220-280 kq karbon qazı udur və bunun təxminən 2/3 hissəsini oksigenə çevirərək atmosfer havasını təmizləyir. 1 hektar meşə sahəsi, il ərzində ətraf mühitə yayılmış 70 ton tozu filtirləşdirib zərərsiz-ləşdirə bilir. BMT-nin məlumatına görə, son 10 ildə yanacaq üçün sərf edilən oksigen itkisinin miqdarı xeyli artmışdır. Bu müddət ərzində isə sənayedən və digər sahələrdən atmosferə 360 milyard ton karbon və digər zəhərli qazlar buraxılmışdır. Dün-yada meşə və yaşıllıqların yaratdıqları oksigcnin təxminən 23%-i sənayeyə, yaşayış sahələrinin qızdırılmasına sərf edilir. Hesablanmışdır ki, bu miqdar oksigenlə il ərzində 43 milyard adam təmin edilə bilər. Bütün bu göstərilən faktlar və rəqəmlər onu sübut edir ki, artıq bu sahədə düşünüb-daşınmağın vaxtı çatmışdır. Dünya iqlimində baş verən göstərilən səbəblər və canlı aləmə zərər gətirə bilən dəyişmələr bizim ölkəmizdən də yan keçməmişdir. Bu, son bir neçə il yay aylannda baş verən dəhşətli istilərdə, payız, qış aylarında isə havaların qeyri-sabit keçməsində özünü büruzə vermişdir. Yay aylarında Araz çayının quruması, Kür çayının səviyyəsinin 2-3 metr, Mingəçevir, Şəmkir və Yenikənd su hövzələrində suyun səviyyəsinin son dərəcə aşağı düşməsi nəticəsində Mingəçevir gölündən və Araz çayından suvarma kanallanna su götürülməsi, demək olar ki, minimuma çatmışdır. Bunun nəticəsində də suvarılan regionlarda kənd təsərrüfatı bitkilərindən normal məhsul götürülməsi çətinləşmişdir. Bütün bunlar qlobal miqyasda istiləşmə prosesinin get-məsilə əlaqələndirilir. Dünya ölkələrində iqlimin qeyri-sabit keçməsi isə, o ölkənin yerli şəraitindən, ekoloji durumundan və buna olan münasibətdən asılıdır. Ekoloji tarazlığın pozulmasına gətirib çıxara bilən amillərdən insafsızcasına istifadə edilməsi, atmosferə hər adambaşına hesablanmış normadan qat-qat çox istixana effektli qazların buraxılması, nəticə etibarilə yaşadığımız planetin uzun müddətli perspektivliyini şübhə altına almış-dır. 1998-ci ilin oktyabr ayında İstanbul şəhərindo ekspertlər səviyyəsində çağınlan beynəlxalq toplantıda Kosto-Rika və Kanada hökumətlərinin təşəbbüsü ilə dünya meşə sərvətlərin-dən səmərəli istifadə edilməsinin, qorunmasının, mühafızəsinin və bərpa olunmasının vahid hüquqi qanunlar əsasında idarə olunmasının mümkünlüyü barədə 72 bənddən ibarət qanun toplusu müzakirəyə çıxanlmışdır. Bu təşəbbüs, ümumiyyətlə, toplantı iştirakçıları tərəfındən prinsipcə bəyənilmişdir. Onların bəzi bəndləri istisna olmaqla dövlətlərarası razılaşmadan sonra hüquqi cohətcə qüvvəyə minəcəyi şübhəsizdir. Bundan sonra dünyanın bütün dövlətləri onların ərazilərində olan meşə və yaşıllıqlardan istədikləri kimi istifadə edə bilməyəcəklər. Bu məsələnin digər tərəfı isə ondan ibarətdir ki, hər bir dövlət əgər istəyirsə ki, onun məmləkətində su qıtlığının, quraqlığın, torpaq eroziyasının, səhralaşmanın qarşısı alınsın, vaxt itirmə-dən mövcud meşə və yaşıllıqları ciddi şəkildə qorumalı və böyük ərazilərdə yeni meşələr salmalı və seyrək meşələri bərpa etməlidir. Respublikamız artıq qeyd etdiyimiz kimi meşəsi az olan ölkəlor sırasına daxildir. Onun ərazisinin təqribən 11%-i meşə ilə örtülüdür. Beynəlxalq normativlərə görə hər bir sakinə orta hesabla 0,25-0,26 ha meşə sahəsi düşməlidir ki, bu da ə razimizin təxminən 20%-nin meşə ilə örtülü olması deməkdir. Əgər biz buna nail ola bilsək, yəni olan meşələrimizi qoruyub sax-lamaqla yanaşı, ildə azı 25-26 min hektar yeni meşə sala bilsək, 2025-2030-cu il illərdə meşə sahəsini normativ həddə çatdıra bilərik. Nəzərə almaq lazımdır ki, «Azərbmeşə» İstehsalat Birliyi respublikada meşə ə kib yetişdirməklə məşğul olan yeganə təşkilatdır. Onun tabeçiliyində olan müəssisələrin gücü ilə ildə 5-5,5 min hektar sahədə meşəbərpa tədbirləri aparılır. Dövlət meşə fondundan kənar ərazilərdə də, milli iqlim proqramı layihəsi çərçivəsində 600 min hektara qədər sahədə me-şə-meliorasiya tədbirlərinin və yaşıllaşdırma işlərinin aparılması nəzərdə tutulmuşdur. Son illər, demək olar ki, bu sahədə çox zəif iş aparılır. Dövlət meşə fondunda salınan meşələrin həcmi isə tələb olunduğundan azdır. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, ilbəil torpaqların eroziyaya düçar olmasını və səhralaşma prosesinin getməsini nəzərə almasaq, biz bu həcmdə meşə salmaqla nəzərdə tutulan proqramı ancaq 100 il ərzində başa çatdıra bilərik, buna isə heç cür yol vermək olmaz. BMT-nin məlumatına görə, XXI əsrdə ə hali indiki temp-lə artarsa, yer səthində orta qlobal temperatur 0,95 dərəcədən 3,50 dərəcəyədək arta, dəniz suyunun səviyyəsi isə 15 sm-dən 95 sm-ə qalxa bilər. Ona görə də vaxt itkisinə yol vermədən meşələrin və yaşıllıqlann sahnmasının həcmi artırılaraq optimal həddə çatdınlmah, mövcud meşə və yaşıllıqlarımız isə ciddi şə kildə qorunmalıdır. Bundan başqa əhalinin ekoloji tərbiyəsinin artırılmasına xüsusi diqqət yetirilməli, bütün ibtidai və orta təhsil məktəblərində meşə və yaşıllıqların ətraf mühitin sağlamlaşdırılmasındakı rolu haqqmda şagirdlərin bilgiləri artırılmalı, hamı bu vacib, olduqca məsuliyyətli işə qoşulmah, respublikamızı ekoloji bəlalardan qurtarmaq üçün əlindən gələni əsirgəməməlidir. Respublikamızın Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına əsasən, ölkəmizdə meşə resurslarını qorumaq məqsədilə 1998-ci ildə 4,5 min hektar sahədə meşə borpa işlori görülmüş, ağaclara qulluq və seçmə sanitariya məqsədilə 5,0 min hektar sahədə ağaclar qırılmış, 274 hektar sahədə (yarğanlarda, qobularda və digər yararsız kənd təsərrüfatı torpaqlarında) süni meşəliklər yaradılmışdır. Yeni salınmış meşəliklər əsasən Salyan (110 ha), Dəvəçi (70 ha), Xaçmaz (50 ha), Abşeron (38 ha) və Naxçıvan (8 ha) ərazilərinin payına düşür. Son beş ildə bu sahədə qalan rayonlarda nəzərə çarpacaq bir iş görülməmişdir. Bütün bunlarla ya-naşı, atmosferin, suyun və torpağın sənaye müəssisələrinin tullantıları ilə çirklənməsi nəticəsındə meşələr üçün böyük təhlükə yaranmışdır. Ətraf mühitin çirklənməsi nəticəsində ağaclar xəstələnir və quruyurlar. Meşəliklərin azalması çaylarda axar suların və yeraltı sulann azalmasına və bəzən də sututarlarında şor suların meydana çıxmasına gətirib çıxanr. Elə buna görə də meşə resurslarının qorunması və səmə-rəsiz qırılmasının qarşısının alınması istiqamətində təsirli təd-birlər həyata keçirilməlidir. Meşə resurslarının qorunması ciddi dövlət nəzarətində olmaqla bütün idarələrin, müəssisələrin və ayrı-ayn vətəndaş-ların qarşısında ciddi bir vəzifə kimi qoyulmalıdır (R.Məm-mədov, V.Məmmədli, 2003). Dünyanın əksər ölkələri ilə müqayisədə ölkomiz, qeyd etdiyimiz kimi, az meşəli orazilərdən hesab olunur. Lakin meşələrimiz ağac, kol və heyvanat aləmi növləri ilə olduqca zəngindir. Burada 450-dən çox yabanı ağac və kol bitir. Onların 70-i endemik növləri olub, respublikamızdan başqa dünyanın heç bir yerində təbii halda bitmir. Hələ yaxın keçmişə qədər respublikamızın bitki və hey-vanlar aləmi olduqca zəngin olmuşdur. Bununla belə, bir sıra bitki və heyvan növlərinin kökü kəsilərək adları flora və fau-namızdan silinmişdir. Bir çox qiymətli ağac növlərindən ibarət meşələrin sahəsi xeyli azalmışdır. XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində qoz, palıd və digər qiymətli ağac növləri bəzi rayonlarda başdan-başa kəsilmiş, əkinçilik və maldarlığın inki-şafı ilə əlaqodar olaraq geniş sahələr məhv edilmişdir. Xalqımızın maarifçi oğlu Həsənbəy Zərdabi yazırdı: «Bizim dağlarımız vaxtilə sıx meşələrlə örtülü olmuş, sonra bu meşələr qınlmış və bunun nəticəsində çaylarımızda olan suyun miqdarı azalmışdır». Hazırda bəzi ağac və kol növləri - dəmirağac, azatağac, qaraçöhrə, ipək akasiyası, ayıfındığı, Araz palıdı, yalanqoz, Şərq çinarı, Xəzər lələyi, adi nar, meşə üzümü, Buasye armu-du, bigəvər, pırkal, şamşit, eldar şamı, xurma, söyüdyarpaq armud, budaqlı danaya, cuzğun və s. adları «Qırmızı kitab»a salınmış, onların qorunub saxlanması və artırılması üçün tədbirlər irəli sürülmüşdür. Təəssüflə qeyd edək ki, təkcə respublikamızda deyil, ümumiyyətlə, bütün planetimizdə meşəsizləşdirmə prosesi davam edir. Təqribi hesablamalara görə, insanlar yeraltı yanacaqdan istifadə etdiyi dövr ərzində (yəni 1850-1980-cı illər) dünya meşələrinin sahəsi 15% azalmışdır. FAO-nun məlumatına görə hər il 114 min km 2 meşə sahəsi qırılır və ya yandırılır. Ən çox tropik meşələr məhv edilir, bu meşələr yerin ən məhsuldar me-şələri olub ümumi fitokütlənin 40%-ni, bütün dünya meşələrinin məhsuldarlığının 58%-ni təşkil edir. Meşələrin məhv edilməsi üzvü maddələrin miqdarının azalmasına bilavasitə təsir göstərir, bitki tərəfındən karbon qazının udulmast mənbəyi yoxa çıxır, enerji, su dövranı və əsas biogen elementlərin qlobal biokimyəvi spektri dəyişir. Həmçinin, ə razinin meşəsizləşdirilməsi lokal, regional və qlobal səviyyədə iqlim şəraitini dəyişdirir, bitki örtüyiinün və hcyvanat aləminin bioloji müxtəlifliyi kasadlaşır. Bununla da biosferin sabitliyi pozulur, daşqınlar, sellər, su və külək eroziyasının dağıdıcı təsiri və səhralaşma prosesi güclənir. Hazırda respublikamızın bütün təbii zonalarında mcşo örtüyünün antropogen dəyişilməsi və bitki qurşaqlannın qanş-ması müşahidə olunur. Bununla əlaqədar geniş ə razilərdə yüksək məhsuldar meşə sahələri zəif torpaq qoruyucu əhəmiyyət daşıyan az məhsuldar bitki qruplaşmaları ilə əvəz olunur, qiy-mətli ağac və kol növlərinin sıradan çıxmaq hallarına tez-tez rast gəlinir. Bunun nəticəsində dağ yamaclarında eroziya pro-sesi güclənir, kserofıl, bozqır və yarımsəhra formasiyalarının «hücumu» başlanır, dağ ərazilərinin və çaylarının su rejimi kəskin pisləşir. Bununla əlaqədar, respublikamızın meşə örtüyünün, xüsusən də dağ meşələrinin təbii-tarixi baxımdan öyrənilməsi, onun bərpası və artırılmasından ötrü kompleks tədbirlər sistemi-nin görülməsi həm elmi, həm də praktiki əhəmiyyət kəsb edir. Qeyd edək ki, respublikanın ayrı-ayrı dağ sistcmlərində Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz, Talış bitki qurşaqlığı qanunauy-ğunluğunda müəyyən oxşarhq olsa da, onları bir-birindən fərqləndirən cəhətlər də var. Böyük Qafqazda və Kiçik Qafqazın şimal makroyamaclannda aşağı dağ meşə qurşağında vələslo qarışıq iberiya palıdlı meşələri, orta dağ qurşağında şərq fıstığı meşələri, yuxarı dağ meşə qurşağında isə şə rq pahdı meşələri üstünlük təşkil edir. Lənkəran regionu rayonlarında isə aşağı meşə qurşağında şabahdyarpaq palıd, Qafqaz vələsi və bir sıra relikt hirkan növlərinin iştirakı ilə mürəkkəb tipli dəmirağac meşələri yayılmışdır. Lənkəran regionunun aşağı meşə qurşağında meşələr üçüncü dövrün relikt və endem növlərinin zənginliyi ilə seçilir. Relikt hirkan meşələrinin elementlərinə Azərbaycan Respublikasının dağ meşələrinin demək olar ki, hər yerində rast gəlinir (xüsusilə Qəbələ və İsmayıllı rayonlan ərazisində). Vaxtilə hirkan tipli meşələr respublikamızın bütün bağla-nnda geniş yayılmış, lakin sonralar fıziki-coğrafı şəraitin dəyişməsi ilə əlaqədar onlar müasir tipli meşələrlə əvəz olunmuşdur. Hazırda hirkan tipli meşələr əsasən Lənkəran regionu ə razisində qalmışdır, burada dağ meşələri dəniz səviyyəsindən 50-100 m-dən başlayır. Böyük və Kiçik Qafqazda dəniz səthindən 600 (900-1000) metrdə palıd və palıd-vələs meşələrini fıstıq meşələri əvəz edir. Fıstıq meşələri yüksək doluluqlu ən məhsuldar (I-II bonitetli) meşələr hesab olunur. Dəniz səviyyəsindən 1700-2000 (2100) m-dən yuxanda fıstıq meşələri seyrək şərq pahdı ağacları ilə qarışır. Sırf Şərq palıdı meşələri əsasən yamacların cənub baxarlığında yayılmışdır. Yuxarı dağ-meşə qurşağında bir qədər az meyilli rütubətli yamaclarda park tipli seyrək trak-tvetteq ağcaqayını, dağ yaqağacı meşələrinə təsadüf olunur. Böyük Qafqazın qərb və mərkəz rayonlarında meşənin yuxarı sərhədi çox vaxt ə yri gövdəli, alçaqboylu tozağacı və quşarmudu ilə qurtarır. Böyük Qafqazın şərq qurtaracağında (İsmayıllı, Şamaxı, Dəvəçi, Xızı rayonları) və Kiçik Qafqazda meşənin yuxarı sərhədi sürünon ardıc növlərindən təşkil olunmuşdur. Lənkəran regionunun orta və yuxarı dağ-meşə qurşağı meşələrinin yayılmasında Böyük və Kiçik Qafqaz dağlan ilə ümumi oxşarlıq vardır. Lənkəran regionunda orta dağ qurşağının şimal cohətlərini fıstıq, cənub cəhətlərini isə şabalıdyarpaq palıd və azatağac tutur. Meşənin yuxarı sərhədində şərq pahdı qurşağı hər yerdə məhv edilmiş, onun qahqlarına yalnız Viləş-çayın yuxarı axını yamaclarında (Yardımlı rayonu) təsadüf edilir. Kiçik Qafqazın cənub yamacında (Həkərəçay hövzəsi) dağətəyi zonada Araz palıdı, ardıc və saqqız, arid tipli meşələr, aşağı dağ meşə qurşağında arid meşələr və İ beriya palıdı meşələri yayılmışdır. Bu regionda fıstığa təsadüf olunmur. Dağlarımızın dərə hissələrində qarışıq cökə, ipəkyarpaq qızılağac, Qafqaz xurması, məxməri ağcaqayın, qoz meşələrinə də rast gəlinir. Yuxarıda göstərilən meşə qurşaqlarının yayılması qanunauyğunluqlan, demək olar ki, respublikamızın bütün dağlarında insan fəaliyyətinin mənfı təsiri nəticəsində pozulmağa məruz qalmışdır. Bitki qurşaqları qanunauyğunluğunun pozulması on çox yuxarı dağ qurşağında müşahidə olunur. Burada çox ycrdə tozağacı, şərq palıdı və ardıc qurşaqları məhv edilmiş, onların yerini törəmə subalp çəmənləri, qayalıqlar əvəz etmişdir. Aşağı və orta dağ-meşə qurşaqlarında meşələr antropogen land-şaftlarla (kənd təsərrüfatı bitkiləri sahələri, bağlar, yaşayış məntəqələri və s.) əvəz olunmuşdur. Tədqiqatlar göstərir ki, respublikamızda meşənin iqlim sərhədində, demək olar ki, meşə bitkisinə təsadüf edilmir. Meşənin müasir yuxarı sərhədi respublikamızın dağlıq rayonlarında orta hesabla 1600-2000 m hündürlükdən keçir. Böyük Qafqazın cənub yamacının (Şəki-Zaqatala zonası-nın) yuxarı dağ qurşağında yamaclar çox dik və kəskin parçalandığından, burada yaşayış məntəqələri ə sasən aşağı, bəzən isə orta dağ-meşə qurşağında yerləşir. Meşonin yuxarı iqlim sərhədinin aşağı düşməsinə əsas səbəb uzunmüddətli köçəri mal-qaranın yaylaq zonasmda, yəni meşənin yuxarı sərhədində sistemsiz otarılması olmuşdur. Burada iqlim sərhədi geri çəkilən ərazidə meşə əsasən çəmən və bozqır-çəmən bitkiləri ilə ə vəz olunmuşdur. Burada Muxaxçay hövzəsində meşənin yuxan sərhədi 1800-2000 m-ə, Qoşaçay hövzəsində 1550-1650 m-ə, Zəkitçay hövzəsində 2000-2100 m-ə endirilmişdir. Böyük Qafqazın cənub yamacının şərq hisəssində bürün dağ-meşə qurşaqlarında meşə örtüyü daha intensiv antropogen dəyişikliyə məruz qalmışdır. Belə ki, Pirsaatçay hövzəsində yuxarı dağ-meşə qurşağı tamamilə sıradan çıxarılmışdır, orta dağ-meşə qurşağı isə yalnız sağ sahil yamacında qalmışdır. Qozluçay hövzəsində meşə ilə örtülmə dərəcosi 5%-don aşa-ğıdır, burada dəniz səthindən 1400-1800 m yüksoklikdo güclü pozulmuş kiçik meşə sahələrinə rast gəlinir. Qozluçaydan şərq ə razilərdə - Çilikçay və Çebotarçay hövzəsində meşə yalnız törəmə tipli koüuqlardan ibarətdir. Kiçik Qafqaz dağlarının (Gədəbəy, Daşkəsən, Kəlbəcər, Laçın) subalp zonasında və orta dağ-meşə qurşağında ısə ərazinin relyefinin nisbətən sakit olması, dağarası çökəkliklərin mövcudluğu qədim zamanlardan bəri insanları özünə cəlb etmişdir. Buna görə də yaşayış məntəqələri əsasən məhz burada cəmlənmişdir. Bununla əlaqədar Böyük Qafqazdan fərqli olaraq meşənin iqlim sərhədinin aşağı enməsində maldarlıqla ya-naşı, həm də əkinçiliyin inkişafı böyük rol oynamışdır. Məhz buna göıo də Kiçik Qafqaz dağlarında meşənin yuxarı sərhədi çox böyük antropogen dəyişikliyə uğramışdır. Uzunmüddotli əkinçilik və maldarlığın birgə təsiri nəticəsində meşə, demək olar ki, heç bir yerdə öz təbii sərhədində qalmamışdır. Bir çox yerlərdə şubalp tipli meşələr tamamilə sıradan çıxmış, onu dağ çəmənləri, kolluqlar və ya qayalıqlar, daşlıqlar əvəz etmişdir. Bununla olaqodar bu zonada meşəlik faizi kəskin aşağı düşmüşdür. Gədəbəy, Daşkəsən və Kəlbəcər rayonlarında yamacm şimal cəhətlərində meşənin müasir sərhədi əsasən fıstıq və paIıdla, Laçın və Qubadlı rayonlarında isə yalnız palıdla qurtarır. Meşənin iqlim sərhədinə uyğun seyrək, alçaq boylu sub-alp meşələrinə olduqca kiçik «ləkələr» şəklində rast gəlmək olar. Məsələn, Gəncə çayı və Tərtərçayın hövzələrində dəniz səthindən 2200-2350 metr yüksəklikdə kiçik sahələrdə tozağac meşəsi vardır, ona vələs, bəzən palıd da qarışır. Tozağac şaxtaya daha çox davamlı olduğu üçün bu şəraitdə palıda və vələ-sə nisbətən daha yaxşı inkişaf edir. Burada tozağac meşəliyinin yuxarı qurtaracağında eni cəmi 10-15 metr olan dar zolaqla boyları 0,5-1,0 metr olan palıd və vələs ağacları müşahidə edilir. Lakin burada da intensiv mal-qara otarılması nəticəsində bitki örtüyii pozulmuş və ilkin hahnı bir qədər itirmişdir. Gəncə çayının sol sahilində dəniz səthindən 2400-2500 metr yüksəklikdə sıx ardıc kollarına da təsadüf olunur. Zəyəm çayının mənbəyində sürünən formalı ardıc kolları qalıqları da-ğın lap zirvəsinə qədər, 2600-2700 metr yüksəkliyə qədər qal-xır. Hazırda Kiçik Qafqazda dəniz səthindən 1900-2300 metr yüksəklikdə ardıc kolları daha geniş yayılmışdır. Onlar fıstıq, pahd və tozağac meşələrinin yerində bitir. Buna səbəb əsas ağac növlərindən ibarət meşələrin qırılması nəticəsində eroziya prosesinin intensiv inkişafı, yamacların quraqlaşması və münbitliyinin azalmasıdır. Belə sahələrdə ardıc daha yaxşı uyğunlaşa bilir. Vaxtilə ardıc kollan dağlarda dəniz səthindən 2400-2500 metrdən yuxarıda təbii zolaq yaradaraq, ondan aşağıda yerləşən meşə qurşaqlarını iqlimin mənfı təsirindən mü-hafizə edirdi. Lakin, sonralar otlaq sahələrinin genişlondirilməsi məqsədilə bu zolaq qınlaraq və ya başdan-başa yandınlaraq məhv edilmişdir. Kontinental iqlimə malik olan Naxçıvan Muxtar Respublikasında dəniz səthindən 3000 metr yüksəklikdə ardıc kollarına rast gəlinir. Lənkəran-Astara zonasmda meşənin yuxarı sərhədi əsasən dəniz səthindən 1500-1800 m yüksəklikdən keçir. Bəzi yer-lərdə, Alar, Lerik və Soru yaşayış məntəqolori ətrafında meşənin yuxarı sərhədi 1100-1300 m-ə enir. Yamacın şimal cəhətlərində meşənin yuxan sərhədi şabalıd-yarpaq və fıstıqla qurtarır. Araşdırmalar göstərir ki, Azərbaycanın müxtəlif regionlarında, harada mal-qara otarılması davam etdırilirsə, orada meşənin müasir yuxan sərhədi geri çəkilmokdo davam cdir. İnsan fəaliyyəti dayandınlan sahələrdə isə meşə öz kcçmiş sər-hədini tapmağa cəhd göstərsə də, bu proses çox yerdə olduqca ləng gedir. Meşənin çəmən bitkisinə «qalib gəlməsi» üçün uzunmüddətli kəskin mübarizə tələb olunur. Bu prosesi ancaq insan öz zəkası və əməyi ilə təbiətin həyatına fəal qarışmaqla tezləşdirməyə qadirdir. Bu cəhətdən vacib məsələlərdən biri süni meşənin sahnmasıdır. Hazırda yüksək dağ meşələrinin vəziyyəti və meşənin yuxarı sərhədinin get-gedə geri çəkilməsi böyük təşviş doğurur. Bu hal aşağıda yerləşən meşə və kond təsərrüfatı sahələri-ni də təhlükə altına ahr. Belə ki, meşənin yuxan sərhədində əmələ gələn səthi su axımları, uçurumlar ondan aşağıda yerləşən meşələri də bərbad hala sahr, bununla da dağlarda su rejimi pozulur və dağıdıcı sellərin cövlanına şərait yanranır. Odur ki, meşənin yuxan sərhədini bərpa etmək təbiəti mühafizə işində mühüm tədbir kimi qarşıda durur. Professor İ.S.Səfərovun məlumatına görə, respublikamızda sel qorxusu olan 34 çayın hövzəsinin yalnız 30%-ə qədəri meşə ilə örtülüdür. Meşəlik dərəcəsinin dağ yamaclarında belə azlığı nəticəsində sel hadisələri respublikamızda geniş sahələri ə hatə edir. Akademik A.J.Voyeykov (1963) meşə bitkisinin dağ yamaclarının bərkidici rolunu göstərərək qeyd edir ki, meşələr yerin relyefini yarandığı dövrdəki kimi saxlaya bilər. O daha sonra yazır ki, meşə bitkisi elə dik yamaclarda kök sala bilir ki, orada ot bitkisi başdan-başa örtük əmələ gətirə bilməz. Dağ meşələri ilə yanaşı, respublikamızın ekologiyasında arid və düzən tipli meşələrin də əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Arid tipli meşələr respublikamızın dağətəyi zonalarında vegetasiya dövrünün çox hissəsi rütubəti çatışmayan quraq iqlim şəraitındə inkişaf etmişdir. Bu tip meşələr böyük su tənzimləyici və torpaqqoruyucu əhəmiyyətə malikdirlər. Arid tipli meşələrin yayıldığı ərazi vəhşi heyvan və quşlar üçün əlverişli sığınacaq mənbəyi və yem bazası hesab olunur. Onlardan ən geniş yayılanı ardıc ağacları yüksək fıtosid xassələrinə malik olduğu üçün havanı saflaşdıraraq ərazinin iqlimini sağlamlaşdırır. Arid meşələri dağətəyi yamacların landşaftını estetik cəhətdən bəzəyir. Azərbaycanda arid tipli meşələrin qalıqlarına Bozqır yaylada, Həkəri və Araz çaylarının aşağı axını yamaclarında, Naxçıvan MR-da Evlər oyuğu dağında, qismən Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacında (Gilgilçay, Ataçay, Qaxçay hövzələrində) və Qobustanda rast gəlinir. Qeyd edilənlərə əsasən demək olar ki, arid tipli meşələr sahəcə az olsa da, yayıldığı ərazi çox genişdir. Bu onu göstərir ki, belə meşələr vaxtilə olduqca böyük massivlərdə yayıhbmış. Məlum olduğu kimi, respublikamızın arid meşələri yayılan dağətəyi zonalarda qədim dövrlərdən bəri əhali əkinçilik və maldarlıqla intensiv məşğul olmuşdur. Bununla əlaqədar ilkin arid tipli meşə örtüyü burada kökündən antropogen dəyişikliyə uğramış, mövcud bitki formasiyalan əsasən törəmə, bozqır-kserofil tiplidir. Müasir bitki tiplərinin hansı antropogen dəyişikliklərə uğraması haqda fikirlər yürütmək üçün xüsusi tədqi-qatlann apanlması tələb olunur. Arid tipli meşəliklər əsas etibarilə ardıc seyrəkliklərindən ibarətdir. Onların digər komponentləri sayılan saqqızağac, gürcü ağcaqayını, badam, iydəyarpaq armud və dağdağan çox nadir hallarda ağaclıqlar yaradır. Ardıc meşələrinin antropogen deqradasiyası və ya dəyi-şilməsi yerin relyefındən, torpaqəmələgətirən süxurlardan və insanın təsərrüfat fəaliyyətinin intensivliyindən asılı olaraq müxtəlif istiqamətlərdə gedir. Ardıc meşələrinin tərkibinə əksər hallarda saqqızağacı daxil olur. Tədqiqatlar göstərir ki, saq-qızağac ilə ardıcın qanşıq bitdiyi meşəlikdə ağaclar kəsilərkən, sırf saqqızağac meşəliyi yaranır, çünki ardıc ağacı kəsildikdə pöhrə vermir, saqqızağac isə kəsilən zaman kökündən bol pöhrəvermə qabiliyyətinə malikdir. Eynilə ardıc meşələrinin kserofıl və yanmsəhra bitkiliyi ilə əvəz olunması da antropogen səbəblərdən baş verir. Arid meşələri ilə müqayisədə Azərbaycanın düzən meşələrinin taleyi daha acınacaqlı olmuşdur. XIX-XX əsrlər ərzində bu meşələr intensiv şəkildə qırılmışdır. Bu proses bu və ya digər səbəbdən hazırda da davam etməkdədir. Azərbaycanın düzən meşələrinin aşağıdakı təsnifatı mövcuddur (Q.S.Məmmədov, M.Y.Xəlilov, 2002): 1. Rütubətli subtropik düzən meşələr (Lənkəran ovalığı); 2. Yanmrütubətli subtropik düzən meşələri (Qanıx-Həftəran vadisi); 3. Dəniz iqlimi şəraitində düzən meşələr (Samur-Dəvəçi ovalığı); 4. Quru isti iqlim şəraitində düzən meşələr (Kür-Araz düzənliyi); 5. Tuqay meşələri (Kürqırağı zona). Rütubətli subtropik meşələrdə relikt növlər üstünlük təşkil edir, burada meşə altında həmişəyaşıl kol növləri də bitir (Hirkan bigəvəri, budaqh danaya), yarımrütubətli subtropik meşələrdə relikt növlərdən qanadyarpaq yalanqoz, fıstıq (bəzi yerlərdə), dəmirağac (bir yerdə), şabalıdyarpaq palıd (İsmayıllı qoruğunda), quru isti iqlimli düzən meşəsində vo üçüncü dövrün relikt saqqızağacına rast gəlinir. Bütün düzən meşələrində meşəaltı kollar yaxşı inkişaf etmişdir, seyrəlmiş meşə sahələrində isə kol növlərinə daha çox rast gəlinir. Hazırda Kürqırağı tuqay meşələrində yaranmış vəziyyət daha çox narahatçılıq doğurur. Kürqırağı tuqay meşələrinin acınacaqlı vəziyyəti həm dövlətimizin, həm də alimlərin diqqət mərkəzindədir. Respublikamızda tuqay meşələrinin nisbətən geniş sahələri səhra və yarımsəhra əraziləri kəsib keçən Kür çayının ətrafında yayılmışdır. Bu meşələrin əhəmiyyəti çox böyükdür. Tuqay meşələri təbiətin bizə bəxş etdiyi təbii zolaq olub, onu əhatə edən ərazinin iqlimini nizama salır, ətraf sahələrdə kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının sabitliyinə və yüksəlməsinə şərait yaradır. Bu meşələr böyük tor-paqqoruyucu və sahilbərkidici rola malik olub, həm də Kür qırağının təbii bəzəyidir, vəhşi heyvanların və quşların etibarlı sığınacağı, insanların isə əvəzedilməz istirahət guşəsidir. Tuqay meşələri yayılan Kürboyu ərazidəki rayonların meşə ilə örtülmə dərəcəsi (meşəlik faizi) olduqca aşağıdır. Əgər respublikamızın meşəlik faizi 12%-dirsə, Kür-Araz düzənliyində bu rəqəm cəmi 0,8%-dir. Odur ki, Kürboyu tuqay meşələrinin mühafızəsi və bərpası böyük təsərrüfat ə həmiyyəti kəsb edir. Akademik A.A.Qrossheym (1929, 1932) göstərmişdir ki, insanların son dərəcə sürətlə artan kənd təsərrüfatı fəaliyyəti nəticəsində tuqay meşələri tamamilə yoxa çıxa bilər. Buna görə də o, dəfələrlə tuqay meşələri qoruqlarının təşkil olunması fırkini irəli sürmüşdür. A.Qrossheym 70 il bundan öncə yaxşı vəziyyətdə olan tuqay meşəsini Xəzər dənizindən Kür çayı boyu təxminən 100 kilometr yuxarıda köhnə Zubovka kəndi (indiki Şirvan şəhəri) yaxınlığında və ondan yuxarı ərazilərdə təsvir edirdi. H.Ə.Əliyev və M.Y.Xəlilovun (1976) apardıqları tədqiqatlar göstərdi ki, hazırda Şirvan şəhəri yanında Kür çayı qırağında yalnız bir neçə ədəd qurumaqda olan qovaq ağacı qalmışdır. Xatırladaq ki, tuqay meşələrinin əsas sahəsi hələ 1920-ci ilə qədər əkin sahələri ə ldə etmək məqsədilə qırılıb məhv edilmişdir. Yaxın keçmişdə 20 min hektar Samux meşəsi adı ilə məşhur olan tuqay meşəsi Mincəçevir dənizinin altında qalmışdır. 10 min hektara qədər tuqay meşəsi Şəmkir və Yenikənd su anbarlarının yaradılması məqsədilə qırılıb məhv edilmişdir. Belə vəziyyət Kürqırağında az da olsa qalmış tııqay meşələri qalıqlarının lazımi səviyyədə qorunması və orada yeni meşəliklərin sahnmasının vacibliyini daha da artırır. Təəssüf ki, tuqay meşələrinin orda-burda qalan kiçik sahələri də insanların təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində yoxa çıxır. Son illər Kürboyu tuqay meşələrinin qırılma sürəti daha da artmışdır. Ağdaş, Bərdə, Ağcabədi və Saatlı rayonlarında meşolərin vəziyyəti daha acınacaqlıdır. Burada ruqay meşələri başdan-başa qışlaqlara çevrilmişdir. Hər il Kürboyu meşə təsərrüfatları ərazilərində qoyun və qaramal sürüləri otarıhr. Bunun nəticəsində təbii və süni sahnmış meşələr seyrəlir, kolluqlara çevrilir, qoruyucu funksiyası zəifləyir və gələcək nəsli kəsilir. Kürqırağında bu səbəbdən qovaq və söyüd meşələrinin yerində 6 min hektardan çox yulğun kolları ə mələ gəlmişdir. Digər tərəfdən meşə ilə örtülü olmayan 100 hektarlarla sahədə illər boyu qanunsuz olaraq kənd təsərrüfatı bitkiləri becərilır. Ağdaş, Bərdə, Beyləqan, Sabirabad, Saatlı və Ağcabədi rayonlarında belə hallara daha çox rast gəlinir. Kürqırağında meşəsi yox edilən sahələrin çoxunda qamış, cil bitir və bataqlaşma müşahidə olunur. Yevlax və Sabirabad rayonlarında meşənin yerinə kənd təsərrüfatı bitkiləri düzgün suvarılmadığından sahələr şorlaşır və ya bataqlığa çevrilir. Kür çayı sahillərində olan meşə sahələrinin eni Ağstafa və Ağdaş meşə təsərrüfatlannın bəzi yerində 4-6 kilometrə çatır. Əgər meşənin enini çayın hər iki sahilində 0,5-1,0 kilometr qəbul etsək, hazırda Kür qırağında mövcud olan, 18 min hektar meşə ilə örtülü sahə yalnız 90-100 kilometr məsafədə uzanır. Halbuki, Kürün uzunluğu respublikamızın ərazisində 900 kilometrə çatır. Deməli, Kür boyunda 700-800 kilometrdən artıq sahə meşəsiz qalmışdır. Göründüyü kimi, Azərbaycan meşələrinin vəziyyəti, son illər bir sıra tədbirlərin, o cümlədən meşəsalma işlərinin aparılmasına baxmayaraq, hələ də acınacaqh olaraq qalmaqdadır. Ona görə də biosferin çox əhəmiyyətli və əvəzsiz tərkib hissəsi olan meşə biogeosenozlarının qorunması və artırılmasından ötrü respublikamızda daha ciddi tədbirlərin görülməsi tələb olunur. Meşə ehtiyatlarımızdan istifadənin ekoetik problemləri geniş aspekti (hüquqi, inzibati, təsərrüfat, iqtisadi, estetik, mühafızə, bərpa və s.) əhatə etsə də, burada hazırkı mərhələdə əsas diqqət mövcud meşələrin mühafızəsinə və bərpa işlərinə yönəldilməlıdir. Meşələrimizin ekoetik problemlərinin həllində bu istiqamətlər prioritet kimi götürülməlidir. Şübhəsiz ki, meşələrin mühafızəsi problemində hüquqi, inzibati və təsərrüfat və s. xarakterli tədbirlər də nəzərdə tutulur. Məsələn, me-şələrin qırılmasına görə inzibati cəzalann kəskinləşdirilməsi (hüquqi), ağac emah sexlərinin fəaliyyətinin dayandınlması (təsərrüfat), xaricdən gələn ağac və ağac məmulatlarından tutulan vergilərin azaldılması (iqtisadi) və s. meşələrimizin bər-pasının elmi-nəzəri və praktiki əsaslarının işlənməsi sahəsində respublikamızda kifayət qədər təcrübə vardır. Ona görə də bu məsələlərin bir qədər yeni baxışla, meşələrin ekoetik problemlərinin geniş aspekti fonunda nəzərdən keçirilməsinə böyük ehtiyac vardır. Bunlar aşağıdakılardır (Q.S.Məmmədov, M.Y.Xəlilov, 2002): 1. Dağ meşələrinin təbii-tarixi areahnın və strukturunun bərpası. Bundan ötrü: a) dağ meşələrinin yuxarı sərhədini bərpa etmək məqsədilə hər şeydən əwəl meşənin müasir sərhədindən yuxarıda 100-200 metr enində qoruyucu zolaq ayrılmah, orada mal-qara otarılması qəti qadağan edilməlidir; eroziyaya uğramış, cənuba baxan dik yamaclarda belə, «bufer» zolaqları daha enli götürü-lüb, meşənin iqlim sərhədinə çatdınlmahdır; b) dağ meşələrində təbii meşələrin (fıstıq, fıstıq-vələs, palıd və s. qarışıqlı) bərpasına şərait yaratmaq üçün xüsusi me-şəçilik tədbirləri həyata keçirilməlidir. Meşə əkini işləri ən mühüm tədbir hesab edilməlidir: sanitar və s. xarakterli kəsmə işləri qarışmış meşələrin ləğvinə və yerində təbii-tarixi struk-turlu mezofıl və kserofil meşələrin bərpasına xidmət etməlidir; c) yaşayış məntəqələri yaxmhğında, yol qırağı zolaqlar-da, meşələrin başdan-başa qırıldığı yerlərdə, yuyulmuş daşlı yamaclarda əsasən adi şama və ardıca, nisbətən az yuyulmuş yamaclarda tozağacına, quşarmuduna yüksək dağ ağcaqayınına üstünlük vcrilməlidir. Kiçik Qafqazın Naxçıvan orazisindo vo Talışın Zuvant zonasında iqlim şoraitinin quraqlığı nəzərə alınaraq yuxarı meşə qurşağında əsas ağac cinsi şərq palıdı və müxtəlif ardıc növləri hesab edilməlidir. Burada keyfıyyətli meşəliklər salmaq üçün ondan aşağıda yerləşən zonalaıda yetişdirilən tinglərdən istifadə etmək düzgün deyildir. Bu məqsədlə yuxarı meşə zonasının öz tingliyi olmalıdır. 2. Arid meşəiərinin mühafızəsi və bərpası üçün tədbirlə-rin görülməsi. Bundan ötrü: ç) vaxtilə respublikamızın dağətəyi zonasında geniş ərazilər tutan arid tipli meşələr hazırda çox kiçik sahələrdə qalmışdır. İnsanın uzun zaman intensiv təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində bu meşələr kol qrupları - şibləklərlə əvəz olunmuşdur. Mövcud arid meşələrinin qalıqlarının qorunub saxlanmasından ötrü aşağıdakı qoruq və yasaqlıqların yaradılnıası tövsiyə olu-nur: Çilgilçay ardıc yasaqlığı, Laçın arid meşəsi qoruğu, Laçın qoruğunun Başarat, Beynəli arid meşəsi yasaqhğı, Qobustan ardıclığı, Quruçay şabalıdyarpaq palıd yasaqlığı; d) arid meşələrinin mühafızəsində və bəıpasında mövcud qoruqlann ərazilərinin genişləndirilməsinin do böyük əhəmiyyəti ola bilər. Bu ərazilər aşağıdakılardır: Türyançay qoruğu, Türyançayın Qanıx fılialı, Qabarrı Eldar şamı meşəliyi, Zə-yəmçay şam meşəliyi və s.; 3. Düzən meşələrin mühafizəsi və bərpası məqsədilə kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi, o cümlədən: e) imkan daxilində (yer quruluşu layihələrinə əsasən) Kür çayı boyu hər iki sahildə 270 metr enində qoruq zolağı ayrılmalı və orada bütün fəaliyyətlər (meşənin qınlması, mal-qara otarılması və s.) qadağan edilməli, Tuqay meşələrinin bərpası üçün meşəsalma işləri həyata keçirilməlidir; ə ) Qanıx-Həftəran vadisi, Samur-Dəvəçi və Lənkəran ovalığı meşələrinin fraqmenti şəklində qalmış sahələri ciddi mühafizəyə götürməli, onların genişləndirilməsi üçün tədbirlər, o cümlədən qoruq elan edilməli, meşəsalma işləri və s. görülməlidir. Beləliklə, respublikamızın əvəzsiz sərvəti olan meşə fondunun qorunması və bərpası konkret tədbirlər sistemindən ibarət olsa da, ondan istifadənin ekoetik problemlərinin lıəlli ciddi addımların atılmasmı tələb edh (Q.Məmmədov, M.Xəlilov, 2004). Yüklə 1,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|