Microsoft Word T?bi?td?n istifad?nin huquqi ?saslar?doc
Yüklə 1,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Cəmiyyətin və təbiətin inkişaf konsepsiyaları
İ nsan və ətraf mühit, təbiət və cəmiyyət əlaqələrinin mahiyyəti, müxtəlif zamanlarda ayrı-ayrı fəlsəfı məktəb və cərəyanlarm diqqətini həmişə özünə cəlb etmişdir. Qədim və orta əsrlərdə naturalist konsepsiya üstünlük təşkil edərək, təbiətə gözəgörünməz qüvvə, müdrik yaranış, cəmiyyət üzərində ideal ilahi güc kimi baxılmışdır. Cəmiyyətdə məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsinin aşağı olması ekoloji mühitin real qiymətləndirilməsinə zərurət yaratmışdır. Bu konsepsiyanın tərəfdarları cəmiyyətə də təbii seçmə qanununun tətbiqini arzulayır, daha doğrusu, güclünün aciz üzərində qələbəsi prinsipini qəbul edirdilər. Naturalist konsepsiyanın başqa bir istiqaməti təbiətə toxunmamaq (müdaxilə etməmək) prinsipinə əsaslanır. Bu baxı-şın tərəfdarlan təbiətdə hər şeyin öz yerində və düzgün ol-duğunu qəbul edirdilər. Onlara görə, təbiət özü hər şeyi gözəl bilir və insanların təbiətə müdaxiləsi cəmiyyət-təbiət qarşıdurması ilə nəticələnir. Məsələn, insanların öz təsərrüfat maraqları naminə Aral gölünə, Qara və Xəzər dənizlərinə təsiri-nin acı nəticələri indi də özünü göstərməkdədir. Sənaye əsasında istehsahn sürətli inkişafı kapitalizmin ilkin mərhələsində naturalist konsepsiyaları tədricən sıxışdırmağa başladı. Təbiət üzərində insanın öz ağlı hesabına hökmranIıq etməsi ideyasına əsaslanan yeni bir konsepsiya - istehlak konsepsiyası formalaşmağa başladı. Belə bir konsepsiyanın təzahürü cəmiyyət tərəfındən böyük ruh yüksəkliyi ilə qəbul edildi. Feodalizmdən yenicə qurtarmış cəmiyyətdə, sənaye və kənd təsərrüfatının inkişafı üçün lazım olan bütün ehtiyatlar təbiətdən götürülməyə başladı. Lakin təsərrüfatın sürətli inkişafı, bu konsepsiyanın müəyyən mərhələdən sonra gərəksiz olduğu fıkrini ortaya çıxardı. Sonrakı mərhələdə isə istehlak konsepsiyası, təbiət və cəmiyyət arasındakı münasibətlərin ahəngdarhğı yolunda «əyləc» qismində çıxış etməyə başladı. İnsanın təbiət üzərindəki hökmranlığı ətraf mühitin deqradasiyası ilə nəticələnmişdir. Təbiət və comiyyət arasındakı münasibətlərin gərginləşməsi və bu qarşıdurmanın təhlükəli həddə yaxınlaşması XX əsrin 70-ci illərində yeni bir konsepsiyanın yaranması ilə nəticələndi. Yeni yaranmış bu konsepsiya «alarmizm» (alman dilində «alarm» həyəcan deməkdir) adlandırıldı. Alarmizm müasir istehsal prosesləri nəticəsində ətraf mühitin deqradasiyası insanların cavab reaksiyasıdır. Bu konsepsiyanın tərəfdarları heç bir siyasi partiyanı təmsil etməsələr də, dünyada «yaşıllar hərəkatı» («Qrinpis») kimi tanınırlar. Bu konsepsiya 2 yerə - pessimistlərə və optimistlərə ayrılır. Pessimistlərə görə, müasir sivilizasiya cəmiyyəti qarşısıalınmaz qəzaya (katastrofa) sürükləyir. Optimistlər isə insan zəkasının cəmiyyəti bütün bəlalardan qurtaracağma inanırlar. Son dövrlərdə ekoloji böhranın səbəblərinın konsepsiyaları izahı ilə bağlı formalaşmağa başlanmışdır. Bu konsepsiyanın tərəfdarları, ekoloji böhranın səbəbləri kimi - elmi-texniki tərəqqi və əhalinin artımını əsas götürüflər. Onlara görə insan artımının qarşısı alınmalı və insanların sayı demoqrafık mini-muma uyğunlaşdırılmahdır. Lakin bu yanaşma bütün dünya ölkələri üçün eyni ola bilməz. Süni yolla (müharibələr, etnik münaqişə, əhalinin kütləvi qırılması, lazımi tibbi xidmət göstəril-məməsi və s.) insan artımmm tənzimlənməsi isə cəmiyyətdə insan haqqlarının pozulması kimi qiymətləndirilir. Ekoloji böhranın səbəblərini (texniki və dcmoqrafık) araşdıran qərb alimləri bu çətinlikdən çıxmaq üçün aşağıdakı strateji istiqamətləri təklif edirlər: 1) təbiətə toxunmamaq strategiyası; 2) təbiətə hücum strategiyası; 3) təbiətdə özünütənzimləmə və insanın uyğunlaşması (adaptasiyası) strategiyası. Cəmiyyətin texnogen növlü inkişafı şəraitində iqtisadiyyat bir neçə mərhələdən keçir: 1) frontal iqtisadiyyat - bu zaman əsas diqqət əməyə və kapitala yönəldilir, təbii ehtiyatlar isə tükənməz hesab edilir, ətraf mühitin çirklənməsi inkişafda nəzərə alınmır; 2) ətraf mühitin mühafızəsi nəzərə alınmaqla iqtisadi inkişaf; 3) tarazlı-müvazinətli inkişaf yolları təklif edilir. Bəşəriyyətin gələcək inkişaf variantlarının axtanşı davam edirdi. BMT-nin xətti ilə Ətraf Mühit və İnkişaf üzrə Bey-nəlxalq Komissiya «Bizim ümumi gələcəyimiz» adlı məruzə hazırlandı (1987) və «Sabit inkişaf» konsepsiyası təklif edildi. Q.X.Bruntland ətraf mühitin mühafızəsi sahəsində uzun müddətli strategiya təklif edirdi ki, bu da dünya iqtisadiyyatının sabit inkişafını uzun dövr üçün təmin etməyə, ekoloji problem-lərin həllinin üsul və vasitələrini nəzərdən keçirməyə imkan verirdi. 1992-ci ildə Rio-de-Janeyroda Ətraf mühit və inkişaf üzrə ikinci Ümumdünya Konfransı açıldı. Konfransda 179 ölkənin nümayəndələri bəyanat qəbul etdi və «XXI ə srin gündəliyi» proqramı təsdiqləndi. Həmin sənədlərdə «Tarazlı inkişaf» konsepsiyasının mahiyyəti və məqsədləri öz əksini tapdı. Tarazlı inkişafın nə demək olduğu barədə ədəbiyyatda çoxsaylı fikirlər mövcuddur. Lakin birmənalı olaraq «Tarazlı inkişaf» dedikdə, elə bir inkişaf nəzərdə tutulur ki, müasir dövrdə insanların tələbatları ödənilsin və eyni zamanda gələcək nəsillərin öz tələbatlarını ödəmək imkanı da tohlükə altında qalmasın. Əslində bu fıkir iki anlayışı özündə ehtiva edir: tələbat və məhdudiyyət. Təxmini də olsa tarazlı inkişafın bütün anlayışları indiki və gələcək nəsillərin mənafeyini (marağını) nəzərdə tutur. Lakin bu gün də dünyanın bir çox alimləri tarazIı inkişaf anlayışının mahiyyətini dəqiq müəyyən etmək üçün axtarışlar apanrlar. Məsələn, hal-hazırda ə halinin artımı, bios-ferin dayanıqlı astanası və s. haqqında vahid bir fıkir yoxdur. Bəzi alimlər hesab edirlər ki, noosferin inkişafı üçün Yer kürəsində 2,5-3,0 milyard nəfərdən çox adam olmamalıdır. Digər alimlər tərəfındən tarazlı inkişaf üçün aşağıdakı göstəricilər təklif olunur: təmiz texnologiyaların tətbiqedilmə səviyyəsi, istehlak olunan və ixrac edilən təmiz məhsulun səviyyəsi, kapitalların toplu ehtiyatlarının keyfıyyəti, strukturu və s. Tarazlı inkişafı daha dəqiq araşdırmaq üçün «zəif» və «güclü» sabitlik anlayışlarından istifadə edilir. Əgər iqtisadi inkişaf ehtiyatların tükənməsinə səbəb olursa, onda gələcək nəsillər üçün konpensasiya nəzərdə tutulmalıdır. Yəni əsas kapital digər formada başqa bir kapitalla - istehsalat, bəşəri və ya təbii kapitalın hər hansı bir forması ilə əvəz (ifadə) olunmalıdır. Ş .Göyçaylı və T.İsmayılova görə (2006) tarazlı inkişaf o vaxt olar ki, təbii kapital tükəndikcə bərpa olunsun və ya süni surətdə yaradılmış kapitalla əvəz edilsin, lakin azalmasm. Başqa sözlə, bəşəriyyət təbii kapitalın üzərinə gələn hər hansı bir faizlə yaşamalı və gələcək nəsillər qarşısında borclu qalmamaqdır. Tarazlı inkişaf konsepsiyası 3 əsas məqsədin vahid bir sistemdə birləşməsi sayəsində meydana çıxmışdır: iqtisadi, sosial, ekoloji. Bu sistemlərin bir-biri ilə qarşılıqh əlaqəsi tarazlı inkişafın vəzifələrini müəyyənləşdirir. МЮВЗУ 2. ТЯБИЯТДЯН ИСТИФАДЯНИН ИДАРЯ ЕДИЛМЯСИНИН ЩЦГУГИ АСПЕКТЛЯРИ. PLAN: 1. Təbiətdən istifadə hüququnun anlayışı və növləri. Тябиятдян истифадянин идаря едилмяси хцсусиййятляри вя истигамятляри. 2. Тябиятдян истифадянин тянзимялнмясиндя дювлятин ясасландыьы норматив-щцгуги актлар, онларын мязмуну. 3. Тябии ещтийатлар, онларын юйрянилмяси вя онлардан истифадянин щцгуги тянзимлянмяси. 4. Тбиятдян истифадянин идаря едилмясинин дювлят органлары системи. Тябиятдян истифадя сащясиндя дювлят органларынын функсийалары вя вязифяляри. 5. Тябиятдян истифадя сащясиндя дювлятин сийасятинин щугуги ясаслары вя онун реаллашдырылмасынын ясас истигамятляри. «Еколоэийа вя Тябии Сярвятляр Nазирлийи» онун фяалиййятинин щцгуги ясаслары. Təbiətdən istifadə hüququnun anlayışı və növləri Müasir dövrdə dünyanın bütün hüquqi dövlətlərində insanın təbii ehtiyatlardan öz tələbatı üçün istifadə etməsi hüquq normalan vasitəsi ilə tənzimlənir. Təbii ehtiyatlardan istifadə üzrə münasibətləri tənzimləyən normalar sistemi təbiətdən istifadə hüququ adlanır. Belə normalar əsasən təbii ehtiyatlar haqqında qanunvericilikdə, yəni torpaq, Yerin təki, su, meşə, heyvanlar aləmi və s. haqqmda qanunvericilikdə təsbit olun-muşdur. Ətraf mühitin mühafızəsi haqqmda doktrinada təbiətdən istifadənin bir sıra növləri fərqləndirilir. Bu zaman təsnifat müxtəlif meyarlara əsasən aparılır. Təsnifat üçün ən ümumi meyar təbiət obyekti hesab olunur. Buna uyğun olaraq, təbiət-dən istifadə hüququ aşağıdakı növlərə bölünür: - torpaqdan istifadə hüququ; - Yerin təkindən istifadə hüququ; - sulardan istifadə hüququ; meşələrdən və meşə fonduna daxil olmayan bitkilərdən istifadə hüququ; - heyvanlar aləmindən istifadə hüququ. Təbiət obyektinə görə ən ümumi təsnifatdan sonra hər bir obyektdən istifadənin məqsədli təyinatma görə də təsnifat aparılır ki, bu, digərləri içərisində əsas təsnifat hesab olunur. Təbiətdən istifadənin məqsədli təyinatma görə növləri, təbii ehtiyatm özü-nəməxsusluğu və ictimai tələbatlan ödəməsi nəzərə almmaqla, təbii ehtiyatlar haqqmda qanunvericiliklə müəyyən olunur. Yüklə 1,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|