Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

Og`ishgan xulqning ijtimoiy omillari 
 
Odam axloqiga jamiyat jarayonlari va ijtimoiy guruhlarning ta'siri dastavval 
ijtimoiy yondoshuv doirasida ko`rib chiqiladi. (Mikroijtiomiy sharoitlar ko`pincha 
psixologik-pyedagogik tadqiqotning pryedmyeti sifatida chiqadi va kyeyingi 
bo`limlarda ko`rib chiqiladi.)  
Sotsiologik nazariyalar dyeviant axloqni ushbu jamiyat ichida tasdiqlangan 
jamoatchilik jarayonlari va mye'yorlari kontyekstida ko`rib chiqadi. Ijtimoiy  
dyeviatsiya ijtimoiy qonunchilikka bo`ysunadi, ular vaqt va jamiyatga bog’liq, 
ularni prognoz qilish, qator qollarda esa ularni boshqarish    mumkin.  
Ushbu yo`nalishning birmuncha mashqur vakillari quyidagilar hisoblanadi:  
O. Kont, G. dyeTard, A. Kyetlye, E.Dyurkgyeym, M. Vyebyer, T. Parsons, R. 
Myerton. huquq bo`yicha dyeviant axloq sotsiologiyasiga asos solgan frantsuz  
sotsiologi Emil Dyurk-gyeym (1858—1917) hisoblanadi. Jinoyatchilik 
muammosining tadqiqoti E.Dyurkgyeym ishlarida aqamiyatli o`rin egallaydi, o`z-
o`zini o`ldirishni tahlil qilishi esa klassik sotsiologik tadqiqot hisoblanadi [7, 8]. 
Ijtimoiy  dyeviatsiyani tushuntirish uchun E.Dyurkgyeym  anomiya 
kontsyeptsiyasini taklif qildi.  «Anomiya» atamasi frantsuz tilidan tarjima qilganda 
«qonunning, uyushganlikning yo`qligi» dyeganidir. Bu ijtimoiy uyushmaganlik – 
ijtimoiy vakuumning shunday qolatiki, eskirgan mye'yorlar va qadriyatlar ryeal 
munosabatlarga mos tushmaydi, yangilari bo`lsa qali mustaqkamlanmagan. 
E.Dyurkgyeym ijtimoiy patologiyaning turli shakllarini aynan jamoatchilik 
ko`rinishi sifatida tushuntirish zaruriyatini ta'kidlaydi. Masalan, o`z-o`zini o`ldirish 
miqdori individning ichki xususiyatlaridan ko`ra odamlarni boshqaruvchi tashqi 
sabablarga ko`proq bog’liqdir [7]. 
E.Dyurkgyeym ijtimoiy og’ishlarning ob'yektiv tabiatidan shunchalik 
shubhalanmasdiki, qatto jinoyatchilikning “mye'yoriyligi”ni tasdiqlardi. Uning 

---

fikricha, mye'yoriy ko`rinishning baqssiz byelgilariga egalik qilgan boshqa qyech 
qanday fyenomyen yo`q, axir “jinoyatchilik turli tipdagi barcha jamiyatda 
kuzatiladi... jinoyatchilik insoniyat rivojlanishining darajasi bo`yicha pasaymaydi” 
[8, 86-b.]. 
Bundan tashqari, “dyeviatsiya har qanday soqlom jamiyatning tarkibiy 
qismi” [8, 86-b.]. «Sotsiologiya»da E.Dyurkgyeym shunday yozadi: «Jinoyat 
zarur... axloq va huquqning mye'yordagi evolyutsiyasi uchun foydali ... shunday 
bo`ladiki, u o`zgarishga tayyorlaydi» [8, 90-b.]. Masalan, afinaliklar huquqiga 
muvofiq  Suqrot (470-399 yy.  R. X.gacha) jinoyatchi – yoshlar aqlini  ma'naviy 
jiqatdan buzuvchi odam bo`lgan. Shunga qaramay, uning jinoyati – fikrning 
mustaqilligi – insoniyat uchun qam, uning vatani uchun ham foydali bo`lgan.  U 
Afina muxtoj bo`lgan yangi ma'naviyatga tayyorgarlik bo`lib xizmat qildi, chunki 
an'analar qayot sharotlariga javob byermay qo`ygandi.  
Shunday qilib, E.Dyurkgyeym ijtimoiy og’ishlarni, ayniqsa,  jamiyatning 
mye'yoriy-qadriyatli dyezintyegratsiyasi sifatida ko`rib chiqadi. Uning qoyalari 
dyeviant axloqning yetakchi sabablari sifatida sinflar va turli ijtimoy kuchlar, 
masalan, novatorlar va konsyervatorlar o`rtasidagi qarama-qarshilik sifatida tan 
oluvchi tadqiqotchilar (shu jumladan, V.Paryeto, L. Kozyera) ning ishlarida 
kyelgusida rivojlanishni oldi [3, 6-b.]. 
E.Dyurkgyeymning birmuncha yorqin davomchilaridan biri bo`lmish 
R.Myerton dyeviant axloqni madaniyat tomonidan byelgilangan intilishlar va 
ularni qoniqtirishga mablaq byeruvchi ijtimoiy tuzilmalar o`rtasidagi 
kyelishmovchilikning oqibati sifatida ko`rib chiqadi. Masalan, zamonaviy 
amyerika madaniyatida o`z navbatida yuqori individual muvaffaqiyat aqamiyatini 
byelgilovchi boylik qoyasi usunlik qiladi.  Ijtimoiy mye'yorlar orqali madaniyat 
nafaqat maqsadlarni, balki ularga erishishning lyegiim usullarini aniqlaydi. Xullas, 
agar odam astoydil myeqnat qilsa, uning “amyerikacha orzulari” va Nihoyat 
ryeallikka aylanadi.  
hamma odam (sinf) lar ham omadga erishish uchun bir xil sharoitga ega 
emas, biroq ular yuzaga kyelgan qarama-qarshilikka bir nyecha yo`llar bilan 
moslashishlari mumkin.  Moslashuvning shunday yo`llari sifatida  R. Myerton 
quyidagilarni ajratdi: 
konformizm (ijtimoiy ma'qullangan maqsadlar va vositalarni to`liq qabul 
qilish, ularni amalga oshirish); 
innovatsiya (maqsadlarni qabul qilish, ularga erishishning lyegitim usullarini 
inkor qilish); 
ritualizm (topshirilgan yoki odatiy vositalardan noepchil nusxa ko`chirish); 
ryetrizm (ijtimoiy mye'yorlarni bajarishdan passiv kyetish, masalan, 
giyohvandlik shaklida);   
isyon (faol isyon q ijtimoiy mye'yorlarni rad etish) [9,  11-b.]." 
Ularga erishish maqsadi va vositalari o`rtasida nizo anyemik zo`riqish, 
frustratsiya va moslashuvning noqonuniy usullarini izlashga olib kyelishi mumkin. 
Ushbu qolat past ijtimoiy qatlam orasida jinoyatchilik nisbatan yuqori 
darajadaligini qisman tushuntiradi.  

---

Ijtimoiy dyeviatsiyaning boshqa ob'yektiv omillari dyeb quyidagilar tan 
olinadi: ijtimoiy o`zaro ta'sir ishtirokchilari va umidlarning amalga oshmasligi 
o`rtasidagi farq (T.Parsons); odamlarning shaxsiy sifatlari va  yaxshilikni 
taqsimlashdagi nomuvofiqlik (P.Sorokin); dyeviant submadaniyat va ta'limga 
mye'yorning ta'siri (R. Klauord, L. Oulin). Xullas, erta yoshlikdan dyeviant 
submadaniyatga (jinoiy, nizoli yoki ryetristik) jalb qilingan shaxs katta eqtimol 
bilan dyeviant axloqqa tyegishli shakllarni namoyon etadi.  
Zamonaviy submadaniyatning dyeviant axloqqa ta'siri garchi yetarlicha 
o`rganilmagan masala bo`lsa-da, o`ta muqim hisoblanadi. Ayni damda yaxshi 
ma'lumki, shaxs qaysidir bir ijtimoiy guruhga mansub. qator qollarda guruhli 
ehtiyojlar ustunlik qiladi – guruhga kirgan bo`lish, uning mye'yorlariga amal qilish, 
uning ishtirokchilariga taqlid qilish, o`zini boshqa guruhlarga qarshi qo`yish. Shu 
nyegizda eng turli-tuman submadaniyatlar o`sib chiqadi – aristokratik elita, xippi, 
myetallistlar, rokyerlar, gyeylar, skinxedlar va q.k.  Odamlar ko`p qollarda 
gyenotsid, rasizm, fashizm kabi ommaviy dyeviatsiyalarning mavjudligini 
tushuntirib byeruvchi guruh sardorlari va ularning idyeallariga (shu jumladan, 
dyestruktiv) o`xshashga moyildirlar.  
 Boshqa yaqqol muammo dyeb “kasb – dyeviant axloq” aloqasining 
noaniqligini aytish mumkin. Profyessiona muqit inson shaxsiga aqamiyatli ta'sir 
ko`rsatadi. Xorosho izvyestno` takiye nyegativno`ye fyenomyeno`, kak 
profyessional stryess, profyessional «kuyib qolish» va shaxsning profyessional 
dyeformatsiyasi kabi salbiy fyenomyenlar yaxsh ma'lum. Shunga qaramay, 
shaxsning dyeviant axloqiga kasbning ta'siri muammosiga baqishlangan nashrlar 
dyeyarli yo`q.  
Ko`rib chiqilgan ob'yektiv ijtimoiy omillar qatorida dyeviant axloqning 
sub'yektiv sabablari dyeb nomlanuvchilari ham amal qiladi.  Dyeviatsiyaning  
stigmatizatsiya nazariyasiga  (E.Lyemyert, G. Byekkyer) muvofiq jamiyatning o`zi 
(aniqroqi, ijtimoiy guruh) shaxsga mavqum qoidalar (dastlabki dyeviantlik) bilan 
aniq odamning harakatiga nisbat yo`li bilan tyegishli yorliqlarni yopishtiradi. 
Syekin-asta individni dyeviant rolida (ikkilamchi dyeviantlik) ushlab turishga  
majburlaydigan ryeputatsiya shakllanadi [9, 13-b.]. 
I.Gofman stigmalarning uchta turini ajratadi:  jismoniy  stigma (tuqma 
anomaliyalar va jismoniy mayiblik); iroda nuqsonlari (piyonistalik, giyohvandlik, 
qalb  kasalliklari); irqiy stigmalar («qoralar») [9, 14-b.]. 
Sazyerlyend 1939 yilda  dyeviant axloq – murakkab va axloqning 
diffyeryentsiatsiyalangan shakliga muvofiq diffyeryentsiatsiyalangan  assotsiatsiya 
nazariyasini ifodalagan. Unga intyeraktsiya (o`zaro harakat) ni o`rgatishadi. Bu 
jarayon dyeviant motivatsiyani o`zlashtirish, dyeviant axloqni oqlash va tyexnik 
jiqatdan amalga oshirishdan iborat.  
Dyeviant axloq  «ijtimoiy rol» yoki «shaxsning ijtimoiy vazifasi» (Dj. Mid, 
M. Doych, R. Kraus) tushunchalari yordamida ifodalangan bo`lishi ham mumkin. 
Rol – bu inson axloqiga nisbatan umidlar tizimi, insonning shaxsiy axloq modyeli 
qaqidagi tasavvuri, va Nihoyat egallagan qolati – maqomi bilan muvofiq axloq.Bu 
bilan muvofiq tarzda odamlar o`zlariga turlicha rolli, shu jumladan dyeviant rolini 
qabul qilishlari mumkin. 

---

Nihoyat, og`ishgan xulqning sub'yektiv sababi ijtimoiy mye'yorlarga shaxs 
(guruh)ning o`zining munosabati (G. Sayk, D. Matza) bo`lishi mumkin. Masalan, 
axloqiy talablardan ozod bo`lish va o`zini oqlash uchun odam harakatlarini 
quyidagi usullar bilan “nyeytrallashi” mumkin:  oliy tushunchalarga bahona qiladi 
(do`stlik, guruhga sadoqat); jabrlanuvchi mavjudligini rad etish; o`z axloqini 
dyeviantlik bilan oqlash yoki u tomonidan qalamislik qilish; o`z mas'uliyatini rad 
etish; o`z axloqining zararini rad etish [9, 15-b.]. 
Zamonaviy maqalliy tadqiqotchi Yu.A.Klyeybyerg o`smirlar dyeviantligi 
misolida shaxsning madaniy normalarga munosabati orqali dyeviant axloqni ochib 
byeradi.  Og`ishgan xulq – bu «shaxsning unga qadrli munosabatni namoyon 
qilishi vositasida ijtimoiy mye'yor va kutishlarni o`zgartirishning maxsus usuli» [9, 
17-b.]. Buning uchun alohida usullardan foydalaniladi: sleng, simivolika, moda, 
manyera, harakat va q.k. O`smirlarning dyeviant harakatlari aqamiyatli maqsadlar, 
o`z-o`zini tasdiqlash va razryadka vositasi sifatida chiqadi.  
Shunday qilib, sotsiologik va unga yaqin ijtimoiy-psixologik nazariyalar 
dyeviant axloqni jamiyat va aniq shaxs o`rtasidagi murakkab o`zaro 
munosabatlarning ijtimoiy jarayonlai sifatida ko`rib chiqadilar. Bir tomondan biz 
jamiyatning o`zida og`ishgan xulq uchun jiddiy sabablar borligini ko`ramiz, 
masalan, ijtimoiy uyushmaganlik va ijtimoiy notyenglik. Boshqa tomondan biz 
qonunan aniq insonning uning shaxsini ijtimoiylashuvi jarayonidagi individuallik 
rolini tushunishga kyelamiz.    
Sotsiologik nazariyalar aynan bitta ijtimoiy sharoitlarda turli odamlar turli 
axloqni, masalan, kambaqal qatlamning barcha vakillari bo`lmasa-da, 
dyelinkvyentlikni namoyon etishlari va aksincha bo`lishini tushuntirmaydi. Tan 
olish lozimki, ijtimoiy sharoitlar qaqiqatan ijtimoiy dyeviatsiya xaraktyerini 
byelgilaydi (jamiyat yoki ijtimoiy guruhda ushbu ko`rinishning tarqalish 
masshtabi). Biroq ular aniq shaxs og`ishgan xulqining sababari va 
myexanizmlarini tushuntirish uchun yaqqol yetarli emas.