Microsoft Word yeni vəSAİT. docx

 
SƏRƏNCAM
Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun 
istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında
 

---

AzTU 
“Humanitar fənlər” kafedrası 
 
 
Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya 
 
10 
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN SƏRƏNCAMI 
Azərbaycan dili xalqımızın mənəvi sərvəti, dünya azərbaycanlılarının 
həmrəyliyinin sarsılmaz təməli, dövlətimizin müstəqilliyinin başlıca rəmzlərindən 
biridir. Bu dildə dünya ədəbiyyatı xəzinəsinə daxil olan misilsiz əsərlər 
yaradılmışdır. Hər bir azərbaycanlı tarixin ayrı-ayrı dövrlərində dilimizin dövlət dili 
kimi fəaliyyət göstərməsindən böyük qürur hissi keçirir. Ölkəmizin zaman-zaman 
müxtəlif imperiyalar tərkibində yaşamağa məcbur olmasına baxmayaraq, ana 
dilimiz hətta bu ağır vaxtlarda belə milli məfkurənin, milli şüurun və milli-mədəni 
dəyərlərin layiqincə yaşamasını və inkişafını təmin etmişdir. Bu gün onun 
qorunması və qayğı ilə əhatə olunması müstəqil Azərbaycanın hər bir vətəndaşının 
müqəddəs borcudur.
Ana dilimiz öz ifadə imkanlarının zənginliyi, səs quruluşunun səlisliyi və 
qrammatik strukturunun sabitliyi ilə səciyyələnir. Müasir Azərbaycan ədəbi dili 
siyasi-ictimai, elmi-mədəni sahələrdə geniş işlənmə dairəsinə malik, yüksək yazı 
mədəniyyəti olan və daim söz ehtiyatını zənginləşdirən bir dildir. O, özünün indiki 
yüksək səviyyəsinə görkəmli şair və yazıçıların, maarifpərvər ziyalıların zəhməti 
sayəsində çatmışdır. Bu prosesdə Azərbaycan dilçilik elminin böyük xidməti vardır. 
Azərbaycanda müasir mətbuatın, teatrın və təhsil sisteminin təşəkkül tapması, 
xalqımızın ictimai-siyasi və mədəni həyatında baş verən dəyişikliklər Azərbaycan 
dilçiliyinin də inkişaf yolunu müəyyən etmişdir. Ana dili ilə bağlı yeni-yeni 
dərsliklər, lüğətlər və sanballı elmi tədqiqatlar meydana çıxmışdır. Bu sahədə 
görkəmli ziyalılarımız Mirzə Kazım bəy, Mirzə Fətəli Axundzadə, Rəşid bəy 
Əfəndiyev, Sultan Məcid Qənizadə, Məhəmməd ağa Şahtaxtlı, Nəriman Nərimanov, 
Üzeyir Hacıbəyli və başqalarının mühüm xidmətləri vardır.
Ana dilimizin tədqiqi xüsusilə ötən əsrin ilk onilliklərindən başlayaraq 
bilavasitə diqqət mərkəzində olmuşdur. Həmin dövrdə Üzeyir Hacıbəyli, 
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Bəkir Çobanzadə, Cavad Axundzadə, Xalid Səid 
Xocayev və digərlərinin dilimizin qrammatikasına dair bir çox tədqiqatları işıq üzü 
görmüşdür. 1926-cı ildə Birinci Türkoloji Qurultayın Bakıda keçirilməsi ölkəmizdə 
dilçilik sahəsində əldə olunan nailiyyətlərin məntiqi davamı kimi yeni-yeni 
tədqiqatların meydana çıxmasına təkan vermişdir. 

---

AzTU 
“Humanitar fənlər” kafedrası 
 
 
Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya 
 
11 
1920-ci illərdə respublikada aparılan dilçilik tədqiqatları Azərbaycanı Tədqiq 
və Tətəbbö Cəmiyyətində və Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunda 
mərkəzləşmişdi. Sonralar SSRİ Elmlər Akademiyası Zaqafqaziya filialının 
Azərbaycan şöbəsinin və SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan Filialının Dil və 
Ədəbiyyat İnstitutunun yaradılması ilə həmin tədqiqatlar daha sistemli və əhatəli 
aparılmağa başladı. 1945-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyası təşkil olunduqdan 
sonra Azərbaycan dilçiliyi yeni mərhələyə qədəm qoydu. 1969-cu ildə müstəqil 
Dilçilik İnstitutunun fəaliyyətə başlaması ilə dilşünaslıq elmimizin sürətli inkişaf 
yolu tutaraq ardıcıl şəkildə müvəffəqiyyətlər qazanması üçün möhkəm zəmin 
yarandı. Azərbaycan dilçiliyi Məmmədağa Şirəliyev, Əbdüləzəl Dəmirçizadə, 
Muxtar Hüseynzadə, Əliheydər Orucov, Səlim Cəfərov, Əlövsət Abdullayev, 
Fərhad Zeynalov və digər alimlərimizin yüksək elmi səviyyəli tədqiqatları yalnız 
dilşünaslığımızı yox, ümumən Azərbaycan ictimai fikrini zənginləşdirdi.
Xalqımızın böyük oğlu Heydər Əliyev respublikamıza rəhbərlik etməyə 
başladığı ilk vaxtlardan Azərbaycan ədəbi dilinə ayrıca diqqət yetirmiş, ana 
dilimizin Azərbaycan SSR Konstitusiyasında dövlət dili kimi xüsusi maddədə 
göstərilməsinə nail olmuşdu. Heydər Əliyevin hazırlayıb həyata keçirdiyi dövlət 
quruculuğu strategiyasının tərkib hissəsi olan dil siyasətinin nəticəsidir ki, 1970-ci 
illərdə Azərbaycan dilinin tarixi intensiv şəkildə öyrənilmiş, müasir Azərbaycan 
dilinin problemləri ilə bağlı çoxsaylı elmi-nəzəri əsərlər yaradılmışdır. Ali məktəblər 
üçün yazılmış dörd cildlik “Müasir Azərbaycan dili” dərsliyi 1974-cü ildə məhz ulu 
öndərin təşəbbüsü ilə milli dilçilik elminin inkişafına töhfə kimi qiymətləndirilərək 
respublikanın Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür. Azərbaycan dilinə və 
ümumiyyətlə Azərbaycan dilçilərinin əməyinə verilən qiymət və onlara göstərilən 
qayğı Azərbaycanın keçmiş sovet məkanında, eyni zamanda beynəlxalq elm 
aləmində türkologiyanın mərkəzlərindən biri kimi tanınmasına gətirib çıxarmışdır. 
SSRİ Elmlər Akademiyasının bu istiqamətdə yeganə “Türkologiya” jurnalı məhz 
Bakıda nəşr edilirdi.
Azərbaycan Respublikası öz müstəqilliyinin bərpasına nail olduqdan sonra 
Azərbaycan dili xalqımızın ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi və elmi-mədəni həyatında 
dövlətin rəsmi dili kimi müstəsna əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdır. Azərbaycan 
xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin “Dövlət dilinin tətbiqi işinin 
təkmilləşdirilməsi haqqında” 18 iyun 2001-ci il tarixli və “Azərbaycan 

---

AzTU 
“Humanitar fənlər” kafedrası 
 
 
Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya 
 
12 
Respublikasında dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq 
edilməsi barədə” 2 yanvar 2003-cü il tarixli fərmanları ilə ədəbi dilimizin fəaliyyət 
meydanı daha da genişləndirilmiş, onun müxtəlif üslublarının potensialı bir daha üzə 
çıxarılmış, bütünlükdə dil mədəniyyətimiz qarşısında yeni üfüqlər açılmışdır.
Bununla yanaşı, son dövrlərdə müasir Azərbaycan ədəbi dilinin tükənməz 
imkanlarından lazımınca və düzgün istifadə edilməməsi diqqəti çəkir. Ədəbi 
dilimizin özünəməxsus inkişaf qanunauyğunluqlarına xələl gətirə biləcək yad 
ünsürlərin üzə çıxarılması və qarşısının alınması istiqamətində mütəxəssislər heç də 
həmişə çeviklik nümayiş etdirə bilmirlər. Nəticə etibarilə dövlət dilimizin tətbiqi 
sahəsində bir sıra problemlər özünü qabarıq şəkildə büruzə verir.
Dilin böyük ictimai-siyasi hadisə və mənəvi həyatımızın mühüm amili 
olduğunu çox zaman nəzərdən qaçıran bəzi mətbuat orqanlarında, radio və televiziya 
kanallarında ədəbi dil normalarının pozulması adi hal almışdır. Dublyaj edilən 
filmlərin, xarici dillərdən çevrilən elmi, bədii və publisistik əsərlərin tərcüməsi bir 
qayda olaraq yüksək estetik tələblərə cavab vermir, onlar sönük və yarıtmazdır, 
dilimizin hüdudsuz ifadə imkanları ilə müqayisə edilməyəcək qədər aşağı 
səviyyədədir. Küçə və meydanlardakı reklamlarda, afişalarda Azərbaycan dilinin ən 
adi leksik və qrammatik qaydalarının pozulması təkcə dil mədəniyyətinin deyil, 
ümumi mədəni səviyyənin də arzuedilməz göstəricisinə çevrilmişdir. 
Bəzən dilimizin tarixinə aid səslənən səhv fikirlərə vaxtlı-vaxtında cavab 
verilmir və bu dilin keçdiyi inkişaf mərhələlərini etibarlı tarixi mənbələr əsasında 
dolğun əks etdirən fundamental əsərlər yaranmır. Elmi tədqiqatlar üçün bəzi hallarda 
müasir dünya dilçiliyinin nəzəri səviyyəsindən xeyli geri qalan, heç bir ciddi praktik 
əhəmiyyət daşımayan bəsit mövzular seçilir. 
Azərbaycan dilində internet resurslarının qıtlığı, elektron və interaktiv 
dərsliklərin yoxluğu, Azərbaycan dilini öyrənən əcnəbi dilli insanlar üçün tədris 
vəsaitlərinin bir çox hallarda müasir tələblərə cavab verməməsi narahatlıq doğurur. 
Sovet dövründə Azərbaycan dilçilərinin dünya elmində gedən proseslərdən təcrid 
olunması ilə ölkəmizdə dilçilik sahəsindəki nəzərəçarpan boşluq hələ də aradan 
qaldırılmamışdır. 
Dilçilik elmimiz təkcə Azərbaycan dili ilə bağlı deyil, həmçinin onun digər türk 
dilləri ilə münasibətlərini öyrənmək istiqamətində ciddi addımlar atmalı, müasir 

---

AzTU 
“Humanitar fənlər” kafedrası 
 
 
Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya 
 
13 
dillərin nəzəri cəhətdən araşdırılmasına, eyni zamanda qədim dünya dilləri və 
mədəniyyətlərinin tədqiqinə yönələn yeni layihələr işləyib hazırlamalıdır. 
Dövlətçiliyimizin başlıca rəmzlərindən olan ana dilinin istifadəsinə və 
tədqiqinə dövlət qayğısının artırılmasını, ölkəmizdə dilçilik elmi sahəsində 
vəziyyətin əsaslı surətdə yaxşılaşdırılmasını təmin etmək məqsədi ilə, Azərbaycan 
Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndini rəhbər 
tutaraq