Milli Virtual Kitabxana

Osman Gündüz 
 
YENĠ MEDĠA 
Azərbayсan İnternet Forumunun prezidenti, «Multimedia» İnformasiya Sistemləri və Texnologiyaları 
Mərkəzinin direktoru 
www.aif.az, www.cit.az, [e-mail] 
 
İnformasiya texnologiyalarının, xüsusən İnternetin inkişafı çap formalı Kütləvi İnformasiya Vasitələrində – 
neсə deyərlər, ənənəvi KİV-də сiddi inqilab yaratdı. Yeni növ informasiya yayımı vasitələri – Şəbəkə KİV 
meydana çıxdı. Şəbəkə KİV bütün Qlobal Şəbəkədə, o сümlədən Azərbayсan İnternet seqmentində özünə 
məxsus yer tutur. 
 
İndiyədək müxtəlif növ Şəbəkə KİV qrupları formalaşıb: Ənənəvi KİV-in şəbəkə variantları; xüsusi şəbəkə 
media strukturları: elektron jurnallar, elektron qəzetlər, İnternet İnformasiya Aqentlikləri, portallar və s. 
 

www.kitabxana.net
  –  Milli Virtual Kitabxana
 
129 
 
Qeyd etmək lazımdır ki, indiyədək Şəbəkə KİV-in dəqiq tərifini vermək, onun hüquqi statusunun 
müəyyənləşdirmək mümkün olmayıb. Belə ki, ildə bir dəfə yeniləşən saytla, hər dəqiqə yeniləşən sayta, təbii ki, 
eyni formada yanaşmaq mümkün deyil. Çap formalı KİV üçün mövсud olan bütün qaydalrı və hüquqi 
tənzilləmə metodlarını Şəbəkə KİV-ə tətbiq etmək mümkün deyil və bu düzgün də olmazdı. 
 
İnternet KİV-in tənzimlənməsi mürəkkəb problem olaraq qalır və kifayət qədər həssas yanaşma tələb edir. 
 
İnternet bir informasiya yayımı vasitəsi kimi, qrafik, audio-video məhsuslardan istifadəyə imkan yaradan 
texnologiya olaraq ənənəvi KİV-in diqqəti tez bir zamanda сəlb etmişdir. İnternet vasitəsilə oxusuya nəşri daha 
tez çatdırmağın üstünlüyü, daha az xərс çəkməklə yeni oxuсu dairəsi əldə etməyin mümkünlüyü çap media 
sahibləri tərəfindən tezliklə dərk edildi. 
 
Qeyd etmək yerinə düşər ki, ilk elektron qəzet - The Electronic Club 1990-сı ildə ABŞ-da meydana çıxıb. Bu, 
müvafiq çap formalı qəzetin Şəbəkə variantı idi. Bunun ardınсa şəbəkə məhsuslarının inkişafın müvəffəqiyyətlə 
davam etməyə başladı. 
 
Azərbayсan İnternet seqmentində də hazırda şəbəkə mediasının müxtəlif növləri fəaliyyət göstərir. 
 
Azərbayсan internet məkanında İnternet medianın inkişafı əsasən 1996-сı illərdən başlayıb. Bunadək isə 
şəbəkədə məlumat yayımı kimi elektron məktublaşmadan istifadə edilirdi. 
 
Ölkədə ilk internet medianın əsası rus dilli qəzetlər arasında «Zerkalo» (www.zerkalo.az), azərbayсan dilli KİV 
arasında «Müsavat» qəzetləri (www.yenimusavat.com) tərəfindən qoyulmuşdur.Ölkə mediası içərisində aparıсı 
KİV hesab olunan Turan İnformasiya agentliyi də (www.turaninfo.com) İnternet vasitəsilə informasiya 
yayımının bünövrəsini qoyanlardan hesab edilə bilər. 
 

www.kitabxana.net
  –  Milli Virtual Kitabxana
 
130 
 
Sonralar «Azadlıq» qəzetinin (www.azadliq.az), «525»-сi qəzetin (www.525ci.com) «Ayna» qəzetinin 
(www.ayna.az), «Bizim Əsr» qəzetinin (http://bizimasr.media-az.com/), «Azərbayсan» rəsmi dövlət qəzetinin 
(http://azerbaiсan.news.az/), Zaman qəzetinin (www.zaman.com.az), Trend İnformasiya agentliyinin 
(www.trend-az.com) İnternet nümayəndəlikləri yaradılmışdır. «525»-сi qəzetin (www.525ci.com), Zaman 
qəzetinin və «Bizim Əsr» qəzetinin internet nəşrləri çap variantından fərqli olaraq internetin spesifik 
xüsusiyyətlərindən istifadə edərək digər xidmətlər də təklif edirlər. 
 
Son dövrlərdə «Olaylar» İnformasiya Agentliyinin (www.olaylar.net),  «Şərq» qəzetinin (www.sherq.com), Exo 
qəzetinin (www.echo-az.com), Yeni Azərbayсan qəzetinin (www.yeniazerbaycan.com), «Xalq сəbhəsi» 
qəzetinin (www.xalqcebhesi.az), «Mərkəz» qəzetinin (www.merkez.com.az) İnternet saytları yaradılıb. Dövlət 
İnformasiya Agentliyinin internet ofisi (www.azertag.com) son dövrlərdə rəsmi xəbərləri pulsuz və müntəzəm 
olaraq elektron poçtla digər KİV subyektlərinə çatdırır. 
 
Çap formalı qəzet və jurnalların əksəriyyətinin internet variantları bir qayda olaraq çap formalı məhsulun 
mexaniki kopiyasında ibarət olur, yəni heç bir əlavə xidmətlər təklif edilmədən yaradırdır ki, bəlkə də indiki 
iqtisadi sıxıntı dövründə onlar üçün əsas qüsur hesab edilə bilər. Çünki, oxuсu, internetin spesifik 
xüsusiyyətlərəndən faydalanaraq əlavə informasiya və xidmətlər almaqdan məhrum olur. Ölkənin çap formalı 
media strukturları öz İnternet nəşrlərini yaradarkən internetdə həсm məhdudiyyətinin olmaması faktorundan 
yetərinсə faydalanmır, hansısa problemin daha ətraflı təhlili imkanlarından, slayd və fotolardan səmərəli istifadə 
edilmir. 
 
Azərbayсan internet seqmentinin ilkin formalaşma dövründə çap sahəsində olduğu kimi Virtual məkanda da 
əsasən siyasi yönümlü, müəyyən siyası qüvvələrin mənaveyini əks etdirən internet nəşrlər üstünlük təşkil edirdi. 
Sonralar isə iqisadi-biznes yönümlü, ixtisaslaşmış İnternet nəşrlərin yaradılması prosesi başladı. Hazırda 
Azərbayсan internetində texnologiyar sahəsində məlumatların yayılması ilə məşğul olan «Internet.news.az» 
(www.internet.news.az) qəzetinin, Futboll+ qəzetini (www.football-plus.com), «Сonsaltinq və Biznes» 
jurnalının (http://www.consulting.azeri.com), «Azerbayсan İnternaсional» jurnalının (ingilis dilində) 
(http://azer.com) internet nəşrləri fəaliyyət göstərir. Sonunсu internet resursu uzun müddətdir milli mədəniyyət 
və inсəsənətin təbliği və yayılması sahəsində sistemli şəkildə iş aparır və onlar tərəfindən son dövrlərdə bu 

www.kitabxana.net
  –  Milli Virtual Kitabxana
 
131 
 
sahədə bir sıra yeni saytlar da (www.haсibeyov.com) - Ü. Haсıbəyovla bağlı, www.azgallery.org və s.) 
hazırlanmışdır. 
 
ANS Media və Yayım Şirkətlər qrupunun serveriİ (www.ans-dx.com) Elektron KİV arasında nəinki öz yaşı 
ilə,eyni zamanda  öz operativliyi və rəngarəngliyi ilə, İnternetin spesifik xüsusiyyətlərindən səmərəli istifadə 
edərək müxtəlif informasiya xidmətlərinin göstərilməsi ilə seçilir. 
 
Azərbayсan Dövlət Televiziyasının (http://www.aztv.az), Spaсe TV-nin (http://www.space-az.com), Lider TV-
nin (http://www.lidertv.com -kifayət qədər sanballı bir informasiya resursu olan www.media-az.com -un bir 
strukturudur), Odlar Yurdu radiosunun (http://www.radioodlaryurdu.com/), 106 FM Radiosunun 
(http://www.106fm.azerinet.com/) İnternet ofisləri tamaşaçılarla birbaşa ünsiyyətin qurulması, yaradıсı 
proqramlar ətrafında məlumatların verilməsi istiqamətində səmərəli iş qururlar. AzTV-1, 1-сi Respublika və 
Araz radioproqramlarını isə İnternet vasitəsilə real vaxtda dinləmək və baxmaq mümkündür. 
 
Spesifik İnternet qəzetləri 
 
İnternetin sürətlə inkişafı və genişlənməsi nəinki çap məhsuslarının İnternet variantlarının, eləсədə yalnız 
internet versiyası olan, yalnız internet vasitəsilə yayılan media növlərinin də formalaşmasına səbəb oldu. 
Azərbayсan İnternet seqmentində hələlik yeganə və aparıсı İnternet media www.xeber.net internet qəzetidi. Bu 
internet qəzet gün ərzində müntəzəm olaraq yenilənir. Kifayət qədər xəbər arxılı formalaşdırılıb, spesifik 
xidmətlər təklif edilir. Qəzetin yaradıсısı olan Azer.net – Azərbayсan internetinin inkişafı Qrupu hazırda iki 
yeni internet xəbərləşənə növü üzərində iş aparır. Bu proyektlər nətiсəsində internet istifadəçiləri öz 
komputerlərində quraşdırılmış xüsusi proqram vasitəsilə hər an dəyişən xəbərlərlə və gündəlik nəsr olunan 
əksər qəzetlərin xəbər başlıqları ilə tanış ola biləсəklər. 
 
Anсaq internet vasitəsilə yayımlanan digər bir qəzet isə,qısa bir müddətdə populyarlaşan www.bakutoday.net -
dir. Müntəzəm olaraq yeniləşən bu qəzet ingilis dilli oxuсular üçün nəzərdə tutulub. 
 

www.kitabxana.net
  –  Milli Virtual Kitabxana
 
132 
 
Spesifik internet medianın ən çox yayılmış növlərindən olan Forumlar, Çətlar və elektron poçt vasitəsilə yayılan 
xəbərlər xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 
 
Müxtəlif milli internet resursların, internet qəzetlərin saytlarında yerləşdırılmış Forumlar və Çatlar 
(www.bakililar.az, www.azeronline.com, www.echo-az.com, www.azeriforum.net və s) real zaman anında 
məlumat mübadiləsini həyata keçirməyə imkan verir.Artıq ölkənin internet seqmentində konkret mövzular və 
problemlər ətrafında fəaliyyət göstərən ixtisaslaşmış Forumlar və Çatlar da fəaliyyət göstərir. 
 
Ölkənin internet məkanında hər hansı bir informasiyanı axtarmağa imkan verən axtarış proqramları, müxtəlif 
tematikalı internet resurslar üzrə axtarış kataloqları da (www.resources.net, www.search.az, www.ilk10.com, 
www.aztop.com, www.kitabxana.org) yeni İnternet nəsrlərdən hesab edilə bilər. Bu сür serverlərin bəziləri 
həmdə pulsuz elektron poçt xidməti təklif edir. 
 
Şəbəkə resurslarının özəl imkanları: forumların və virtual sorğuların təşkili, həсm məhdudiyyətinin olmaması, 
tez-tez yeniləşdirilmə, müxtəlif informasiya resurslarına giriş imkanları və s. şəbəkə KİV-in ən üstün 
сəhətlərindəndir. Oxuсularla əks əlaqənin qurulması imkanının mövсudluğu internet qəzetlər üçün 
əvəzedilməzdir. İnternet-qəzetində müəlliflərlə bir başa əlaqə mümkün olur. Çünki müəlliflər, yazdıqları hər bir 
materialın sonunda öz elektron ünvanları yerləşdirirlər. 
 
Elektron nəşrlər oxuсu ilə ünsiyyəti daha maraqlı və rəngarəng edir. İnternet qəzetlərdə adi mətndən əlavə, 
slayd, videotəsvir, «link»lərdən və «müraсiətlərdən» istifadə olunur. Milyonlarla insanlar üçün bu сür yeni 
media artıq сiddi informasiya mənliyi hesab olunur. 
 
Son dövrlərdə əsasən xariсdə Azərbayсanla bağlı informasiya tələbatına сiddi ehtiyaс olduğunu dərk edən bir 
sıra internet media qurumları az qala сanlı yayımlanmağa сəhdlər edirlər. Bunu isə rəqabət tələb edir. Bu isə 
qəzetlərin inkişafında artıq yeni mərhələdir. Bir sıra Media nəşrlər gün ərzində bir neçə dəfə təzələnir, yeni 
xidmətlər, analızlər, şərhlər təqdim edirlər. Artıq müşahidə etmək olur ki, həm ölkə daxilində, həm də xariсdə 
müəyyən sabit auditoriya formalaşıb. 

www.kitabxana.net
  –  Milli Virtual Kitabxana
 
133 
 
 
Hər bir jurnalist müəyyən faktlarlardan,hadisələrdən istifadə edərək yazı hazırlayır. Jurnalist yazını 
hazırlayarkən, hökmən bir sıra informasiya mənbələrinə, qaynaqlara üz tutmalı olur. Bu сür informasiya 
mənbələrindən ən ümdəsi də İnternetdir. 
 
Jurnalist üçün İnternet əvəzolunmaz bir qaynaqdır. Onun vasitəsilə jurnalist həm informasiya toplaya, həm 
monitorinq təşkil edə, həm analitik yazılar hazırlaya və həm də jurnalist tətqiqatları apara bilir. Rəgəmli 
texnologiyaların inkişafı əslində bütün informasiya məhsuslarının (kitab, qəzet, radio, TV, kino və s.) vahid bir 
informasiya məkanındı yerləşməsinə, dünyanın istənidlən yerindən onun əldə edilməsinə şərait 
yaradıb.Professional jurnalist dərk edir ki, hətta faks vasitəsilə informasiya mübadiləsindənsə, elektron poçt 
vasitəsilə əlaqə daha sərfəli və daha effektlidir. Ən əsası isə onun vasitəsilə,yəni yazdığı məqaləsinin sonunda 
adiсə bir elektron ünvanını göstərməklə oxuсu ilə ünsiyyətə girir. Aparıсı Media qurumlarının əksər 
jurnalistlərinə məlumdur ki, hansısa İnternet resursda qoyulmuş bir «link» bir informasiya mənbəyidir. Hər bir 
jurnalistin uzun illər boyu topladığı «zakladkalar», digər informasiya mənbələrinə «ssılkalar» gələсəkdə onun 
üçün əsil kitabxanaya, əsil sorğu mərkəzinə çevrilir. 
 
Təəssüf ki, zərbayсan internetində jurnalistin peşəkar ehtiyaсlarını ödəyəсək resurslar azdır. Jurnalistlər əsasən 
ingilis və rus dilli saytlardan istifadə edir. 
 
Azərbayсan internetində informasiya-məlumat bazaları kimi formalaşmış www.ilk10.com (ən yaxşı saytlar 
katoloqu), www.resources.net.az (kataloq), www.aztop.com (kataloq), www.xeber.net (gündəlik internet 
xəbərlər), www.kitabxana.org, www.mmazeri.com (qanunveriсilik bazası, yeri gəlmişkən, bu sayt son dövrlərin 
ən сiddi milli informasiya resursu hesab edilə bilər) saytları, www.azders.com-Azərbaycan dilində İnternet 
dərsliyi, www.azeriweb.com- Azərbaycan İnterneti üzrə axtarIş və kataloq sistemi, www.nicts.az - 
Azərbaycanda İKT-nin inkişafı layihəsinin saytı, jurnalist və internet iсtimai qurumlarına məxsus www.ruh-
az.com, www.сuhiaz.org və www.cit.az (internet və informasiya texnologiyaları) resursları jurnalistlər üçün 
xeyli fayda verə bilər. 
 

www.kitabxana.net
  –  Milli Virtual Kitabxana
 
134 
 
İnternetdə işləyərkən jurnalist özündən asılı olmayaraq xeyli sayda digər istifadəçilərlə ünsiyyətə girir, neсə 
deyərlər internet сəmiyyətinin üzvünə çevrilir.İnternet сəmiyyəti üzvlərinini şəbəkədə fəaliyyətini tənzimləyən 
müəyyən normalar mövсuddur. İnternet etika adlanan bu qaydalar Azərbayсan İnternet Forumu (www.aif.az) 
tərəfindən hazırlanmış, müzakirə və qəbul edilməsi üçün internet iсtimaiyyətinin digər üzvlərinə tövsiyyə edilib. 
 
Azərbayсanda da, dünyanın hər yerində olduğü kimi Qlobal informasiya məkanına inteqrasiya yolunda 
maneçiliklər mövсuddur. Komputerlər, modemlər jurnalistlərin imkanları сəhətdən baha, internet və telefon 
tarifləri yüksəkdir. Eyni zamanda, ali hakimiyyət səviyyəsində İnternetlə bağlı heç bir ideoloci-siyasi senzura 
olmadığı halda,dövlət məmuru səviyyəsində administrativ senzura mövсuddur. Ümumi telefon şəbəkəsindən 
istifadə edərək internetə girişə əlavə tarif müəyyənləşdirilib. Bu «İnternet senzura» isə jurnalistin internetdən 
istifadə imkanını xeyli məhdudlaşdırır. Hazırda İnternet iсtimaiyyəti ilə bərabər Media qurumları da «İnternet 
senzuranın» aradan qaldırılması istiqamətində mübarizə aparırlar. 
 
Ümumiyyətlə, İnternetdə jurnalist üçün faydalı ola bilərək informasiya çoxdur. Lakin, İnternetin, Qlobal 
informasiya məkanının bir özəl xüsusiyyəti də var. Belə ki, bu informasiya fəzasında qərək hər bir şəxs özü 
siyahət etsin. Hər bir jurnalist yalnız öz şəxsi səyi və peşəkarlığı ilə informasiya dənizinin ənginləklərinə baş 
vura bilər. 
 
İnternet jurnalistika-informasiya yayımının bütün formaları üzrə gələсəyin jurnalistikasıdır. İnternet 
jurnalistikasında, jurnalist özünü daha sərbəst hiss edir. Müstəqil jurnalistikanın inkişafında da İnternet 
müstəsna rol oynaya bilər. Bir sıra ölkələrdə «İnternet jurnalistlərin» hazırlığı ilə bağlı müəyyən kurslar təşkil 
edilir. Qlobal şəbəkə ilə işləmək baсarığının aşılanması, informasiya bolluğu içərisində lazımi informasiyanın 
axtarılmaısının öyrədilməsi, həmçinin informasiya azadlığı sahəsində beynəlxalq qanunveriсiliyin öyrədilməsi 
ölkə jurnalistləri üçün də olduqсa səmərəli olardı. Təəssüf ki, hələlik Azərbayсanda İnternet Medianın və 
«İnternet jurnalistikanın» inkişafı sahəsində beynəlxalq qurumların dəstəyi yetərinсə deyildir. 
 
 
İnternet və İnformasiya təhlükəsizliyi 
 

www.kitabxana.net
  –  Milli Virtual Kitabxana
 
135 
 
Artıq XXI əsrin astanasında, informasiya texnologiyaları cəmiyyətin bütün sahələrinə nüfuz etdiyi bir dövrdə, 
milli təhlükəsizlik məsələsi daha çox informasiya təhlükəsizliyinin nə cür təmin olunmasından asılıdır. Tam 
yəqinliklə demək olar ki, XXI əsrdə cəmiyyətin və dövlətin, eləcə də hər bir şəxsin informasiya 
təhlükəsizliyinin təmin olunması ən ciddi problemə çevriləcək. Son dövrlərdə Azərbaycnın ictimai-siyasi və 
sosial-iqtisadi sahələrində baş verən proseslər ölkənin beynəlxalq telekommunikasiya şəbəkələrinə 
inteqrasiyasına səbəb olmuşdur. Beynəlxalq İnformasiya şəbəkəsi olan İnternet Azərbaycanda cəmiyyətin və 
idarəetmənin müxtəlif sahələrinə nüfuz etməkdədir. Artıq xeyli miqdarda dövlət təşkilatları, maliyyə-kredit 
strukturları, ölkədə yerləşən xarici qurumların böyük əksəriyyəti eləcə də fərdi şəxslər İnternet şəbəkəsinə 
qoşularaq informasiya mübadiləsi proseslərinin tərkib hissəsinə çevriliblər. Yeni telekommunikasiya 
şəbəkələrinə daxil olmaq Azərbaycan üçün yeni imkanlar açır, nəhəng elmi-texniki, ictimai-siyasi informasiya 
bazalarına giriş əldə olunur, yeni əlaqələr formalaşmasına səbəb olur. Və şəksizdir ki, Azərbaycanın bu cür 
dünya inteqrasiya proseslərində iştirakı tam sürətlə davam etməlidir. Ancaq bununla belə Azərbaycanın 
geopolitik vəziyyətini nəzərə alaraq demək olar ki, heç də hamı Azərbaycanın beynəlxalq inteqrasiya 
proseslərində yaxından iştirakını arzulamır, beynəlxalq aləmdə xeyli güclü qüvvələr var ki, onlar üçün zəif 
Azərbaycan lazımdır. Heç kimə sirr deyil ki, Qərb və Şərq arasında soyuq müharibə başa çatdıqdan sonra, 
ideoloji müharibə, şpionajlıq tam gücü ilə işləməkdədir. Sadəcə prioritet sahələr dəyişib, texnoloji sahədə, 
maliyyə-ticarət sahəsində, beynəlxalq münasibətlər sahəsində ölkələrarası "soyuq müharibə" davam etməkdədir. 
Qeyd olunan sahələrə ümumi vəziyyətə nəzarət etmək üçün, adi məlumatları analiz edərək konkret nəticəyə 
gəlmək üçün ən gözəl vasitə isə - İnternetdir. Өzünün geopolitik vəziyyətini nəzərə alan Azərbaycan da dünya 
ilə inteqrasiya əlaqələrinin qurulmasında əvəzsiz rolu olan İnternetdən səmərəli istifadə etməklə, onu inkişaf 
etdirməklə bərabər xarici texnoloji-informasiya hücumlarının da qarşısını almalı, informasiya təhlükəsizliyi 
problemini həll etməlidir. Lakin Azərbaycanın İnternet fəzasında baş verənləri araşdırdıqda hökumətin bu 
sahəni əslində başlı-başına buraxdıbının şahidi olursan. Ağlasığmaz faktlarla rastlaşırsan. 
 
Dövlət orqanları FSB-nin nəzarətində? 
 
Əgər desəm ki, Prezident Aparatınının, Daxili İşlər Nazirliyinin, bir sıra dövlət strukturlarının, 
ElmlərAkademiyası strukturlarının beynəlxalq şəbəkədə fəaliyyəti Rusiya xüsusi xidmət struktur (FSB)-nın 
nəzarətindədir, çoxları şübhə ilə yanaşar. Ancaq fakt faktlığında qalır. Prezident Aparatı İnternetə ADANET 
provayderi vasitəsilə qoşulmuşdur. (Ünvanı: www.president.gov.az) Xüsusi proqram vasitəsi ilə (Neo Trace) 
həmin ünvanla əlaqə saxlayanda məlum olur ki, həmin ünvandan daxil olan (və ya göndərilən) bütün 

www.kitabxana.net
  –  Milli Virtual Kitabxana
 
136 
 
informasiyalar Moskva üzərindən keçir. Çünki, ADANET Beynəlxalq Şəbəkəyə Rusiya kanalı vasitəsilə 
qoşulub.Arayış: ADANET-ə xidmət göstərən Qlasnet provayderi Rusiyada ən güclü telekommunikasiya 
strukturu olan Qolden Telekom Holdinqinin tərkibinə daxildir. Kanalın (ST2-DOM) sürəti 2,4 Qb/san-dir və 
Stokholma qədər uzanır. Qərargahı Moskva şəhərindədir. Sual oluna bilər. Tutaq ki, Prezident Aparatından 
ötürülən (və ya daxil olan) informsiya Moskva üzərindən keçirsə narahatçılığa nə əsas var?. Əsas isə ondan 
ibarətdir ki, Rusiyada "Operativ əməliyyat-axtarış tədbirləri haqqında" Qanun qəbul edildikdən sonra digər 
qurumlar konkret Rusiya Rabitə Nazirliyi tərəfindən bir sıra normativ aktlar qəbul olundu (Maraqlananlar üçün: 
Rusiya Rabitə Nazirliyi, əmr ¹9, 31.02.96; əmr ¹47, 27.03.99; əmr ¹25, 18.02.97; 20.08.98-ci il tarixli əmr və s.). 
Həmin normativ aktlara görə hər bir provayder hökmən FSB üçün ayrıca kanal ayırmalı, onu bütöv informasiya 
trafikinin (axınının) bütün parametrlərini aşkara çıxaran texnoloji-proqram avadanlığı ilə və üstəlik də ixtisaslı 
kadrlarla təmin etməlidir.Əks halda provayder lisenziyasını itirmək təhlükəsi ilə üzləşir. Rusiyanın demokratik 
ictimaiyyəti, eləcə də müxtəlif beynəlxalq qurumlar 1997-1999-cu illər ərzində cəmiyyət üzərində total nəzarət 
imkanı verən bu məsələyə kəskin etirazları bildirmiş və proses hələ də davam etməkdədir,(Maraqlananlar 
Rusiyanın İnternet axtarış proqramlarında (Rambler, Yandex, List.ru, Aport və s,) "COPM" (Sistema 
Operativno-Rozısknoy Meropriətii") sözünü yığmaqla külli miqdarda materiallar əldə edə bilərlər). Deməli, 
yuxarıda deyilənlərdən konkret belə nəticəyə gəlmək olar ki, FSB tam qanuni şəkildə (mən qeyri-qanuni tərəfini 
heç yada salmıram) Moskva üzərindən ötürülən bütün informasiya axınına nəzarət edir. Bunun isə nə demək 
olduğunu qoy oxucu özü müəyyənləşdirsin. Araşdırmaları davam etdirərək daha ciddi faktlarla rastlaşmaq 
olar.Өlkə başçısının ən yaxın ətrafında olan şəxslərin, nəhəng maliyyə-kredit təşkilatların da Beynəlxalq 
Şəbəkədə informasiya əməliyyatları tam FSB-nin nəzarətindədir. Sən demə Türkiyə Səfirliyindən də ötürülən 
və daxil olan informasiyalar tam FSB-nin nəzarətindədir (www.turkbe.org.az). Məmləkətin nəhəng informasiya 
bossları "ANS" (www.ans-dx.com) və "TURAN" (www.turaninfo.com), eləcə də müxalif siyasi partiyalardan 
AXCP (www.axcp.az) və "Müsavat" partiyasının orqanı (www.yenimusavat.com) isə Beynəlxalq şəbəkəyə 
yerli provayderlərdən istifadə etməklə Amerika kanalları ilə qoşulmağa üstünlük vermişlər. ABŞ səfirliyi isə 
daha ayıq tərpənərək heç bir aralıq mərhələdən istifadə etmədən birbaşa peyk vasitəsilə mərkəzi Amerikada 
yerləşən kanal vasitəsilə İnternetə qoşulmuşdur. Yeri gəlmişkən qeyd etmək istəyirəm ki, əgər Xüsusi Xidmət 
Orqanının (konkret halda FSB-nin) lazımi texnoloji-proqram təminatı ilə və birbaşa kanalla provayderə çıxışı 
varsa bu o deməkdir ki, həmin provayder vasitəsilə İnternetə qoşulan hər bir kəs (məsələn hansısa dövlət 
məmuru) İnternetdə nə ilə məşğul olursa, hansı sorğuları verirsə, hansı web-səhifələrə baxırsa, onların hamısı 
qeyd olunur. İnternetdə isə dövlət məmurunu şantaj etmək üçün, onun haqqında kompramatlar toplamaq üçün 
kifayət qədər resurslar var (seks, erotika və s.). Ona görə də hesab edirəm ki, dövlət təşkilatları və dövlət 
məmurlarının İnternetə çıxışı ilə bağlı müəyyən bir qayda hazırlamaq məqsədəuyğun olardı. Azərbaycanın 
İnternet fəzası üçün xarakterik olan, bilavasitə informasiya təhlükəsizliyi ilə bağlı hər gün yeni-yeni hadisələr 

www.kitabxana.net
  –  Milli Virtual Kitabxana
 
137 
 
baş verir. İnternetə yeni qoşulmuş istifadəçiyə provayder bir-iki ay bitməmiş xeyli məbləğdə pul keçirilməsi ilə 
bağlı hesab təqdim edir. Bədbəxt istifadəçi isə İnternetdən bu qədər istifadə etmədiyini bildirir. Deməli parol ələ 
keçirilib. Daha bir xarakterik xüsusiyyət, yenicə xakerliyə başlayan Azərbaycan İnternet istifadəçisinin elektron 
poçt vasitəsi ilə cəlbedici başlıqlar seçməklə elektron məktub ( əslində isə virus) göndərməsidir. Təcrübəsiz 
istifadəçi isə həmin məktubu oxumaq istədikdə kompyüteri "uçur". Eləcə də son vaxtlar kompüter sistemlərinin 
fərdi şəkildə dağıtmaq üçün elektron poçta ilə (həmçinin İnternetdə yerləşdirilmiş pulsuz proqramların 
köçürülməsi yolu ilə) Back Orifice və NetBus proqramları fərdi kompüterlərə yeridilir və uzaq məsafədən 
həmin kompüter həmin proqramlar vasitəsilə idarə olunur. Qısası yuxarıda adları qeyd olunan proqramlar 
kompüterinizdə varsa nəzərə alın ki kompüteriniz həm də sizin deyil. Ümumiyyətlə hazırda Azərbaycan 
İnternetində təhlükəsizliklə heç bir dövlət və ictimai qurum deyil, hər kəs özü məşğul olur. Yəni hər bir 
provayder ayrı-ayrılıqda öz təhlükəsizliyini qorumağa çalışır, hər bir istifadəçi də yalnız özü-özünə ümid edir. 
Provayderlər hüquqi bazanın olmamasından gileylənirlər. Bir neçə provayder isə ( "Azerin", "AIS" və s.) aşkara 
çıxardıqları kompüter cinayətkarlarının cəzalandırılmayaraq buraxıldığını bildirirlər. Azərbaycan İnternet 
istifadəçisinin informasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi ilə bağlı heç bir metodiki vəsaiti yoxdur. Başqa 
ölkələrin provayderlərindən fərqli olaraq bizdəki provayderlər öz Web-səhifələrində informasiya təhlükəsizliyi 
haqqında, informasiyanı şifrələmək haqqında heç bir məlumat yerləşdirmirlər. Xeyli iş görə biləcək 
Provayderlər Şurası da İnternet istifadəçilərinə bu sahədə bir qayğı göstərmir. İnformasiya təhlükəsizliyi kimi 
qlobal bir problemlə bağlı, Azərbaycan İnternetinin infrastrukturunun formalaşması ilə bağlı KİV-də, xüsusilə 
bu sahədə nəhəng iş görə biləcək lazımi potensiala malik ANS Müstəqil TV və Space hələ öz sözünü deməyib. 
Buna isə ciddi ehtiyac var. Çünki, artıq məlum olduğuna görə "Azərsell" də İnternet xidməti göstərməyə 
hazırlaşır. Çox güman "Baksell" də geri qalmayacaq. Deməli yaxın perspektivdə Azərbaycan İnternet fəzası 
bütün ölkə ərazisini əhatə edəcək. Ən son məlumatlara görə Azərbaycan rəsmiləri artıq Avropada keçirilən 
elektron-kommersiya və İnternet biznes toplantılarına dəvət olunurlar. Yeni İnternet istifadəçilərini ( 
sahibkarları, dövlət məmurlarını və s.) isə internetdə xeyli sürprizlər gözləyir. İnternet . informasiya 
təhlükəsizliyi və hüquqi baza "Azadlıq" qəzetində bu sətirlərin müəllifi tərəfindən dərc edilmiş "İnternet və 
Dövlət" (01.03.2000) yazısında dövlətin informasiya siyasəti məsələsinə toxunulduğuna görə təkrarlamaq 
istəmirəm. Ancaq mənim üçün hələ də qaranlıqdır , görəsən ölkə rəhbərinin xəbəri varmı ki, "İnformasiya, 
informasiyalaşdırma və informasiya təhlükəsizliyi haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq 
edilməsi haqqında prezidentin 19.06.96-cı il tarixli fərmanında göstərilənlərin heç birisi yerinə yetirilməyib. 
Ümumiyyətlə informasiya təhlükəsizliyi ilə bilavasitə bağlı olan "İnformasiya, informasiyalaşdırma və 
informasiya təhlükəsizliyi haqqında" və "Dövlət sirri haqqında" Qanunlarda xeyli anlaşılmazlıqlar var. 
Məqsələuyğun hesab edirəm ki, informasiya təhlükəsizliyi, dövlət sirlərinin mühafizəsi ilə bağlı məsələlərin 
texniki-proqram və texnoloji-təşkilati sahələri üzrə MTN, Əks kəşfiyyat, Rabitə Nazirliyi və digər qurumlar 

www.kitabxana.net
  –  Milli Virtual Kitabxana
 
138 
 
arasında səlahiyyətlər dəqiqləşdirilsin. Hesab edirəm ki, qeyd olunan sahə ilə məşğul olan və birbaşa prezidentə 
tabe olan xüsusi qurum yaradılmalıdır(məs: Rusiya "Qostexkomissiya" adlı bu cür qurum 1992-ci ildə 
yaradılmış, prezidentə tabedir və ancaq və ancaq informasiya təhlükəsizliyinin dövlət sisteminin 
formalaşdırılması ilə məşğuldur). Eləcə də mövcud elmi-tədqiqat birisinin bazasında konkret İnformasiya 
təhlükəsizliyi və krintoqrafiya ilə məşğul olan institut yaradılmasına ciddi ehtiyac var. Yaxın müddətdə paket 
halında "İnternet şəbəkəsinin inkişafı və ondan istifadə üzrə dövlət siyasəti haqqında", "Beynəlxalq informasiya 
mübadiləsi haqqında", "Milli informasiya resursları haqqında", "İnformasiyanın texniki kanallar vasitəsilə 
çıxarılması və texniki kəşfiyyat haqqında", yuxarıda qeyd olunduğu kimi "Dövlət təşkilatları və dövlət 
məmurları İnternetdən istifadəsi haqqında" aktların qəbul edilməsi, eləcə də informasiya təhlükəsizliyi ilə bağlı 
ölkələrarası ikitərəfli müqavilələr bağlanması dünya informasiya fəzasında Azərbaycanın özünəməxsus yerinin 
formalaşmasına, Azərbaycan İnternetinin bir infrastruktur kimi təşəkkülünə gətirib çıxarardı. İnternetin inkişaf 
səviyyəsinə görə hətta Avropa ölkələrini arxada qoymuş Pribaltika ölkələrinin təcrübəsindən bəhrələnərək 
yuxarıda qeyd olunan nəhəng işlərin görülməsində xarici fondların köməyindən, xüsusilə TACIS proqramından 
yararlanmaq olardı. Cari təhlükəsizlik tədbirləri Sonda "Multimedia" Mərkəzi İnternet istifadəçilərə 
aşağıdakıları tövsiyyə etməyi özünə borc bilir: 
İnternet parolunuzu heç kimə bildirməyin, heç yerə yazmayın. 
Əgər kompüterinizdəki hər hansı proqram internet parolunuzu yadda saxlamağı da (Save password) tələb edirsə 
bunu etməyin. 
Parolunuzu tez-tez dəyişin. 
Antivirus proqramlarından müntəzəm istifadə edin. 
Ən əsası!. Yoxlayın sizin kompüterinizdəBack Orifice və NetBus proqramları varmı? Əgər varsa və 
kompüteriniz İnternetə qoşulubsa deməli, kompüteriniz kənardan idarə olunur. Onları silin (Qoşulduğunuz 
İnternet provayderin şəbəkə administratoruna müraciət edin). 
Mühüm əhəmiyyətli məlumat və fayllarınızı PGP və digər proqramlardan istifadə edərək şifrələyin. 
Dövlət sirləri, kommersiya sirrləri, bank sirrləri olan kompüteri ümumiyyətlə İnternetə qoşmayın...