Milliy hisoblar tizimining asosiy agregatlari va o‘zaro bog‘liqligi Reja

MHT da mulkdan daromad quyidagi shakllarda tasniflanadi:
Foizlar;
Korporatsiyalarning taqsimlangan daromadlari (dividentlar);
Su\urta polisi egalarining mulkdan keladigan daromadlari;
Renta.
Daromadlarni birlamchi taqsimlash hisoblamasining foydalanish qismida faqat mulkdan daromad aks ettiriladi. Bu daromadga institutsion birliklar, kreditorlar sektori yoki aksionerlar, yer egalari va boshqalar ega bo‘ladilar.
Hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi – birlamchi daromadlar saldosi hisoblanadi. Ular to‘langan birlamchi daromadlarni chiqarib tashlangandan keyin qoladigan institutsion birlik va sektorlardan olinadigan daromadlarning umumiy summasi sifatida belgilanadi.
Daromadlarni ikkilamchi taqsimlash hisoblamasi
Bu hisoblama – iqtisodiyotning institutsion birlik va sektorning birlamchi daromadlarini, ijtimoiy transfertlarini hisoblamaga olmagan holda joriy transfertlarni to‘lash yo‘li bilan ularni o‘z ixtiyoridagi daromadlarga transformatsiyalash natijasida hosil bo‘ladigan saldoni ko‘rsatadi.
Bu hisoblamaning vazifasi – mamlakat iqtisodiyotining yoki bir sektorning hisobot davri mobaynida o‘zining xarajatlarini moliyalashtirish uchun sarflanishi mumkin bo‘lgan maksimal summani aks ettirishdan iborat.


Daromadlarni ikkilamchi taqsimlash hisoblamasining sxemasi quyidagi ko‘rinishga ega.

Foydalanish	Resurs
4.«Tashqi dunyo» ga berilgan joriy transfertlar; 5. Yalpi milliy ixtiyoridagi daromad (3-4)	1.Birlamchi daromadlar saldosi (yalpi); 2.«Tashqi dunyo»dan olingan joriy transferlar.
Жами: (4+5)	3.Жами: (1+2)

Ikkilamchi taqsimlash sektorlar o‘rtasida olingan daromadlarni qayta taqsimlashni o‘zida aks ettiradi. Uy xo‘jaliklari ijtimoiy su\urtaga ajratmalar va daromad soli\i to‘laydilar, MHTda boshqa joriy transfertlar deb ta’riflangan ixtiyoriy badallarni ijtimoiy tashkilotlarga to‘laydilar. Lekin shu bilan birga turli xil ijtimoiy to‘lovlarga ham ega bo‘ladilar. Bular, ijtimoiy su\urta bo‘yicha yordam pullari, nafaqa va boshqalar.
Korxonalar foydaga soliq va notijorat tashkilotlarga badallar to‘laydilar. Shu tarzda barcha sektorlar o‘z daromadlarining ma’lum bir qismini almashadilar.
Sektor hisoblamalarida bunday operatsiyalar ikkiyoqlama yozuv tamoyiliga asoslanib, hisoblama varaqlarda ikki marta aks ettiriladi. Masalan, daromad soli\ini to‘lash uy xo‘jaligi sektorining foydalanish qismida (-) minus belgisi bilan, davlat sektori hisoblama vara\ining resurs qismida (+) plyus belgisi bilan ifodalanadi.
Har qanday sektorlarda bunday operatsiyalarning aks ettirilishi natijasida yalpi ixtiyoridagi daromad (YAID) hosil bo‘ladi, butun iqtisodiyot bo‘yicha esa yalpi ixtiyoridagi milliy daromad (YAIMD) hosil bo‘ladi.
YAIMD – har bir institutsion birlik, har bir sektor va butun iqtisodiyot bo‘yicha o‘z qarzlarining hajmini oshirmasdan va o‘z aktivlarining (pul vositalari resurslari, valyuta va hakozolar) hajmini kamaytirmasdan pirovard iste’mol va jam\arma uchun sarflangan eng maksimal summadir.
YAIMD – hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi. U institutsion birliklarning birlamchi daromad saldosiga natura shakldagi ijtimoiy transfertlardan tashqari barcha joriy transfertlarni qo‘shish va undan ushbu birlik yoki sektor tomonidan olingan barcha joriy transfertlarni ayirish yo‘li bilan aniqlanadi. Bular «Tashqi dunyo» hisoblamasida amalga oshiriladi.
Hisoblamaning barcha operatsiyalari – transfertlardir.
Transfertlar – bir institutsion birlik tomonidan boshqa bir institutsion birlikka be\araz beriladigan tovar, xizmat yoki aktivlardir. Bular ham operatsiyalar sifatida belgilanadi. Transfertlar pul va natura shaklda bo‘lishi mumkin.
Pul shaklidagi transfert – bir institutsion birlikning boshqa bir institutsion birlikka hech qanday ekvivalent olmasdan o‘tkazgan to‘lov yoki to‘langan naqd pullaridir.
Natura shaklidagi transfertlar- naqd puldan yoki ko‘rsatilgan xizmatdan tashqari tovar yoki aktivlarni bir institutsion birlikning boshqasiga hech qanday ekvivalent olmasdan berilishidir.
Bu hisoblamada joriy va kapital transfertlarni bir-biridan farqlash lozim.
Kapital transfertlarning asosiy hususiyati shundaki, agar ular natural shaklda bo‘lsa, moddiy aylanma vositalari resurslaridan tashqari, unda aktivlarga bo‘lgan mulk huquqini o‘tkazib yuborishni bildiradi.
Agar transfert pul shaklida bo‘lsa, unda u bir yoki bir necha qatnashuvchilar tomonidan aktivlarni sotib olish yoki o‘tkazib yuborish bilan bo\liq bo‘ladi.
+olgan barcha transfertlar joriy transfertlarga kiradi (natura shaklidagi ijtimoiy transfertlardan tashqari).
Bu hisoblamada umumlashtirilgan transfertlar tasnifi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Daromad, boylik va boshqalarga joriy soliq;
Ijtimoiy su\urtaga ajratmalar;
Ijtimoiy nafaqa;
Boshqa joriy nafaqalar.


Daromadlar taqsimlanishining jamlama hisoblamasi. Ushbu hisoblamada davlatning iqtisodiyot miqiyosida va boshqa davlatlar bilan aloqalarini hisobga olgan holda daromadlarning taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi aks ettiriladi.