Mineralogiya

Mineral hosil qiluvchi ekzogen jarayonlar
Quruqlikda atmosfera agentlari (havodagi kislorod, karbonat kislota, suv) bilan mikroorganizmlarning hayotiy faoliyati ta`sirida nurash jarayoni degan umumiy nom bilan ataluvchi kimyoviy jarayon yuz beradi. Bu endogen jarayonlar natijasida hosil bo`lgan mineral va jinslarning hammasini fizik va kimyoviy hosil bo`lgan mineral va jinslarning hammasini fizik va kimyoviy jihatdan nurab ketishiga ayni bir vaqtda yer yuzida bunyodga kelgan yangi sharoitlarda barqaror bo`lgan yangi mahsulotlarning hosil bo`lishiga olib keladi.
Shu mahsulotlarning bir qismi yer yuzidagi oqim suvlar bilan erigan holda yoki mayda zarrachalar holatida olib keltiriladi va yo`l–yo`lakay suvning tezligi sekinlashgan joylarda-soylarda, ko`l va dengiz havzalarida ular yotqiziladi. Bu yerda ham o`ziga xos mineral hosil qiluvchi jarayonlar yuz beradi va uning natijasida cho`kindilar suv havzalari tubiga cho`kadi va qatlamlar hosil bo`ladi. Bunga cho`kindi hosil qiluvchi jarayon deb aytiladi.
Nurash jarayonlari avvalo tog` jinslari va rudalarning harorati o`zgarishi natijasida sodir bo`ladigan mexanik parchalanishda o`z aksini topadi, bu jins tashkil etuvchi kengayish koeffitsienti turlicha bo`lgan minerallarni darzliklar va g`ovaklarda muzlab qolgan suv va boshqa faktorlar ta`sirida ajralib ketishga olib keladi. Biroq nurab borayotgan minerallarning tarkibida erigan holda kislorod, karbonat kislotasi ham boshqa gazlari bo`lgan yomg`ir va yer yuzidagi suvlar ostida kimyoviy parchalanishi yanada muhimroqdir. Shunga ko`ra bu suvlar ancha kuchli oksidlantirish va qaytarish qobiliyatiga ega bo`ladi. Grunt suvlari sathigacha singib tushib borayotgan bu suvlar tarkibidagi kislorod sodir bo`layotgan oksidlanish, gidratlanish va karbonatlanish jarayonlari sabab sekin-asta yo`qola boradi.
Yuzaga kelgan erituvchi birikmalar va ba`zi minerallarni yuvib ketib g`ovaklar, ba`zan katta bo`shliqlar (karst-g`or) hosil bo`lishiga sabab bo`ladi. Bu bo`shliqlarning devorlari ko`pincha kolloidal oqiq-quyilma jinslar yoki qandaydir ekzogen minerallar kristallaridan iborat cho`tkalar yoki nihoyat, tuproqdek ohaksimon mahsulotlar bilan qoplangan bo`lishi mumkin. Birmuncha osonroq eruvchan jinslar ko`p yuvilib ketgan joylarida katta-katta g`orlarda (gips bilan ohaktosh qatlamlarida) ularning yuqori qismidagi tuproqning cho`kkanligi, ba`zan esa o`pirilishidan hosil bo`lgan voronkalar ko`rinadi.
Yerning ustida o`sayotgan o`simlik qoplami shu bilan birga har xil organik moddalar ham eritmaga o`tib, jins va rudalarning kimyoviy parchalanish jarayonlarini ancha tezlashtiradi.
Kimyoviy barqaror minerallar (kvars, oltin, platina va boshqa minerallar), shuningdek yangidan hosil bo`lgan qiyin eruvchan minerallar Yer yuzida qoldiq mahsulotlar orasida to`planib boradi va har xil och-to`q rangli, ko`proq temir gidrooksidli va qo`ng`ir rangga bo`yalgan gilsimon massalar ko`rinishida uchraydi.
Shunday yo`l bilan yer yuzida yoki shunga yaqin joylarda to`planib borayotgan erimaydigan kimyoviy nurash mahsulotlari, ko`proq gidrooksidlar va gidrosilikatlar uyumlaridan iborat qoldiq konlarini hosil qiladi. Masalan, gil, kaolin, boksit, temir, nikel va boshqa tarkibiga ko`ra shularga mos keladigan, ba`zan ancha katta maydonlarni egallagan tog` jinslarning kuchli parchalanishi natijasida paydo bo`ladigan rudalarning ko`pgina konlar shular jumlasiga kiradi.
Kimyoviy nurash qandaydir foydali qazilma koni ustida ro`y bersa, yuzaga kelgan qoldiq mahsulot shlapalar (qoplam) deb aytiladi (temir, marganes, gips va boshqalar shlapalari). Bu shlyapalarda qolgan foydali qazilmaning ayrim komponentlarining miqdori yuvilish hisobiga ko`ra birlamchi parchalanmagan rudalarga, ya`ni grunt suvi sathidan pastda yotgan rudalarga qaraganda ancha ortiq bo`lib qoladi. Ba`zi yuvilib ketadigan metallar, ayniqsa mis, shuningdek ruh, kumush va boshqalar suvli eritma sifatida oksidlanish zonasining pastki qismlariga, ya`ni grunt suvi sathiga siljib borib birlamchi rudalar yoki kimyoviy aktiv yon jinslar (ohaktoshlar) bilan reaksiyaga kirishini ko`rsatib o`tish kerak. Mis sulfid konlarida shunday paytlarda ikkilamchi sulfidli boyish zonasi hosil bo`lib, zona rudalaridagi mis miqdori ancha ortadi.
Kimyoviy nurash jarayonlarida iqlimiy faktorlar (yillik o`rtacha temperatura va yog`ingarchilik miqdori) katta rol o`ynaydi. Namgarchilik kam va yillik o`rtacha harorat yuqori bo`lgan paytlarda oksidlanish va kimyoviy birikmalarning to`planishi birmuncha tezroq boradi. Bunda o`sha joyning relefi ham katta ahamiyatga egadir. Tog`li rayonlarda erozion faoliyat kuchli bo`lganligi uchun kimyoviy nurash mahsulotlari to`planib ulgurmay yuvilib ketadi. Relyefi past bo`lgan rayonlarda butunlay boshqacha holni ko`ramiz. Nurash jarayonida yuzaga kelgan konlarning shakli odatda unchalik to`g`ri bo`lmagan uyasimon yoki qatlamsimon uyumlardan iborat bo`lib, yerning yuzasiga birmuncha parallel ravishda yotadi. Katta-katta yoriqlar, maydalanganda jinslar zonasi bo`ylab hamda fizik va kimyoviy xususiyatlari turlicha bo`lgan jinslar kontakti bo`ylab, ya`ni yer yuzi nurash agentlari chuqurroqacha bora oladigan o`sha joylarida tik joylashgan, chuqurlasha borgan sari ingichkalanadiyu yo`q bo`lib ketadigan ruda mahsulotlari uyumi yuzaga kelishi mumkin.
Chiqindi hosil qiluvchi jarayonlar suvli muhitlarda, daryo, ko`l va dengizlarda yuzaga keladi. Dengiz havzalarida shu jarayonlar hamma geologik davrlarda ham juda qalin cho`kindi jins qatlamlarining yuzaga kelishiga sabab bo`lgan. Bular mexanik va kimyoviy cho`kindilarga bo`linadi.
Mexanik cho`kindilar nurash mahsulotlarining yuvilib, kimyoviy barqaror minerallari bilan tog` jins parchalarining shag`al, qum va qumli gillar shaklida daryo vodiylarida ham suv havzalarida qayta yotqizilishi natijasida hosil bo`ladi. Agar tarkibida kimyoviy barqaror qimmatli minerallari bo`lgan kon va jinslarning nurash mahsuloti yuvilsa, u holda bularning qayta yuvilishi va mahsulotning solishtirma og`irligiga ko`ra taqsimlanib qayta yotqizilishi natijasida daryo vodiylarida ko`pincha sanoat ahamiyatiga ega bo`lgan sochilma konlar hosil bo`ladi. Oltin, platina, olmos va boshqalarning sochilma konlari shular qatoriga kiradi.
Mexanik cho`kindilar to`planishi jarayonlarida yangi minerallarning hosil bo`lishi yuz bermaydi. Jins parchalarida bo`lgan ayrim keyingi kimyoviy o`zgarishlar ba`zan qadimiy sochilmalardagina kuzatiladi.
Kimyoviy cho`kindilar asosan ko`l va dengiz havzalarida yuzaga keladi. Cho`kindilarning hosil bo`lishi turlicha yo`llar bilan sodir bo`lishi mumkin: yo tuzlar bilan to`yingan eritmalarning kristallanishi yoki gillarga aylanib borayotgan kolloid mahsulotlarning cho`kishi, yohud organik dunyo hayotiy faoliyati mahsulotlari va organik qoldiqlarning to`planishi yo`li bilan yuzaga keladi.
Kristallangan cho`kindilarning hosil bo`lishi qurib borayotgan ko`pgina ko`llarda uchraydi, ularda quruq issiq iqlimli sharoitlarda yuzadagi bug`lanish quyilayotgan chuchuk suv oqimidan katta bo`ladi.
Suvli eritma birmuncha o`ta to`yinishi bilan tuzlar kristallana boshlaydi. Minerallarning birin-ketin o`sish tartibi (H<sub>2</sub>O) kuchli bug`lanayotgan paytda sistemalar muvozanatining ikkita asosiy omili: eritmalar tarkibi, to`g`rirog`i shu sistemaga kiruvchi komponentlar koncentraciyasining o`zaro nisbati va kristallanishi yuz beradigan eritma harorati bilan belgilanadi. Dengiz suvlarida Sa,Mg, K va Na sulьfat va xlorit tuzlarining muvozanat sharoitlari har xil konsentratsiya va haroratlarda Vant-Goff, N.S.Kurnakov va boshqa ko`pgina olimlar tomonidan batafsil tekshirilgan.
Kolloidal cho`kindilarning ko`l va dengiz havzalarida hosil bo`lishi ancha murakkab jarayon bo`lib, bu hodisa har tomonlama yetarli darajada tekshirilgan emas. Nurash natijasida yuzaga kelgan ba`zi birikmalarning faqat haqiqiy eritmalar shaklida emas, chuchuk suvlardan barqaror bo`lgan kolloid eritmalar-zollar qiyofasida oqin suvlar bilan olib ketilishi aniqlangan. Bu eritmalar yerning ustki suvlari bilan birga dengiz suvlariga quyilib, erigan tuzlar ionlari shaklida dengiz suvlarida juda ko`p miqdorda bo`lgan elektroidlar ta`sirida ularning koagulatsiyalanishi yuz beradi. Temir, marganes, kremniy va boshqa elementlar oksidlari kolloid eritmalari xuddi shunday yo`l tutadi.
Hosil bo`lgan gellar daryo suvlari oqizib kelgan zarrachalari, mayda jins parchalari va dengiz organizmlari qoldiqlari bilan birga kichik qatlamlar yoki birmuncha qalin to`g`ri-tekis qatlamlar shaklida suv havzalari qirg`oq bo`yi zonalari tubiga yotqiziladi. Vaqt o`tishi bilan shu cho`kindilarda ba`zi o`zgarish (diagenezis) va ularning zich massalariga aylanish jarayonlari yuz beradi.
Chiqindi marganes konlari misolida cho`kindilardagi minerallar paragenetik assotsiatsiyalarining suv havzalari tubidagi cho`kindi hosil qiluvchi fizik-kimyoviy sharoitlar bilan bog`liq ravishda qonuniy o`zgarishi aniqlangan. Qirg`oqqa yaqin sayoz joylarda to`rt valentlik marganesning kislorodga boyroq birikmalari tarqalgan bo`lib, ular qirg`oq chizig`idan uzoqlashgan sari siyrak temir sulьfidlari bilan birga topiladigan ikki valentli marganes karbonatlari bilan sekin-asta almashina boradi. Suvi sayoz joylarda cho`kindilarning to`planishi dengiz suvida ma`lum chuqurliklargacha erigan holda kislorod kelib turgan sharoitlarda sodir bo`lsa kerak, birmuncha chuqur suvli joylarda kislorod yetishmagan va organik qoldiqlar karbonat kislotalar bilan qisman vodorod sulfid hosil qilib parchalangan. Buning hisobiga karbonatlar bilan bir qatorda oltingugurtli birikmalar yuzaga kelgan bo`lsa kerak. Shuning natijasida tarkibiga ko`ra xilma-xil (oksid va karbonat) bo`lgan rudalar fatsiyalari vujudga kelgan. Oksid, silikat va karbonatlardan iborat fatsiyalarning borligi qadimdan ma`lum bo`lgan temir konlarida ham turli tarkibli cho`kindilar o`zaro xuddi shunday munosabatda bo`lsa kerak.
Dengiz havzalarining chuqur joylarida va okeanlarda yuz beradigan jarayonlar haqida hali juda kam narsalarni bilamiz.
Organizmlarning juda murakkab hayotiy faoliyatlari natijasida hosil bo`ladigan organogen yoki biogen cho`kindilar qatoriga dengiz jonivorlari skelet mahsulotlarida tarkib topgan ohaktoshlar, kremniyli skeletlaridan tashkil topgan diatomitlar: asosan o`simlik, qisman hayvon organizmlari hisobiga vujudga kelgan kaustobiolitlar (grekcha «kaustos»-yonuvchi demakdir) yuzaga keladi. Masalan, qazilma ko`mir, yonuvchi slaneslar, yonuvchi gazlar, qattiq bitumlar shular jumlasidandir.
Organogen cho`kindilar qirilib borayotgan hayvonlar skeletlarining (chig`anoqlarining) yoki yuqori yoki quyi o`simliklar to`qimalarining to`planishi (torf, sapropel) yo`li bilan hosil bo`lishi mumkin. Shuningdek, ularning o`zi organizmlar hayotiy faoliyatining natijasi bo`lishi mumkin. Masalan, anaerob bakteriyalar organik qoldiqlar yoki sulfatlarni parchalab, nihoyat shu jarayon natijasida oltingugurt uyumlari hosil qiladi. Nihoyat, bakteriyalar faoliyati mahsuloti hisobiga laboratoriya sharoitlarida ferrobakteriyalar uchun isbot qilingandek tugunchasimon mahsulotlar ham yuzaga kelishi mumkin.
Keyingi qayta tug`ilishlar davomida ana shu cho`kindilarning bir xillari anorganik mahsulotlarga aylanadi (masalan, fosforitlar), boshqa xillari esa anorganik birikmaligicha qolib ketadi (toshko`mir va boshqalar).