Ming ichida ko’paytirish va bo’lish reja
– sinfda ming ichida qo’shish va ayirishni yozma usullari
Yüklə 254,99 Kb.
|
3 – sinfda ming ichida qo’shish va ayirishni yozma usullariMing ichida yozma qo‘shish va ayirishni o‘zlashtirish bu amallarni istagan kattalikdagi sonlar ustida muvaffaqiyatli bajarish shartidir, Agar o‘quvchilar «ming» mavzusidagi materialdan yozma qo‘shish va ayirishning to‘liq bilim hamda, malakalarini egallashsa, u holda keyinchalik ularni mustaqil ravishda yangi sharoitlarda — ko‘p xonali sonlar bilan amallar bajarishda qo‘llana oladilar. Yozma qo‘shish va ayirish ketma-ket o‘rganiladi. Yozma qo‘shishni (ustun qilib) bajarishda avval ykki xonali sonlarni qo‘shish bir qator qilib bajariladi, keyin «ustun» shaklida bajariladi. Faraz qilaylik, doskada 32+45 misoli yezilgan bo‘lsin. Bu sonlarning yig‘indisi qanday topiladi? O‘quvchi bunday mulohaza yuritadi: «32 ga 45 ni qo‘shish kerak. 32— bu 30 bilan 2, 45 esa 40 bilan 5. O‘nliklarni qo‘shamiz (30+ 40=70), keyin birliklarni qo‘shamiz (2+5=7), umumiy yig‘indini topamiz (70 + 7=77), ya‘ni u amalda yig‘indini yig‘indiga qo‘shish amalini bajaradi: 32+45=(30+2)+(40+5)=(30+40)+(2+5)=70+7= =77. Mulohazalar o‘tkazgandan so‘ng shu misol «ustun» shaklida yechiladi: Amalni ustun shaklida bajarib, bolalar birliklarni birliklarga, o‘nliklarni o‘nliklarga qo‘shish qulay ekani haqida bemalol xulosa chiqarishadi. +32
45 77 O‘qituvchi doskaga yangi 532+145 misolini yozadi va uni ham avvalgi misol kabi (32+45) yechish mumkinligini tushuntiradi. 532+145=(500+30+2)+(100+40+5)=(500+100)+(30+40)+(2+5) =600+70+7=677. Bu yerda yuzliklarni yuzliklar bilan, o‘nliklarni o‘nliklar bilan, birliklarni birliklar bilan qo‘shilganini tushuntirib, o‘qituvchi bu misolni «ustun shaklida» yozishni taklif etadi. «Avval birinchi qo‘shiluvchini yozamiz. Unda nechta yuzlik bor? Nechta o‘nlik bor? Nechta birlik bor? Uning ostiga ikkinchi qo‘shiluvchini yozamiz. Ikkinchi qo‘shiluvchini birinchi qo‘shiluvchi ostiga qanday yozamiz? Albatta, yuzliklarni yuzliklar ostiga, o‘nliklarni o‘nliklar ostiga birliklarni birliklar ostiga yozamiz. Qanday qo‘shamiz? Albatta, birliklarni birliklar bilan, o‘nliklarni o‘nliklar bilan, yuzliklarni yuzliklar bilan qo‘shamiz. 2 birlikka 5 birlikni qo‘shamiz, 7 birlik hosil bo‘ladi. Chiziqcha ostidagi yig‘indida birliklar o‘rniga 7 ni yozamiz. 3 ta o‘nlikka 4 ta o‘nlikni qo‘shamiz. 7 ta o‘nlik hosil +532
145 677 bo‘ladi. Yig‘indida o‘nliklar o‘rnida 7 ni yozamiz. 5 ta yuzlikka 1 ta yuzlikni qo‘shamiz, 6 ta yuzlik hosil bo‘ladi. Yig‘indida yuzliklar o‘rnida 6 ni yozamiz: yig‘indi 677 ga teng. Bolalar bunday misollarning ustun shaklida yozilishini va ularning yechilishini birlashtirishni (562+416, 2 birl.+b birl.=8 birl; 6 o‘nl. + 1 o‘nl.=7 o‘nl., 5 yuzl.+4 yuzl.=9 yuzl. yig‘indi—978) o‘zlashtirishadi, yozma qo‘shish birliklardan boshlanishini yozishadi. Keyingi darsda bolalar o‘nlikdan o‘tmasdan uch xonali sonlarni ayirish bilan tanishadilar.
9 birlikdan 4 birlikni ayiramiz, 5 birlik chiqadi. 4 ni chiziqcha ostida ayirmada birliklar o‘rniga yozamiz. 7 o‘nlikdan 3 o‘nlikni ayiramiz. 4 o‘nlik chiqadi. Ayirmada o‘nliklar o‘rniga (xonasida) 4 ni yozamiz, 6 yuzlikdan 4 yuzlikni ayiramiz, 2 yuzlik hosil bo‘ladi. Ayirmada yuzliklar o‘rniga 2 ni yozamiz. Ayirma 245 ga teng bo‘ladi. Uch xonali sonni ikki xonali songa qo‘shishga katta ahamiyat beriladi. Masalan: 52+931. Bu yerda bolalarni sonlarni to‘g‘ri yozishga o‘rgatish muhimdir. Ikkita yozuv bo‘lishi mumkin: +52 va 52
Noto‘g‘ri yozuvdagi xatoni juda sinchiklab aniqlash muhimdir (bu yerda yuzliklar o‘nliklar ostiga yozilgan, aslida o‘ndiklar ostiga yozilishi kerak va hokazo). Ushbu 427+133, 363+245, 236+434 ko‘rinishdagi misollarni yechishda nima uchun yozma qo‘shishni og‘zaki hisoblashdagidek yuqori xonalardan emas, balki 1 xona birliklaridan brshlash kerak: o‘quvchilar misollardan birini yechishsin (457+243), bunda qo‘shishni yuzliklardan boshlab, bunday ketma-ketlikdagi hisoblashlar noqulayligiga o‘zlari ishonch hosil qilishadi, chunki yuzliklar raqami va o‘nliklar raqamini tuzatishga to‘g‘ri keladi. O‘nlikdan o‘tib qo‘shishga doir misollarni yechishdan oldin natijani yanada yirikroq birliklarda ifodalash talab qilingan. 8 birl. + b birl., 6 o‘nl.+7 o‘nl. va shu kabi ko‘rinishdagi tayyorgarlik mashqlarini kiritish foydali. Huddi avvalgi bosqichlardagidek misollar avval mufassal tushuntirilib yechiladi. +268
319 8 birlikka 9 birlik qo‘shilsa, 17 birlik chiqadi yoki 1 o‘nlik va 7 birlik chiqadi. 7 birlikni birliklar ostiga, 1 o‘nlikni esa o‘nliklarga qo‘shamiz. 6 o‘nlikka 1 o‘nlikni qo‘shamiz, 7 o‘nlik hosil bo‘ladi, bizda yana 1 ta o‘nlik bor, uni ham qo‘shsak, 8 o‘nlik chiqadi. 8 raqamni o‘nliklar ostiga yozamiz. 2 yuzlik va yana 3 yuzlik 5 yuzlik bo‘ladi. 5 raqamini yuzliklar ostiga yozamiz. Yig‘indi 587. 2 — 3 darsdan so‘ng tushuntirishni qisqartirish mumkin: + 523 382 3+2=5, yozaman 5; 2+8 = 10, 0 ni yozaman, 1ni yuzliklarga qo‘shaman. 5+3=8, 8+1=9, 9 ni yozaman. Hammasi 905. Lekin xatoga yo‘l qo‘yilsa, birinchi darslardagidek mufassal tushuntirishni talab qilish lozim. 254+346 va 489+395 ko‘rinishidagi qo‘shish hollarini ham ko‘rsatamiz: 4+6=10, 0 ni yozaman, 1 ni o‘nliklarga qo‘shamiz. 5+4=9, 9+1 = 10, 0 yozaman, 1 ni yuzliklarga qo‘shamiz. 2 + 3=5, 5+1=6. Yuzliklar ostiga 6 ni yozaman. Hammasi 600. + 489
9+5=14, 4 ni yozaman, 1 ni o‘nliklarga qo‘shaman..8 + 9=17, 17+1 = 18, 8 ni yozaman, 1 ni yuzliklarga qo‘shaman. 4+3=7, 7+1=8, 8 ni yuzliklar ostiga yozaman. 884 hosil bo‘ldi. Yozma qo‘shishni bajarishda o‘quvchilarning mulohazalarini o‘zlashtirishdan tashqari, mazkur mavzuni o‘rganishning hamma bosqichlarida tez va to‘g‘ri hisoblash ko‘nikma-larini hosil qilishga erishysh kerak. Bunga quyidagicha turli xil mashqlar yordam beradi: Misollarni yeching: +142 +32 +305 +218 275 399 615 208 Quyidagi misollarni qarab chiqing; ular orasidan to‘g‘ri va noto‘g‘ri yechilganlarini ko‘rsating, xatoni tushuntiring, to‘g‘ri yeching:
Quyidagi misollarda tashlab ketilgan raqamlarni o‘rniga yozing:
380—247, 904—723 ko‘rinishdagi uch xonali sonlarni ayirishda o‘quvchilar misol qo‘shishdagidek ustun shaklida yozilsa, soddaroq va tezroq ayirish mumkinligini tushunishadi. Dastlabki paytlarda ayirish mufassal tushuntirib bajariladi. _380 247 Dastlab bir xona birliklarini boshqa xona birliklariga ajratish esga olinadi: 1 o‘nl.=10 birl. 1 yuzl.= 10 o‘nl. Birliklarni ayiramiz: doldan 7 birlikni ayirib bo‘l-maydi, 8 o‘nlikdan 1 ta o‘nlikni olamiz. Buny esdan chiqarmaslik uchun 8 raqami ustiga nuqta qo‘yamiz. 1 o‘nl.=10 birl. 10 birl.—7 birl.=3 birl. (Bitta o‘nlikda 10 ta birlik bor. 10 birlikdan 7 birlikni ayiramiz— 3 birlik qoladi. Javobni birliklar ostiga yozamiz.) O‘nliklarni ayiramiz: 8. raqami ustida nuqta turibdi. 1 ta o‘nlikni qarzga olgan edik, 7 o‘nl.—4 o‘nl.=3 o‘nl. 3 ta o‘nlyakni bilDiruvchi 3 raqamini o‘nyaiklar ostiga yozamiz. Yuzliklarni ayirammz: 3 yuz—2 yuz=1 yuz. Javob: 133. _904 743 «1 ta yuzlik=10 ta o‘nlik, 1 ta o‘nlik=10 birlik ekanini eslaymiz. Birliklarni ayiramiz: 4 birl. — 3 birl.=1 bi.rl. 1 ni birliklar ostiga yozamiz. O‘nliklarni ayiramiz: noldan 4 ta o‘nlikni ayirib bo‘lmaydi. 9 ta yuzlikdan 1 ta yuzlikni olib turamiz, buni esdan chiqarmaslik uchun 9 raqami ustiga nuqta qo‘yamiz. 1 yuzl.=10 o‘nl. -10 o‘nl.—4 o‘nl.=6 o‘nl. 6 ni o‘nliklar ostiga yozamiz. Yuzliklarni ayiramiz; 9 raqami ustida nuqta turibdi, demak, 8 ta yuzlik qolgan. 8 yuz. — 7 yuz=1 yuz. 1 ni yuzliklar ostiga yozamiz. Javob: 161. Mashq tariqasidagi bunday misollarning bir nechtasini bajargandan so‘ng 831 — 369 ko‘rinishdagi misollar kiritiladi, bularda qo‘shni yuqori xonadan bitta yoki ikkita birlik «qarz» olishga to‘g‘ri keladi. Tayyorgarlik mashqlari sifatida quyidagi kabi misollarni kiritish foydalidir: 1 o‘n. 6 birl. — 7 birl., 1 yuzl. 5 o‘nl. — 8 o‘nl. va h. k. Shuningdek, turli mashqlar yordamida har xil xona birliklari orasidagi munosabatni va yuqori xona birligini ko‘shni xonalar birliklariga maydalashni takrorlash kerak. _ 831
369 O‘quvchi bu misolni yechar ekan 1 ta yuzlikda 10 ta o‘nlik, 1 ta o‘nlikda esa 10 ta birlik borligini eslaydi. So‘ngra u quyidagicha mulohaza yuritadi: Birliklarni ayiraman: 1 dan 9 ni ayirib bo‘lmaydi. Qo‘shni xonadagi 3 ta o‘nlikdan 1 tasini. «qarz» ga olaman (3 raqami ustiga nuqta qo‘yadi). 1 o‘nl. 1 birl.=11 birl. 11 birl.
9 birl.=2 birl., javobni birliklar ostiga yozaman. O‘nliklarni ayiraman: 2 ta o‘nlik qolgan edi. 2 ta o‘nlikdan 6 ta o‘nlikni ayirib bo‘lmaydi. 8 ta yuzlikdan 1 ta yuzlikni olaman (8 raqami ustiga nuqta qo‘yaman). 1 ,yuzl. 2 o‘nl. = 12 o‘nl. 12 o‘nl. — 6 o‘nl.=6 o‘nl., javobni o‘nliklar ostiga yozaman. Yuzliklarni ayiraman: 7 ta yuzlik qolgan, 7yuzl.—3 yuzl.=4 yuzl. javobni yuzliklar ostiga yozaman. Javob: ayirma 462. 800—358, 700—206, 1000—427 ko‘rinishdagi misollar qiyin hollar hisoblanadi. Bunda qiyinchiliklar xona birliklarini bir necha marta maydalash tufayli kelib chiqadi (1000—456— birliklar, o‘nliklar va yuzliklar bo‘lmagani uchun 1 ta minglikni olib, uni yuzliklarga maydalaymiz. 10 ta yuzlik hosil bo‘ladi; 10 ta yuzlikdan 1 tasini olamiz — nuqta qo‘yamiz va 9 ta yuzlik qolganini eslab qolamiz; 1 ta yuzlikni o‘nliklarga maydalaymiz, 10 ta o‘nlikni hosil qilamiz va h. k.). _ 800
O‘quvchining mulohazasi: «1 ta yuzlikda —10 ta o‘nlik, 1 ta o‘nlikda — 10 ta birlik borligini eslayman. Birliklarni ayiraman. Noldan 8 ni ayirish mumkin emas. O‘nliklarning birliklari yo‘q. 8 ta yuzlikdan 1 ta yuzlikni olaman (8 raqami ustiga nuqta qo‘yaman). 1 yuzl.= 10 o‘nlik. Endi menda nol o‘rniga 10 ta o‘nlik bor. 10 ta o‘nlikdan bitta o‘nlikni olaman (0 ustiga nuqta qo‘yaman). 1 ta o‘nlik=10 ta birl.; 10 ta birl.—8 birl.=2 birl. Javobni birliklar ostiga yozaman. O‘nliklarni ayiraman. Bizda 9 ta o‘nlik qoldi. 9 ta o‘nl.—5 ta o‘nl.=4 ta o‘nl. Javobni o‘nliklar ostiga yozaman. Yuzliklarni ayiraman: 7 ta yuzlik kolgan edi. 7 yuzl.— —3 yuzl.=4 yuzl. Javobni yuzliklar ostiga yozaman. Ayirma: 442. Bunday ko‘rinishdagi dastlabki misollarni yechishda yuzliklar, o‘nliklarni «qarzga olishni» nol ustiga nuqta qo‘yish foydalidir:
tepasiga yozmasdan eslab qolishga o‘rganib ketadilar:
hosil qilish uchun bunday mashqlardan yetarlicha berish kerak. Bu mashqlarni bajarish jarayonida o‘quvchilarning mulohazalari iloji boricha qisqa, hisoblashlar esa tez bajarilishi kerak. Mashqlarga misollar keltiramiz: misollarning yechilishini tushuntiring:
misollarni ustun shaklida yozing va yeching: 813 — 15, 700—208, 301—196 Misollarni yeching va natijani qo‘shish bilan tekshiring: 560—237, 808—49, 300—124 Misollarni yeching va natijani ayirish bilan tekshiring: 717—98, 403—285, 500—269 noto‘g‘ri yechilgan misollarning yechilishini tushuntiring va ularni to‘g‘ri yeching:
tushirib qoldirilgan raqamlarni, yozing: + 4 8 703 6 24 6 4 1 548 nuqtalar o‘rniga qanday belgi qo‘yish kerak: 400 —247 ... 301 —140; 904—541 ... 525 —159? Bu paytga kelib yozma hisoblashlar bilan yechiladigan tenglamalarni va 2—3 amalli misollarni yechish ham kiritiladi. [25] Yüklə 254,99 Kb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||