Министерсво высшего и среднего специального образования республики узбекистан

§ 3.2 Dolomitning kinetik xususiyatlarini o‘rganish
Dehqonobod konidagi dolomitning parchalanish jarayonini ilmiy asoslash uchun kinetik xarakterga ega ma’lumotlar kerak. Kinetik ma’lumotlarni aniqlash uchun Dehqonobod konidan 40, 50 va 57% nitrat kislota bilan 100% stexiometriyada dolomitning parchalanish harorati va davomiyligi ta’siri o‘rganildi. Eksperimental haroratlar 10, 20, 30, 40 va 50°C darajasida mexanik aralashtirgich va namuna olish joyi bilan jihozlangan termostatik boshqariladigan shisha reaktorda saqlangan. Dolomitning parchalanish darajasi suyuq fazadagi kalsiy va magniy oksidlarining miqdori bilan aniqlandi. Olingan ma’lumotlar 3.2-jadvalda keltirilgan.
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, nitrat kislota konsentratsiyasining pasayishi, haroratning oshishi va parchalanish jarayonining davomiyligining oshishi dolomitning parchalanish darajasining oshishiga yordam beradi.


3.2-jadval
Dolomitning nitrat kislota bilan 100% parchalanish darajasiga kontsentratsiya, harorat va jarayon davomiyligining ta’siri

№	Vaqt, min		Parchalanish darajasi, %
			10^оС	20^оС	30^оС	40^оС		50^оС
Kislota konsentratsiyasi 40%
1	1,0		74,54	80,56	86,30	96,06		91,69
2	2,0		82,13	88,23	92,24	94,23		94,68
3	3,0		85,89	90,78	94,19	95,59		95,97
4	5,0		89,67	93,78	96,54	97,14		97,42
5	10		92,80	95,99	97,45	97,81		98,00
6	15		93,96	96,90	97,86	98,20		98,37
7	20		95,05	97,56	98,48	98,83		98,90
8	25		95,63	98,08	98,97	99,05		99,14
9	30		96,26	98,73	99,13	99,15		99,22
Kislota konsentratsiyasi 50%
10		1,0	74,39	80,44	86,19		90,99	91,59
11		2,0	82,01	88,07	91,93		94,17	94,49
12		3,0	85,75	90,66	93,87		95,49	95,87
13		5,0	89,53	93,66	96,36		97,15	97,58
14		10	92,68	95,9	97,33		97,63	98,12
15		15	93,73	96,72	97,89		98,16	98,63
16		20	94,93	97,41	98,33		98,62	98,88
17		25	95,50	97,89	98,88		98,99	99,02
18		30	95,64	98,33	98,92		99,10	99,18
Kislota konsentratsiyasi 57%
19		1,0	71,57	77,57	81,27		81,55	87,06
20		2,0	77,09	84,80	88,71		89,8	90,98
21		3,0	81,03	88,70	91,95		92,8	93,42
22		5,0	84,38	91,49	94,19		95,2	95,36
23		10	86,9	93,55	95,74		96,51	96,8
24		15	89,19	94,35	96,12		96,73	97,6
25		20	90,43	95,8	97,3		97,53	98,14
26		25	91,3	96,35	97,72		98,2	98,57
27		30	91,8	97,50	98,6		98,8	98,93

Dolomitning asosiy qismi 20°C haroratda 5 daqiqada parchalanadi. Dolomit 40% li nitrat kislota bilan parchalanganda 2 daqiqadan keyin parchalanish darajasi 88,23%, 5 daqiqadan keyin 93,48%, 30 daqiqadan keyin 98,73% ni tashkil qiladi. Dolomitning 50% nitrat kislotasi bilan parchalanishi bilan bu ko‘rsatkichlar 88,07, 93,66 va 98,33%, kislota konsentratsiyasi 57% 84,80, 91,49 va 97,50% ni tashkil qiladi.

Jarayon haroratining oshishi 30°C gacha bo‘lgan parchalanish darajasini sezilarli darajada ta’sir qiladi. 5 daqiqadan keyin 40% nitrat kislota konsentratsiyasida 10°C haroratda parchalanish darajasi 89,67%, 30°C haroratda 96,54% va 50°C haroratda 97,42% ni tashkil qiladi. 50% nitrat kislota konsentratsiyasida bu ko‘rsatkichlar 89,53, 96,36 va 97,58% va 57% kontsentratsiyasida 84,38, 94,19 va 95,36% ni tashkil qiladi.
Dastlabki davrda parchalanish jarayoni nitrat kislotaning dolomit bilan kimyoviy reaksiya tezligi bilan belgilanadi, keyin esa cheklovchi omil kislotaning dolomitga tarqalish tezligi va nitrat kislota eritmasiga parchalanish mahsulotlari hisoblanadi. Berilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, dolomit yuqori reaktivlik bilan ajralib turadi va gaz fazasiga karbonat angidridning ko‘p miqdorda chiqishi bilan tez parchalanadi.
Shunday qilib, Dehqonobod konidan olingan dolomitning nitrat kislota bilan parchalanishining olingan kinetik xarakteristikalari asosida jarayonni amalga oshirish uchun maqbul shart-sharoitlar belgilandi: nitrat kislota konsentratsiyasi 40%, harorat 40-50°C, jarayonning davomiyligi 30 daqiqadan ortiq emas.


§ 3.3 Dolomitning parchalanish jarayoniga nitrat kislotasi me’yorining ta’siri
Dehqonobod konidan olingan dolomitning nitrat kislotasi bilan parchalanishi boʻyicha tadqiqotlar 40% li kislota bilan, 40°C haroratda va jarayon davomiyligi 30 daqiqa davom etgan.
3.3-jadvalda Dehqonobod dolomiti parchalanishida nitrat kislota me’yorining suyuq fazaning kimyoviy tarkibiga ta’siri natijalari keltirilgan.
3.3-jadval
Suyuq fazaning kimyoviy tarkibiga 40% nitrat kislota me’yorining ta’siri

№	HNO3 %	Suyuq fazaning kimyoviy tarkibi, og‘ir. %					S:Q
		CaO	MgO	Fe2O3	Al2O3	NO3^-
1	100	9,805	3,595	0,0218	0,073	33,70	233,55
2	105	9,404	3,449	0,0212	0,071	33,94	243,56
3	110	9,034	3,314	0,0207	0,069	34,16	253,56
4	120	8,375	3,073	0,0195	0,065	34,52	273,57
5	130	7,806	2,864	0,0183	0,061	34,85	293,58
6	140	7,309	2,682	0,0174	0,057	35,13	313,59
7	150	6,872	2,521	0,0185	0,054	35,36	333,60

Jadval ma’lumotlari shuni ko‘rsatadiki, nitrat kislota me’yorining oshishi bilan eritmadagi barcha dolomit komponentlarining tarkibi kamayadi, NO₃ miqdori 33,70% dan 35,36% gacha ko‘tariladi va Q:S 333,60 ga yetadi. Maksimal magniy oksidi miqdori 3,595% 40% nitrat kislotaning 100% darajasida kuzatiladi. Kalsiy oksidi miqdori 9,805%, temir oksidi 0,0218%, alyuminiy oksidi 0,073%.

3.4-jadvalda nitrat kislota me’yorining qattiq fazaning kimyoviy tarkibiga ta’siri haqidagi ma’lumotlar keltirilgan. Jadvaldagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, qattiq fazaning asosiy komponentlari kalsiy, magniy, temir va alyuminiy birikmalaridir.
Magniy oksidi miqdori 1,719-0,181%, kalsiy oksidi 38,05-40,80%. Magniy va kalsiy birikmalarining yaxshi eruvchanligi bilan temir va alyuminiy birikmalari nitrat kislotada yomon eriydi.
Olingan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, 40°C haroratda 40% nitrat kislotaning optimal me’yori va parchalanish jarayonining 30 daqiqa davom etishi stoxiometrik talabning 100% ni tashkil qiladi.
3.4-jadval
Nitrat kislota me’yorining qattiq fazaning kimyoviy tarkibiga ta’siri

№	Me’yor, %	Qattiq fazaning tarkibi, og‘ir. %
		CaO	MgO	Fe2O3	Al2O3
1	100	40,80	1,719	8,803	6,100
2	105	40,30	1,267	8,706	5,682
3	110	40,05	0,995	8,620	5,441
4	120	39,55	0,724	8,520	5,199
5	130	39,05	0,543	8,503	5,075
6	140	38,55	0,362	8,403	5,051
7	150	38,05	0,181	7,618	5,031

3.5-jadvalda 40% li nitrat kislota me’yorining dolomit komponentlarini 40 ° C haroratda va 30 daqiqa jarayon davomiyligida eritmaga olish darajasiga ta’siri natijalari ko‘rsatilgan.