Ministry of higher and secondary education

So’z tizmasi. So’z tizmasi (olma va anor) teng huquqli a‘zolardan tashkil topadi. Ular orasida tobelik bo’lmaydi. Shunga muvofiq, ular orasida bir-birini izohlash, to’ldirish hodisasi ham bo’lmaydi. So’z tizmasi tashkil etuvchilarining o’rnini almashtirish ham mumkin: (anor va olma). Bu ularning sintaktik mavqei va ma‘nosiga putur yetkazmaydi. So’z tizmasidagi a‘zolar birgalikda boshqa so’zga tobelanib, uni aniqlashi (oq va sariq gullar) yoki boshqa so’z tomonidan izohlanib, birgalikda hokim uzv bo’lib kelishi mumkin (shirin olma va anor). Shuningdek, so’z tizmasidagi har bir uzv o’ziga xos tobe uzvlarga ham ega bo’lishi mumkin (o’qiyotgan bola) va (yozayotgan qiz).
So’z tizmasi a‘zolari teng bog’lovchilar yordamida yoki bog’lovchi vositalarsiz, faqat ohang yordamida bog’lanishi mumkin: bola, qiz kabi. So’z tizmasi a‘zolari, asosan, bir so’z turkumiga mansub leksemalar voqelanishlari bo’ladi: olma (ot) va anor (ot). Ba‘zan ular turli turkumlardan ham bo’ladi: Salim (ot) va men (olmosh).
So’z birikmasi birikuvchi so’zlarning hokim-tobelik munosabati asosida hosil bo’ladi. Bunda izohlanuvchi a‘zo kengayuvchi, izohlovchi a‘zo kengaytiruvchi a‘zo ham deb yuritiladi: (kitobni o’qimoq) ( kitobni - izohlovchi, kengaytiruvchi, o’qimoq - izohlanuvchi, kengayuvchi).
Tobelanish aloqasida hokim a‘zo hokimlik mavqei va vositalariga, tobe a‘zo tobelik mavqei va uni ta‘minlovchi vositalarga ega bo’ladi. kitobni o’qimoq birikmasida (kitobni) a‘zosi oldin kelib, tushum kelishigi ko’rsatkichi bilan shakllangan bo’lsa, (o’qimoq) a‘zosi hokimlik mavqei va shakliga ega.
A‘zolarning hokim-tobeligini bildiradigan shakliy ko’rsatkichlar har doim ham bo’lavermaydi. Morfologik ko’rsatkichlar bo’lmaganda ham tobelik va hokimlik belgilari birikuvchi so’zlarning lug’aviy-grammatik tabiatidan, sintaktik o’rnidan hamda tartib va ohangdan bilinib turadi. Masalan: (tiniq suv) (tobe+hokim), suv tiniq (tobe+hokim).
Nutqiy birikuvlarda hokim-tobelik belgilarini aniqlashda ohangga asoslanishning ahamiyati katta. Masalan, so’z tizmasida sanash ohangi mavjud bo’lsa (qalam, daftar), so’z birikmasida ko’tariluvchi (kitobni o’qimoq) va gapda pasayuvchi ohang (suvlar tiniq) amal qiladi. Biroq hokim-tobelikni aniqlashda morfologik ko’rsatkichlarga tayanish har doim ham to’g’ri bo’lavermaganligi kabi (chunki morfologik ko’rsatkichlarsiz ham so’z birikuvlari hosil bo’laveradi - qizil qalam), ohang va so’z tartibiga tayanish ham mutlaq asos emas. Chunki kitobni o’qidi nutqiy so’z birikmasi pasayuvchi ohang bilan aytilsa, o’qidim kitobni hosilasida hokim so’z oldin tobe so’z keyin kelsa-da u so’z birikmasi sanalaveradi. Umuman, tobelikning ko’rsatkichlari bo’lmaganda, tartib hokim-tobelikning asosiy belgisi bo’ladi, bunday ko’rsatkich bo’lganda esa u o’z kuchini yo’qotadi.
Tenglashish uyushiq bo’laklar va ayrim qo’shma gap a‘zolari orasida amal qilsa, bulardan boshqa bog’lanishlar tobelanish aloqasidir.
Gap. Gapning asosini ham tobelanish tashkil qiladi. Kesim gapning markaziy, uyushtiruvchi bo’lagi bo’lib, u barcha gap bo’laklarini o’ziga bevosita yoki bilvosita tobelaydi.