Mitlerin Kısa Tarihi
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Paleol t k Çağ
Avcı Toplumların M toloj s (MÖ yaklaşık 20.000-8.000) İnsanoğlunun b yoloj k evr m n tamamladığı dönem tar h n n en uzun ve en gel şt r c dönem d r. Pek çok yönden ürkütücü ve umutsuz b r dönem yaşanmıştı. Bu lk nsanlar henüz tarımı gel şt rmem şlerd . Kend bes nler n yet şt remez, tümüyle avcılık ve toplayıcılığa bağımlı yaşarlardı. Avlarını öldürmek ve çevreler n b r ölçüde olsun denet m altına tutmak ç n gel şt rd kler avlanma s lahları ve becer ler sayes nde sağ kalmalarında m toloj n n önem büyüktü. Neandertaller g b Paleol t k erkeklerle kadınlar da yazılı m tler bırakamadılar, fakat bu öyküler nsanların kend ler n ve yaşadıkları zorlukları anlamalarında öyle can alıcıydılar k geleceğ n okuryazar kültürler n n m toloj ler nde, bölük pörçük de olsa yaşamaya devam ett ler. Aynı zamanda Paleol t k çağın nsanları g b avcı toplumlarda yaşayan ve tarım devr m geç rmem ş doğal nsanlar olan P gmeler ve Avustralya yerl ler nden de lkel nsanların deney mler ve kaygıları hakkında çok şey öğreneb l r z. Doğal ortamda yaşayan bu nsanların m tler ve s mgelerle düşünmeler de doğaldır, çünkü etnologlarla antropologların şaret ett ğ ne göre, günlük yaşamlarında ruhsal b r boyutun varlığının en konu b l nc ndeyd ler. B z m kutsal ya da tanrısal ded ğ m z deney m yaşamak sanay leşm ş, kent toplumlarında yaşayan erkeklerle kadınlar ç n uzak b r gerçekl ğe dönüşmüştür; oysa örneğ n, Avustralyalılar açısından, uluorta olmakla kalmayıp somut dünyadan da daha gerçekt rler. Avustralyalıların uykuya ve hayal dünyasına daldıklarında g rd kler "Düşlerâlem " zaman dışıdır. Sıradan yaşama değ şmez b r ortam hazırlar; orada ölüm, akıcılık, olayların sonu gelmemeces ne art arda gel şmes ve mevs m döngüler egemend r. Düşlerâlem nde güçlü, arket pal ( lkörneksel) varlıklar olan atalar yaşar, nsanoğluna yaşamak ç n gerekl olan avcılık, savaş, seks, dokumacılık ve sepetç l k g b becer ler öğret rler. Bunlar nanç dışı değ l kutsal etk nl klerd r, ölümlü erkekler n ve kadınların Düşlerâlem yle l şk kurmalarını sağlar. Örneğ n, ava g den Avustralya yerl s ava çıktığında, davranışlarını İlk Avcıya öyle b r uyarlar k , daha güçlü b r arket pal dünyaya a t olarak onunla bütünleş r. Yaşamı Düşlerâlem yle g zeml b rl k kurduğu sürece anlam kazanır. Bunun arkasından lkel zeng nl kten koparak zamanın dünyasına ger gel r, burada yen p yutulacak ve yaptığı her şey h çl ğe dönüşecek d ye korkar. 3 Ruhlar dünyası, doğal ortamda yaşayan nsanların gözünde b r zamanlar nsanoğlunun daha kolay er şeb ld ğ yakın ve zorlayıcı b r gerçekl kt r. Y t k cennet m t bütün kültürlerde vardır, nsanoğlunun b r zamanlar göksel varlıklarla daha yakın yaşadığı ve günlük l şk ler kurdukları kabul ed l r. Göksel varlıklar ölümsüzdüler, b rb rler yle, hayvanlarla ve doğayla uyum ç nde yaşarlardı. Dünyanın ortasında, nsanların tanrılar âlem ne ulaşmak ç n kolaylıkla tırmanab ld ğ , yeryüzüyle gökyüzünü b rb r ne bağlayan b r ağaç, b r dağ ya da b r sırık vardı. Derken b r felaket yaşandı: dağ çöktü, ağaç kes ld ve cennete ulaşmak güçleşt . En erken ve neredeyse evrensel b r m t olan Altın Çağın öyküsünün tar hsel olması amaçlanmamıştı. İnsanoğluna doğal gelen kutsal varlıkların deney mler nden kaynaklanan bu öyküde onların neredeyse elle tutulab l r, ama er ş lemez oldukları gerçeğ vurgulanır. Ant k toplumlarda m toloj lerle d nler çoğu zaman y t k cennete özlemler yansıtmaktadır. 4 Öte yandan, m t yalnızca geçm şe özlem d le get rmek ç n kullanılmazdı. Başlıca amacı, nsanlara b r tek hayal âlem ne daldıkları anlarda değ l, günlük ödevler n yer ne get r rken de bu arket p dünyaya ger döneb lecekler n göstermekt . Günümüzde d n şler yle dünya şler n b rb r nden ayırırız. H çb r şey nançlarından ayrı tutmayan Paleol t k avcılar açısından bu durum anlaşılmaz olurdu. Gördükler ya da yaşadıkları her şey, tanrılar dünyasındak suret tarafından anlaşılırdı. Ne kadar aşağı olursa olsun her şey, ç nde kutsallığı barındırab l rd . 5 Yaptıkları her ş onları tanrılarla l şk ye sokan b r ay nd . En sıradan etk nl kler , ölümlü varlıkların zaman dışı ve sonsuz dünyaya katılmasını sağlayan törenlerd . Oysa b z modern nsanlar ç n b r sembol, d kkat m z çekt ğ , gözle görülmeyen dünyadan ayrıdır; ancak Grekçe'de symballe n "b r araya get rmek" anlamına gel r: bu zamana dek b rb r n n karşıtı olan k nesne ayrılmazlar olurlar c n ve ton kle yapılan kokteyl g b . Yeryüzündek herhang b r nesney der n düşündüğünüzde, kend n z onun gökyüzündek suret n n huzurunda bulurdunuz. Bu yolla tanrılar arasına katılma anlayışı m tler dünyasının temel yd : b r m t n amacı, nsanları kend ler n dört b r yandan çevreleyen ve yaşamın doğal b r parçası olan ruhsal boyutun b l nc ne vardırmaktı. En erken m toloj ler, nsanlara elle tutulur dünyaya bakarak başka b r şey tems l eder g b görünen gerçekl ğ öğretm şlerd . 6 Bunun ç n h çb r nanç sıçraması gerekm yordu, çünkü o çağda kutsal olanla olmayan arasında metaf z k açıdan h çb r uçurum yok g b yd . Bu lk nsanlar b r taşa baktıklarında cansız, n tel ks z b r kaya parçası görmezlerd . Gücü, kalıcılığı, dayanıklılığı ve nsanın nc neb l r durumundan epey farklı mutlak b r varlığı tems l ederd taş. Onu kutsallaştıran ötek l k özell ğ yd . Ant k dünyada taş, kutsalın yaygın b r tezahürü kutsal olanın kend n göstermes yd . Çaba harcamaksızın kend n yen leme yeteneğ ne sah p olan ağaç da canlanır ve ölümlü erkeklerle kadınlardan es rgenen muc zev d r l ğ ortaya koyardı. Ayın küçülmes yle büyümes n seyrederken nsanlar kutsal güçler n yen den d r l ş ne, 7 katı ve acımasız, bağışlayıcı ve ürkütücü olduğu kadar avutucu da olan b r yasanın varlığına tanık olurlardı. Ne ağaçlar, ne taşlar ne de göksel varlıklar tapınma araçlarıydı; kutsal sayılmalarının neden bütün doğal süreçlerde şled ğ görülen, nsanlara bambaşka, daha etk l b r gerçekl ğ n puçlarını veren g zl gücün dışavurumu olmalarıydı. En erken, tar hlemeler belk de ta Paleol t k çağa dayanan m tlerden bazıları, nsanlarda lk kez tanrısallık kavramını uyandırdığı düşünülen gökyüzüyle l şk lend r lm şt . Gökyüzüne -sonsuza, b l nmeyene uzanan ve kend değers z yaşantılarından apayrı b r varlık olan göğe- baktıklarında d nsel b r deney m yaşarlardı. 8 Başlarının üzer nde yükselen gökyüzü akıl almaz, uçsuz bucaksız, er ş lmezd ; ne başı vardı ne sonu. Aşkın ve ötek olmanın ta kend s yd . İnsanoğlu buna etk edemezd . Yıldırımları, tutulmaları, fırtınaları, gökkuşakları ve göktaşlarının b tmeyen oyunları kend ne a t hareketl b r yaşantıya sah p, ucu bucağı olmayan b r başka boyutu anlatırdı. Gökyüzünde olup b tenlere kafa yormak nsanlara ürkü, zevk, huşu ve korku ver rd . Gökyüzü onları hem kend ne çeker hem de terd . Büyük D nler Tar hç s Rudolf Otto da onun g zeml b r gücün varlığını h ssett rd ğ n söyler. Otto, gökyüzünü, kend ç nde, arkasında herhang b r hayal varlık olmaksızın, myster um trernendum, terr b le et fasc nans olarak tanımlamıştı: karşı konulmaz g zem, dehşetl ve büyüley c . 9 Tüm bunlar b z hem söylenceyle hem de d nle lg l b l nce götürür. Şu yaşadığımız kuşkucu çağda nsanların tapındıkları tanrılardan b r şeyler bekled kler ç n d ne bağlandıkları varsayılır. Gücün Kend ler nden Yana Olmasına çalışıyorlardır. Uzun ömür, hastalıktan uzak olmak ve ölümsüzlük sterler, tanrıları kend ler nden bunları es rgememeler ç n kna edeb lecekler ne nanmışlardır. Oysa kutsalın bu lk kend n göstermes (tezahür) tapınmanın kend ne h zmet etme amaçlı olması gerekmed ğ n göstermekted r. İnsanlar gökyüzünden b r şey beklemez, üstel k onu herhang b r b ç mde etk altına alamayacaklarını b l rlerd . Daha başından ber dünyamız b ze türlü g zemler yaşatmakta, b z korku ve merak ç nde bırakmaktadır, tapınmanın temel nde de bu yatar. Sonradan İsra l halkı kutsalı kadoş sözcüğüyle d le get recekt . Bu "ayrı, ötek " demekt . Kusursuz aşkın deney m, kend ç nde oldukça doyurucuydu. İnsanları, kend ler nden daha üstün olan b r varoluşu fark etmeler n sağlayarak kend nden geç r r, duygularını kabartarak hayaller nde, yaşadıkları sınırlı koşulların ötes ne taşırdı. Yoksulların, zayıf nsanoğlunun stekler n yer ne get rmes ç n gökyüzünün "kandırılab leceğ " akla hayale get r lmezd . Paleol t k çağdan sonra da gökyüzü kutsalın s mges olma özell ğ n korudu. Ancak yaşanan çok erken b r gel şme m toloj n n fazla aşkın b r gerçekl kten söz etmes durumunda başarısız olacağını gösterm şt . Eğer m t, nsanların b r yolla kutsala katılmalarını sağlamıyorsa, nsanlara yabancılaşır ve b l nçler nden uzaklaşır. Tam olarak zamanını b lmesek de b r noktada dünyanın çeş tl yerler ndek nsanlar gökyüzünü k ş leşt rmeye başlamışlardı. Cennet ve yeryüzünü tek başına yoktan var eden b r "Gök Tanrı" ya da "Ulu Tanrı" hakkında öyküler anlatıyorlardı artık. Bu lkel tektanrıcılığın Paleol t k çağa dek dayandığı neredeyse kes nd r. B rkaç tanrısal varlığa tapmaya başlamadan önce, dünyanın pek çok bölges nde nsanlar, dünyayı yaratmış olan ve uzaktan nsan l şk ler n yöneten tek b r Yüce Tanrıya tapınırdı. Hemen her tapınağın b r Gök Tanrısı vardır. Antropologlar onu P gmeler, Avustralyalılar ve Patagonyalılar (Ateş İnsanları) g b kab le toplumlarında da bulmuşlardır. 10 O her şey n İlk Neden ve gökle yer n Yönet c s d r. Asla mgelerle tems l ed lmez, ne türbes vardır ne de rah b , çünkü nsan kültü ç n fazlasıyla yüced r. İnsanlar yakarırken özlemle Ulu Tanrıya döner, kend ler n zled ğ n ve yanlış yaptıklarında onları cezalandıracağına nanırlar. Ancak günlük yaşantılarında O görünmez. Kab le üyeler Tanrının sözle anlatılmaz olduğunu, nsan dünyasıyla l şk kurmayacağını söylerler. Başları sıkıştığında ona dönseler de o yanlarında bulunmaz, çoğu zaman "uzaklaştığı" veya "gözden kaybolduğu" konuşulur. Esk Mezopotamyalıların, H nduların, Grekler n ve Kenan Ülkes nsanlarının Gök Tanrıları böyle yozlaşmışlardı. Bu toplulukların m toloj ler nde Yüce Tanrı, en y yönüyle tanrılar tapınağının kuşkulu, güçsüz b r varlığı, kenarında köşes nde kalmış b r f gürüdür; İndra, Enl l ve Baal g b daha etk l , lg çek c ve ulaşılab l r tanrısal varlıklar öne çıkmıştır. Yüce Tanrının nasıl tahtından nd r ld ğ ne yönel k öyküler anlatılır: Örneğ n, Grekler n Gök Tanrısı Uranosün kend oğlu Kronos tarafından ğd ş ed ld ğ , nsanoğlunun günlük yaşantısından çok uzaklaşarak önems zleşen bu Yaratıcıların kt darsızlığını korkunç b r b ç mde gözler önüne seren b r m tle d le get r lm şt . Oysa Baal' n kutsal gücü her yağmur fırtınasında kend n bell ederd ; nsanlar kend ler n savaşın öfkes ne her kaptırdıklarında İndra'nın gücünü h ssederlerd . Gelgelel m esk Gök Tanrıları nsanların yaşamlarına el b le sürmezlerd . Bu en erken gel şmeler açıkça göster r k m toloj doğaüstü varlıklara yoğunlaştığı sürece başarısız olacaktır; ancak nsanlıkla l şk kurarsa geçerl l ğ n koruyacaktır. Gök Tanrının yazgısı b ze yaygın b r başka yanlış kanıyı çağrıştırır. Erken m tler n b l msell k önces dünyada, evren n kökenler n anlattığını varsayanlar çoktur. Gök Tanrının öyküsü tam anlamıyla böyle b r kurguyu tems l ed yordu, fakat m t başarıya ulaşamadı, çünkü nsanların sıradan yaşantılarına değ nm yor, nsan doğası hakkında h çb r şey söylem yor ve kalıcı sorunlarını çözmede yardım etm yordu. Gök Tanrıların yok olması Yahud ler, Hır st yanlar ve Müslümanların tapındığı Yaratıcı Tanrının Batı dünyasındak nsanların çoğunun yaşamından neden çıktığını açıklamaya yardım eder. M t, gerçekç b lg vermemekte, daha çok davranışlara yol göstermekted r. Gerçekl ğ , ancak kuttörensel olarak ya da ahlak doğrultusunda uygulamaya konunca ortaya çıkacaktır. Kusursuz b r düşünsel varsayım olarak yorumlanırsa, yabancılaşır ve nanılmaz olur. Yüce Tanrılar yerler nden ed lm ş olab l rlerd , fakat gökyüzü nsanlara kutsalı anımsatma gücünü h ç y t rmed . Yüksekl k tanrısallığın m tlere dayalı s mges -Paleol t k ruhsallığın yad gârı- olarak kalmıştır. M toloj de ve g zemc l kte (m st s zm) erkekler ve kadınlar düzenl aralıklarla gökyüzüne ulaşır, göğe yükselme öyküler n uygulamaya geç rmeler n sağlamak, daha "yüksek" b r b l nce "yükselmek" ç n kend nden geçme ay nler ve yöntemler uygularlar. B lgeler, tanrılar âlem ne (arşa) ulaşana dek göğün çeş tl katlarına çıktıklarını ler sürerler. Yoga yapanların havada uçtukları; g zemc ler n (m st k) havaya yükseld kler ; peygamberler n yüksek dağlara tırmanıp daha yüce b r varlık b ç m ne g rd kler anlatılır. 11 İnsanlar gökyüzünün tems l ett ğ aşkınlık deney m ed nmeye can atarak nsana özgü zayıflıklarından kurtulacaklarını ve onun ötes ne geçeb lecekler n düşünmüşlerd . M toloj de dağların kutsal kabul ed lmes n n altında da bu yatar: yerle göğün ortasındak dağlar Musa g b nsanların tanrılarıyla görüşeb ld kler yerlerd . Uçuş ve göğe yüksel şle lg l , aşkınlık deney m yaşama ve nsan olmanın baskılarından kurtulma konusundak evrensel steğ d le get ren m tler bütün kültürlerde görülür. Bu m tler harf harf ne okunmamalıdır. İsa'nın göğe yüksel ş n okurken onun stratosferde fırıldak g b döndüğünü hayal etmekten söz etm yoruz. Muhammed Peygamber Mekke'den Kudüs'e uçup oradan da Tanrının Katına uzanan merd vene tırmandığında, bambaşka b r ruhsal boyuta er şt ğ n anlamalıyız. İlyas Peygamber ateş arabasıyla göğe yükseld ğ nde, nsan olmanın zayıflığını ger de bırakmış ve dünyadak varoluşumuzun ötes ne geçerek kutsal âleme göçmüştür. B l m adamları göğe yükselmeyle lg l en esk m tler n Paleol t k çağdan kalma olduğuna ve avcı nsan topluluklarının lk d n uygulayıcısı olan şamanlarla l şk l olduklarına nanırlar. Şamanlar hayaller ve düşler avın özell kler n özetleyen ve ona ruhsal b r anlam kazandıran kend nden geçme ve es rme ustalarıydı. Av çok tehl kel yd . Avcılar her ava çıktıklarında kab leler nden günlerce uzak kalır, güvenl mağaralarını ger de bırakarak kab leler ne y yecek get rmek ç n yaşamlarını tehl keye atarlardı. Ancak, daha ler de göreceğ m z g b , bu yalnızca yaşam savaşımı değ l, yürüttükler d ğer bütün faal yetler g b aşkın b r boyuta sah pt . Şaman da arayışa g rerd , ancak onunk ruhsal b r yolculuktu. Ruhunun beden nden ayrılıp tanrılar dünyasına yolculuk edeb lme gücü olduğu düşünülürdü. Kend nden geçt ğ nde havaya süzülür ve halkının y l ğ ç n tanrılarla görüşürdü. Paleol t k çağdan kalma, Fransa'dak Lascaux, İspanya'dak Altam ra mağaralarında av sahneler n tasv r eden res mlerle karşılaşırız; hayvanlarla avcıların yanı sıra uçuşu çağrıştıran kuş maskeler yapmış, muhtemelen şaman olan nsanlar da vardır. Günümüzde de S b rya'dan T erra del Fuego'ya kadar uzanan avcı toplumlarda şamanlar, tıpkı uzun yıllar önce Altın Çağda yaşamış nsanlar g b kend ler nden geçt kler nde, göğe yükseld kler ne ve tanrılarla konuştuklarına nanırlar. Şamana es rme yöntemler konusunda özel eğ t m ver l r. Bazen ergenl k dönem nde kutsal olmayan esk b l nc nden ayrılması ve lk nsanoğluna bağışlanmış, ama artık y t r lm ş güçler n ger geld ğ n tems l eden ps koza bağlı ruhsal çöküntü geç r r. Şaman özel kuttörenlerde davullar eşl ğ nde dans ederek kend nden geçer. Çoğunlukla, b r zamanlar yerle göğü b rb r ne bağlamış olan Ağaç, Dağ ya da Merd ven s mgeleyen b r ağaca veya sırığa tırmanır. 12 Modern şaman yeryüzünün der nl kler nden göğe doğru yaptığı yolculuğu şöyle d le get rmekted r: Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|