«мл т*'1шн» «* иа Alisher Navoiy

Iskandar - adolatli hukmdor
Iskandar olamning eng pok kishilaridan, bilim 
ichida ham yagona allomalardan edi. Unga toj 
bilan taxt ma’qul kelmay, bu tashvishi oldida 
g'oyatda malolatli edi. Agar ota vasiyatlariga qarshi 
borib, o‘z ko'nglini shod etay desa, diliga xush kel- 
masdi. Ko‘p oyiab, fikrlab ko'rgach, xalqni yig‘ib, 
bir anjuman tuzdi, unga mamlakatning barcha 
obroli, donishmand kishilari yiglldi. Shunda 
Iskandar g‘oyatda yoqimli so'zlami aytdi:
«Ey mamlakatingiz Rum bolgan qavmim, oliyja- 
nob, boy-badavlat bolsangiz ham, Tangriga men 
kabi bir bandasiz. Men siz kabi emasman, sizlarga 
qaraganda zaifroqman, chunki yoshroqman, ota- 
siz, g‘am chekkan bir kimsasizman. Alloh otamni 
lutf aylab, bu olkaga podshoh qilgan bolsa, u, bu 
ishga sazovor edi, bu yukni ko'tarishga quwati 
ham yetarli edi. Ajdodlarim ham bu mulk ahliga 
hukmronlik qilishgan bolsa, ular ham taxtlariga 
munosib, qudratli va baxtiyor kishilar edilar.
Men esam bag'oyat kuchsiz, davlatni boshqa- 
rish ishiga tayyor bolmagan bir yigitman, bu 
ishga kuchli, qudratli, mendek zaif bolmagan 
kishi kerak. Axir, sher tortgan yukni chumoliga 
tortishi osonmi? Filning yukini pashshaga ortib 
boladimi? Shohlik qilishga mening niyatim ham 
yo‘q, bundan voz kechsam ham, uzrliman. Men o‘z 
fikrimni aytdim, bu ishda nimalardan tashvishla- 
nayotganimni gapirib berdim.
Siz endi o‘zingizga boshqa shoh toping, bu olkaga 
olampanoh toping.
U har bir ishda zamon ahlining munosibi, 
shohlig4 ishiga loyiq inson bolsin. U quyoshdek 
qudratli, mehrga boy-u, fikri tiniq, adolatda fasli

---

navro'zdek, siyosatda jahonni kuydiruvchi chaq- 
moqdek, har qanday dushmanga qarshi chora topa 
oladigan, kezi kelganda qattiqqol, ayni chog‘da 
elparvar bolsin. 0 ‘shanday odamga davlatni top- 
shiring, boshini toj bilan bezating. U ehson bulutini 
yogdirib, mamlakat bo‘stonini bogi Eramdek bezat- 
sin. Dushmanlar holini parishonhol qilib otga qilieh 
selidan suv ursin. Zo‘ravonlaming birontasi raiyatga 
sitam qilsa, bunday zo'ravonlar qolini qirqtirsin. 
Musofirlar uchun yollar doim ochiq bolsin, qaroq- 
chining qorasini koVgizmasin. О ‘gVilaming yo llarini 
otolmaydigan qilib, qolini qisqa qilsin.
Zulm talimini berishni mutlaqo yo'qotsin. Haq 
buyurgan hamma narsalami bajarib, rost so'zlovchi 
odamlar qolini uzaytirsin. Zolimlargayol bermay, 
elgatinchlik-totuvlikyetkazsin». Ochiq yuzli shoh 
so'zini
tugatgach, odamlarning har tomondan 
qichqiriqlari eshitildi.
«Ey odil shahanshohimiz! Nega bizni faryod 
chektiryapsan? Elga adolatingdan yetar chogda 
bunday zulmni ravo ко‘rding? Shunday so'zlami 
so'zlayapsanki, bu xalq bag‘rini qonga aylan- 
tiryapti. Bu so'zlami a^ganingdan ko'ra qonimizni 
oqizgil-u, yolingda jonimiz fido bolsin. Sen bu 
el boshiidin yiroq bolguningcha, ular jonlaridan 
yiroq bolsalaryaxshiroq-ku! Sening so'zlaring jon 
bagishlovchidir, ular bizning hammamizni bara- 
variga oldirishiga oz qoldi-ku!
Sening saltanatni tark etishing haqida so‘z 
bolishi mumkinmi? Sening o'mingni egallovchi 
zot bolishi mumkinmi? Bugun olam ichida falak- 
lar siridan sen ogoh bolmagan ilmlar topilmaydi. 
Buni faqat Rum ahligina emas, jahon xalqi ham 
yaxshi biladi. Falak quyoshi - sening munawar

---

chehrang. Jahon sen kabi shohni, quyosh tal’at, 
Mushtariy nurli hukmdorni ko‘rmagan. Go “yoki 
yuzing adlidan gul bilan xurshiddan atr-u nur 
yog'ilib turgandek. Sening vujudingda aqlga do‘st- 
lik ko'rinib turibdi, jamolingda esa jahondorlik 
ayon. Sening zoting aro bu himmatki bordir, sanga 
Rum sultonlig‘i ordir.
Biz bilamizki, bu mamlakat ham senga kam, 
umidimiz borki, butun jahon sening qolingga 
tushgay. Osmon avzoyidan ochiq va yashirin Ja­
hon senikidir degan hukm yozib qo'yilibdi.
Yana boshqa hukmdorni farmon beruvchi qil- 
magil. Jahon ahlini benavo qilmagll. Agar sen bu 
ishni qabul qilmasang, bu mulk ahli faryodiga 
yetmasang, merosxo‘rlik mulkingga boshqani 
qo'yib, uy ichiga begonani ravo ко‘rsang, bu balo- 
ga ne qilarimizni bilmay, barimiz vatanni tashlab 
ketishni ixtiyor qilamiz. Har mamlakatda gadolik- 
ka tushsak, bu mojaroni Xudo sendan so‘raydi».
Iskandar ularning bu xil alomatlarini, alomat- 
lari emas, qiyomatlarini ко‘rib, aytgan gaplariga 
pushaymon bolib, el holini ко‘rib ko‘ngli buzildi. 
Ham tobelarning yaxshi niyatlari, ham otasin­
ing vasiyatlari unga kuchli ta’sir ko'rsatdiki, uni 
o'zgartirishning iloji qolmadi. Ko‘ngli haddan tash­
qari buzildi-yu, xalq iltimosini qabul qildi.
Shahzoda rozilik bergach, Arastu tezgina oVnidan 
turdi-da, Iskandar boshidagi tojni olib, boshi ustida 
baland tutdi. Arastu uning bir qolidan, dono Balinos 
yana bir qolidan ushlashib, shohga madh-u sano 
aytishib, uni taxt ustiga chiqardilar. Iskandar qa- 
damidan taxt ulug‘ poya topib, quyosh boshi ustiga 
baxt soya soldi. Arastu bilan Balinos emas, go У о 
Xizr bilan Ilyos edilar. Iskandami taxtda kotarib оИЬ

---

kelisharkan, hamma odamlar yonlaridagi pullarini 
uning boshidan sochishar edi.
Xalq shodligi nihoyasiga yetgach, Iskandar xur- 
sandlik bilan taxtidan tushdi-da, salqin xonaga 
kirib, kichik bazm tuzib, may ichdi. Shoh va aholi 
o'rtasida turli masalalar boyicha savol-javoblar 
boldi. Odamlar chiqib keta boshlagach, shoh 
ko'zini uyqu bosdi. Yarim kechada sajda uchun 
turib, ко‘zidan shodlik yoshlari oqib ibodat qildi.
Quyosh chiqib, chor atrofni yoritgach, yulduzlar 
ko'zdan yo‘qoldilar. Iskandar yana taxtiga chiqib 
o'tirdi. Chor atrofni yana odamlar о‘rab oldilar. 
Yig‘ilganlarga qarab shoh shunday nutq so‘zladi:
«Ilohim menga xalq ahvolini so‘rash huquqini 
berdi. Ichingizda kimning menga iltimosi bolsa, o‘z 
ahvolini arz qilsin. Qoshimda so‘zini aytar ekan, 
meni bir o‘ziday gumon etsin. Taxtim dahshatidan 
ham, tojimdan ham aslo qo'rqmasin. Meni shoh deb 
iztirob chekmasin, hamma gapini toliq so‘zlasin».
Xalq arzi hoi aytishni boshladi, shoh sahardan 
qorongl tushgunga qadar ularning dardiga davo 
qildi. Odam oldirganning bo^yniga urib, qolni kestir- 
ganning qolini kestirib, mazluma-yu mushtoqlarga 
non berib, bechoralarga rahm qilib, zolim ahlini 
yerga past qilib, zulm ahlini yerga bosh qoVdirdi. 
Zulm ahlining boshini past qilgan shoh yaxshi qiladi: 
jafokor jafokomi boshi egik holda koYadi.
Shu tarzda yarim kungacha el so‘zlarini eshitib 
choralar ko‘rdi. Otasi zamonida qaysi ish xaloy- 
iqqa ozor bergan bolsa, ulami el boshidan daf 
etdi. Oldingi shohlar rasm etgan xalq manfaatiga 
qarshi ishlar, ba’zi qonunlami bekor qildi. Hamma 
sohada adolat bilan ish ko‘ra boshladi. Raiyatning 
ehtiyojini hisobga olib, ikki yil ulami barcha xiroj-

---

lardan ozod etdi. Hamma xodimlami qattiq inti- 
zom bilan ishlashga o‘rgatib, yomonlami jazolab, 
ish o'rnidan pasaytirib turdi. Yaxshilami tarbiya 
qilib, nochor va majruhlarga yordam berib turdi.
Yana narxlar bilan ham shugtillanib, qimmat 
sotuvchilarni tanbehlab turdi. Tarozining ikki 
boshini tekislab, muhr bilan toshini temirdan 
yasattirdi. Qari - olchash asbobi ham shu tarzda 
temirdan ishlanib, xalq gazmollarni aldanib kam 
olishdan qutuldi. Katta tarozuni ham ixtiro qilib, 
olibsotarlar o'rtasidagi janjallarga barham berdi. 
Halollikni ta’minlaydigan choralar qollab, o‘g‘rilik, 
egrilik yollarini to‘sib tashladi.
Yollarga qorovullar qo'yib, yolovchilarni har 
turli xafv-xatardan qutqazdi. Adolat qolini shun­
day baland tutdiki, kiyik arslondan qo ‘rqmaydigan 
boldi. Tustovuq bilan qarchig'ay yonma-yon 
yotardi. Oz vaqt ichida Iskandar shunday choralar 
ko'rdiki, adolatdan Rum ahli boyib ketdilar.