«мл т*'1шн» «* иа Alisher Navoiy

Iskandar va Doro
Iskandar bilan bolgan ajoyib ishlardan biri un­
ing Eron shohi Doro bilan bolgan munosabatlari 
edi. Doro jahon shohi ekanligida, Faylaqus Rum 
mamlakatining hukmdori bolib, u ham boshqa

---

hokimlar qatori har yili zarur xirojni o‘z vaqtida 
hech qanday vaj-bahonasiz tolardi. Xiroj miqdori 
muqarrar bolib, tuxum ko'rinishidagi ming oltin 
edi. Faylaqus vafotidan so‘ng bu xirojni Doroga o‘z 
vaqtida yetkazish vazifasi ham o‘z-o‘zidan Iskan­
darga otgan edi.
Rum mamlakati ikki-uch yil davomida Zang 
shohi bilan qattiq janglar olib borganidan Doroga 
yuborishi kerak bolgan mablagi yetarli emas edi. 
Xirojni o‘z vaqtida yubormasa, Iskandarga Doroning 
dushman bolib qolishi aniq edi. Xiroj yuborish vaqti 
yetganida, Doroning maxsus navkari kelib, olib keti- 
lishi kerak bolgan oltinlami talab qildi. Shoh uni 
huzuriga chaqirtirdi. Kirib, ta’zim qilib, Iskandarga 
sajda bajo qilgan navkar duo qilib, yerga qarab 
otirdi. Iskandaming ko'rinishi navkarga vahm solib 
qoVgan edi. Iskandar vakildan: «Doro shohi komron 
xushmudur? Anga mulk oyini dilkashmidur (Mam- 
lakat ahli u kishidan xursandmilar?)» - deb so‘ragan 
edi, navkar 
0
‘midan turib javob berdi. Iskandar: 
«Kelishingdan maqsadingni ayt, Doro ne degan 
bolsa tola-tolds aytaver», - degach, navkar: «Ey 
shahanshohi oliymaqom! So'zimni so'rading, javob 
bersam, senga farmon bergandek bolib qolaman. 
Malik Faylaqus Rum ahliga shoh bolganda, har yili 
ming oltin tuxumni xiroj qilib tolashga vada bergan 
edi. Uch yildan beri o‘sha xiroj yuborilmayapti. Shu 
uch yillik xiroj yuborilsa, do'stligimiz yana rivojla- 
naverardi. Agar bersalaringiz, hisoblab ко‘rib olib 
ketay, bolmasa, qanday javob aytsalaringiz, shuni 
yetkazaman», - dedi.
Iskandarga bu so‘z qattiq botdi, g‘azabi kelgani- 
dan so‘zlari ham darg‘azab chiqdi. Yuzi rangidan 
o‘t nishoni ko'rinib, xuddi butun jahonni yondirib

---

yuboradigandek bolib, yana bir lahza boshini quyi 
solib, u o‘tga hikmat suvini urdi. Ilmi, aql-u ka- 
molining ko'pligi g‘azab askarlarining andishasini 
rad qildi. So‘ng shoh so'zga oglz ochib, boshini 
ko'tardi, navkaming so'zlariga javhar durdonalari 
bilan javob berib, shunday dedi:
«Doroga mendan salom ayt! Salomdan so'ng 
mening ushbu javobimni yetkaz! Shohlikning 
baqosi yo‘q, fano oxiratdan boshqa natijasi yo‘q. 
Bugun ertalik umr uchun ranj chekmaki, albatta, 
ganj uzra ganj qotygaysan, xolos. Sen haddan or- 
tiqcha xazinalar yig‘ding. Ular sen uchun haddan 
tashqari ranj olib keldi. Senga ham, bizga ham 
bu xazinalardan foyda yo‘q. Tuxum tilab ko‘p 
mehnatga urinaverma. Tuxum tug'adigan qushlar 
allaqachon uchib ketib bolgan.
Sening ishing kuchsiz shohlar bilan tushgan, 
meningdek kishi bilan tushmagan. Oqillik xursandlik 
olib keladi, zo'ravonlik esa bekorchi tama, xolos. 
Bekorga oramizga xusumat solmagin. Urush 
bolsa, mol-u davlating menga panoh boladi, deb 
о“у1ата. Sipoh senda ko‘p, menda ozroq bolsa, 
oz-u ko‘pga berguvchi yolglz Allohdir».
Bu so'zlarni eshitayotgan navkar suv bolib 
ketdi. O'midan turib, na olik, na tirik bir holda 
vataniga y o l oldi. Otda tez-tez yurib, Doro huzuri­
ga yetib bordi-da, Iskandar javobini shohga yet- 
kazdi. Javobini eshitgan Doro tamoman hayratda 
navkardan so'radi: «Har kim bu bolmagtir gaplar- 
ni eshitsa, devonaning so'zlari bolsa kerak, deb 
oyiaydi. Yo bu so'zlarini so'zlayotganida mast 
edimikanki, gapirayotgan chog'da o‘zini unutgan 
bolsa, yo hali aqli kirmagan yosh bola u, chunki 
so‘zlaridan aql isi kelmayapti. Men uni telba yo

---

mast fahm etdim. Yo bolmasa, aqli kirmagan 
yosh bola, deb o'yladim. So‘zlari ma’nosini uqib 
ko'raylik. Shukuhi bilan savlatidan biron belgi 
topolmadim. Uning fikri o^lamay aytilgandur».
Bu so‘z Doroni shu qadar diqqat qildiki, g'azab 
oti qaynab, bu ot davronga ot solgandek, yo‘q, yo‘q, 
butun falakka ot solgandek boldi. Maktub keltirgan 
vakilni boglab, chuqur zindonga tashladilar.
«Mening nevaram tengi, ota-onalari saroyimda 
xizmat qilib yurgan bu go‘dak shunday so'zlarni 
aytishga jur’at qilibdiki, ulami so‘z deb hisoblab 
ham bolmaydi. Mendan ham, elimdan ham uyal- 
may, bu so‘zlarni bitgan ekan, uni daf etishim va 
uning kim ekanligini ko‘rsatib qo'yishim kerak. 
Shunday javob berayki, har bir buzuqi bu javobni 
yodidan chiqarmaydigan, uni eslaganida es-hushi 
o‘ziga keladigan bolsin».
Avvalo, so‘zamol bir odam topib, o'zining 
otkir o'roqdek, yo‘q olmosdek so'zlarini aytib, 
«chavgon-u goy» bilan bir idishda kunjut berib 
yolga uzatdi-da, sabrsizlik bilan kuta boshladi. 
Doro yuborgan vakil uzoq masofani bosib otib, 
qizil tilini o‘z boshiga ofat qilib, Iskandarga 
o‘zining kimligini bayon qildi. Shoh buyurgach, 
qosid elchini saroyga kiritishib, hukmdorga ro‘pa­
ra qildilar. Shahanshohga ko‘zi tushgan vakil 
aytmoqchi bolib turgan so'zlarini ham unutdi. 
Jismidagi jon zaiflashb, yer o'pib, duo qildi-da, 
xatdagi gaplarni so‘zlay boshladi. Shoh dediki: 
«So‘zingning barchasini arz qil, dilingdagi barcha 
gaplami aytaver!».
Elchi shoh oldida bosh qo'yib dedi: «Joning- 
ga haqdan ming tuman maqtov bolsin. Sening 
oldingda so‘z aytishga haddim yo‘g‘-u, senga

---

Doro so'zlarini yetkazishga majburman. U nima 
degan bolsa, aytay. Yo‘q desang, qayerdan kelgan 
bolsam, qaytib ketayin».
Iskandar uning gapini tinglab: «Keltirgan so'zlari 
muhim bolsa kerak», - deb o^ladi. Elchi xatni o'qiy 
boshladi: «Xiroj degan qadimgi rusumimiz bor. 
Otang tirikligida bu xizmatni o‘z vaqtida bajarib 
keldi. Sen uning о‘mini egallagach, otang yolidan 
borishing kerak edi. Ammo sen itoat qilishni, otang 
yolidan borishni istamading. Qarzingni eslatib, 
qoshingga odam yollasam, hadding bolmagan 
so'zlami aytib yuboribsan. Lekin yoshing kichik 
bolgani uchun, boshing haligacha toshga tegma- 
gani uchun bu ish bilimsizligingdan, senda jaholat 
ko'p-u, aql ozligidan, deb bildik. Shuning uchun 
seni kechirdik. Endi o‘sha pullarni olib, qoshimga 
kelasan-da, ostonimni o'pasan. Agar vahmdan 
qo'rqsang, buyruglmni bajarmasang yoki yana 
ilmsizliging, o‘jarligingni davom ettirsang, o‘zing- 
ning hali ham yoshligingni unutmagan bolsang, 
senga munosib narsa yubordim, undan bo^un 
toblama», - dedi-da elchi bir chavgon bilan bir to‘p 
keltirib, shoh ro'parasiga qo^di va gapini davom et- 
tirdi: «Agar go‘dakliging hali ham davom etayotgan 
bolsa, senga goty-u chavgon munosibdur. Bu ikkisi 
boshqa-yu, davlat ishi boshqa ish. Agar aybingni 
tushunib yetib, kechirim so'ramasang, men bilan 
nizo qilishni xohlayotgan bolsang, jahlingni qo^ib, 
o‘z joningga rahm qil. Sipohim hisobini shu kun- 
judcha bil!» - deb elchi o'midan turdi-da, borib o‘zi 
keltirgan yuklar ichidan bir idishni keltirdi va og‘zi- 
ni ochib, ichidagilami yerga toldb dedi: «Shohdin 
har kim qo'rqmasa, sipohini bu kunjuddin qiyos 
etsin*. So'zini tugallagan elchi javobni kutib yerga

---

boqib turardi. Uning gaplarini nihoniy tabassum 
bilan tinglagan Iskandar asta so‘z boshladi: «Doroyi 
davron shohi pokzod ajab so'zlarni izhor aylabdi. 
So'zlashda ixtiyorini yo'qotib, ajab hikmatlami os- 
hkor aylabdi: shohlami o‘zining bandasi deb atabdi 
uluglaming ulug‘i, bu guruhni Iloh o‘z lutfi bilan 
ulusga shoh qilgan. Ulami o'ziga banda deb xitob 
qilish yaxshi emas. Ularning qulligl haqqa odatdir, 
agar Tangri bandam desa chin erur.
Yana ul meni: «Mast, telbalik zanjirig'a poybast 
■\. bola», - debdi. Bu uch so‘zga o‘zi javob berishi ke­
rak. Chunki bu so'zlari kufrga tengdir. Bolmasa, 
ikki obroli shohlar mamlakat uchun nizo etsalar, 
biri bolsa farzand ulug‘ bir kichik, bu so‘z demas 
о Isa ulug‘da bilik. Qo'tonni1 katta qushlar soniga 
kiritamiz, lekin uning sung4ar2 oldida ne joni bor?
Yana bir narsa: shoh menga ehson qilib go У bi­
lan chavgon yuboribdi. Bunda ham nozik bir ma’no 
bordir. Yer yuzini dumaloq deb bilgan shoh uni 
go У (to'p)ga o'xshatibdi-da, uni menga butunisicha 
tutibdi. Demak, Haq olamni menga beribdi. Qolim- 
ga chavgonini olganim esa shoh menga maydonini 
tutibdi, ochiq qoldiribdi, degan ma’noni bildiradi. 
Shoh yuborgan bu sovg‘alardan mamnunman.
Bu kunjudki, u yuborgan ekan. Ramzini bayon 
aylasam, ulami shoh o‘z sipohlariga qiyos qilibdi. 
Mening sipohimni esa qushlarga o'xshatib, ular­
ga rahbarlik qilish uchun hali yosh ekanligimga 
bashorat qilibdi». Shundan so‘ng Iskandar shu 
kunjut hisobiga yaqin bolgan qushlarni haydab 
shu maydonga olib keltirgan edi, ular bir pasda