«мл т*'1шн» «* иа Alisher Navoiy

Chin mamlakatidagi muzokaralar
Bu vaqt xoqon Iskandaming Hinddan Chin tomon 
yol olganidan xabar topdi. U ko'pdan ko*p lashkar 
to‘plagan, son-sanoqsiz qurollar ham tayyorlab 
qoygandi. Lekin xoqon darhol dushmanlik ishiga 
kirishmay, xusumat boshlamay turib, sulhdan 
urushga sabab bolgan masalani tinch yol bilan hal 
qilish, shunga raqib tomon ham kotisa, do'stona 
munosabatlar oshkor qilib, raqibni tinchgina jotia- 
tib yuborish yolini ma’qul ko'rardi. Ish bu bilan hal 
bolmasa, urush boshlashga majbur bolardi.

---

Shularni oyiab xoqon oldin dono bir odaxnni 
elchilikka yubordi. Elchiga o‘zi oyiab qo'ygan 
ishlarni belgilab kelishini topshirdi. Qosid elchi 
bilintirmay kelib, shoh saroyiga nazar solib ku- 
zatdi. Sipohlarning ko'rinishi, so‘zlari, chodirlari 
oddiygina ekanini ko‘rdi-da, hamma narsani 
kuzatib chiqqach, Chinga, xoqon dargohiga qay- 
tishni oyiayotganda, uni kuzatib yurgan sipohlar 
shohga xabar berdilar. Elchi yer o'pishga o'tdi. 
Shoh boshqa kiyimda har xil ishlar bilan mashg'ul 
bolgan holda uni kuzatardi. Uning aqlli, hushli 
odam ekanini ko‘rdi-da, xotirjam bolib: «Endi 
gaplaringni gapiraver», - dedi. Elchi shohni duo 
qilgach, xoqon deganlarini birma-bir bayon qila 
ketdi: «Xoqonim talddlashicha, shoh bu kishvar 
sari quyoshdek yuzi bilan nur taratib keldi. Bun- 
ing ma’nosi ne edi?
Fikring do‘stlik esa, do'stlik bunday bolmaydi, 
bu xil ishni do‘stlik deb atab ham bolmaydi. Sen, 
ulug‘ shoh katta qo'shin bilan bizning mulkka 
kirib kelib, mamlakatimizni tomosha qilyapsan. 
Muddaong dushmanlikmi yoki bizdan yomonlik 
ко‘rib, raqiblikni ma’qul ko'rdingmi?
Sening ilgari xiroj uchun kelgan elchingni uzr 
aytib, tirik qo'yib yubordik. Degan ekansanki: 
«Doro olib, taxt menga qoldi». Deb erdimki: «Doro 
bilan mening o‘rtamda tinchlik, kelishuvchilik mu- 
nosabatlari barqaror edi. U meni yenggan emasdi, 
menga tolanadigan xirojni belgilab bermagandi.' 
Agar sen shunday qilmoqchi bolsang, ikkalamiz 
yolglzlikda otirib, bu masalani hal qilib olaylik. Bu 
ishga rozi bolmasang, qazo mening peshonamga 
yozganini ko‘raveraman-da.

---

Oldin ham shu so‘zlarni aytgandim, hozir ham 
shu so‘zlardan qaytmayman, bulardan boshqa 
so'zim yo‘q mening.
Agar senga ham so‘zlarim ma’qul kelsa, sulh 
tuzib, gapingning o‘zi sulh bitimi o'rniga o‘tadi. 
Agar yomonlikka yuz burib, dushmanlikni ma’qul 
ко‘rsang, mening ham bu ishda kamchiligim yo‘q. 
Sipohlarimning son-sanog‘i yo‘q. Yaroqlarim ham 
yetib ortadi. Butun mamlakat, hatto, ayollargacha 
oxirgi joni qadar jang qiladi. Ammo ikki tomon 
urush qilarkan, zafaming qaysi tomonda bolishini 
bilib bolmaydi. Kim g'olib bolishi malum emas 
ekan, peshonamizga ul harf yozilmagan ekan, ki­
shi urushdan uzoq bolgani ehtiyotkorlik jihatidan 
yaxshiroqdir».
Elchi bu so'zlarni aytib bolgach, javob istab 
yerga ko‘z tikdi. Iskandar bu so'zlarni tabassum 
bilan, fikr yuritib eshitar ekan, dedi: «Agar shohlik 
hurmatida, jahondorlik rasm-u oyinida men bilan 
Doroni Xoqoni Chin bilan teng tutar ekanlar, bu 
uncha to‘g‘ri emas. Kimsa ogoh bolsa, biladiki, 
mulk bilan shohlik agar shohning mulki bilan 
belgilansa, mening kishvarim ikki Doronikicha- 
lik bor. Agar gap shijoatda bolsa, bundan ham 
xabar topgandur. U bilan urushishga to‘g‘ri kel­
di, ko'rdikki, uning shavkati menikining o'ndan 
biricha edi. Uni shunday ojiz qildimki, xalqi uni 
butunlay ko‘rmaydigan boldi. Men g'olib edim, 
Alloh oxiri menga nusrat berdi.
Agar Xoqon shu sirlami, oglr so‘zlami unutmoq- 
ni istasa, o‘zini buyruglmga botysundirsin, o‘zi- 
ning uzri, sabablarini himoya qilsin. Iloji boricha 
unga rioyat qilay, hurmatini joyiga qoVay. Buni 
qollab-quwatlamasa, urush kunini boshiga solay.

---

Nima degan bolsam, rostdir, rost so‘zlamak men 
uchun odatdir. So'zim tugadi, endi tezda qayt- 
gil-da, unga bu so'zlarimni aniq qilib tezroq ayt.
Sen borarkansan, men ham asta yurib bo- 
raveraman. So‘zlarimga xoqon javobini ertaroq 
olib kelolsang, ikki tomonga ham savob boladi. 
Buyruglmdan bo‘yin toblasang, ko‘ramiz, falak 
ne oVinlar ко‘rsatarkan?».
Elchi bu so'zlami eshitishi zamon hayajonga 
tushganicha jo'nab ketdi. Saroyga yetgach, Iskan­
dar so'zlarini xoqonga so'zlab berdi. Xoqon Iskan- 
daming o‘zi о ‘ylaganicha j asoratli ekaniga ishonch 
hosil qildi va urushishga mardona bel bogladi, 
Iskandarning yetib kelish vaqtini hisobladi. Yetti, 
yo‘qki, yetmish otasining yurtidan, butun Xitoy 
mamlakatidan askar yig'mish edi. Sipohi osmon 
yulduzlaridan ham ko'proq, sahrodagi qumdan 
ham soni ortiqroq edi. To'qqiz yuz ming kamondan 
o‘q otuvchisi, yana shuncha qilichboz jangchisi 
bolib, barchasining kiyimi zarhal-u zarbof edi. 
Har qaysi o‘qchi va xanjarboz temir kiyimlarda 
bolib, shuncha sipohlar bilan Chin xoqoni Chin 
shahridan chiqib keldi-yu, dushmandan oldinroq 
ulgurish uchun sipohlarni tezda tushirib, xandaq 
qazdirishni boshladi. 0 ‘z sipohining chor atrofx- 
cha xandaq qazdirdi. Uning, xandaqning davri 
15 yig'och bolib, ichi metinlar bilan mustahka- 
mlangan. Ko'pdan ko‘p arava ham tayyor bolib, 
ular ustiga to‘ralar4 o‘matilgan, aravalar bir-bi- 
riga boglangan bolib, ularning ketidan nayzali 
va o‘qotar sipohlar tizilgandi. Xandaqlar oldiga 
mustahkam mo‘ndu sanchiqlar tiqib qo“yilgandi.