Moliy a viy tahlil va audit

17. IV BOB. TAHLIL VA NATIJALAR

18. 4.1. Tovar-moddiy zaxiralarning auditi tekshiruvini o‘tkazish bosqichlari va auditorlik tekshiruvini rejalashtirish

Tovar- moddiy zaxiralar auditini o‘tkazishdan maqsad ularning butligini saqlash ulardan tuyori foydalanish va tovar moddiy zaxiralar kirim va chiqimlari hisobini tuyori tashkil qilishni tekshirishdir.
Tovar moddiy zaxiralar tekshirishda quyidagi manbalardan:
-korxonaga materiallar yetkazib berish uchun tuzilgan shartnomalar;
-tovar moddiy boylijlarni junatioch buyicha transport xujjatlari;
-mol yetkyazib beruvchrglardan olingan materiallar uchun hisob xujjatlari:
-materiallarni ishlatish uchun qullanilayotgan me’arlar;
-zaxira me’yorlari:
Birlamchi xujjatlar, jumladan;
a) kelaetgan yuk buyicha tuzilgan shartnomalar jurnali va ruxsatnomalar berish olish ruyxat jurnali;
b) yuk xatlar, hisob registrlari, hisob fakturalar va boshqalardan foydalaniladi.
Tovar moddiy zaxiralar tekshirilganda quyidagi vazifalarni belgilab qo‘yiladi:
-zaxiralarning kirim va chiqim xujjatlarini rasmiylashtirnsh tartibi;
-mol yetkazib beruvchilar bilan tuzilgan shartnomalarning bajarilishi:
-zaxiralarni guruhlar buyicha ajratilganligi;
-narxlarning tuyori belgilanganligi;
-buxgalteriya hisobi va hisobotlarida tuyori aks ettirilishi;
-saqlanishi, ishlab chiqarish faoliyatida foydalanish samaradorligi;
-qayta ruyxat qilish jarayonini tekshirish;
-ortiqcha va kamomadlarni sabablarni teshtiradi.
Tovar moddiy zaxiralar tayyorlash va yetkazib berishdagi sarflarning ortib borishi sabablari: avtotransport buyicha tonna kilometrlarga kushib yozishlar, moddiy zaxiralar rejaga qaraganda uzoqroq masofaga va qimmatroq xaq tulanadigan transport bilan tashib berilganligi uchun transport ta’riflariga xaq tulash, yuklarning ortiqcha tashilishi, tulanadigan jarimalarning transport vositalarf bekor turib qolishi hisobiga utkazilnshi, shuningdek, yulda moddiy zaxiralarning tabiiy kamayish me’erlari xaddan ziyod kupayishi sabablari aniqlanadi.
Tovar moddiy zaxiralar saqlanishini ta’minlovchi sharoitlar, moddiy javobgar shaxslar va moddiy texnika ta’minoti xizmati va xodimlarni tuyori tanlash va joy joyiga quyish, ombor xujaligini tashkil etish va uning holati, moddiy zaxiralarning saqlanishi va quriqlanishi ustidan ichki nazoratning tashkil etilganligini aniqlaydi.
Moddiy javobgar shaxs uzgarganda moddiy zaxiralarning boshqa shaxs javobgarligiga uz vaqtida va tuyori berilganligi hamda bunda aniqlangan tafovutlar buxgalteriya hisobi schotlarida aks ettirilganligi korxona buxgalteriyasida tekshirilishi zarur.
Audit jarayonida moddiy zaxiralar qiymatini hisobga olish ma’lumotlarining xaqiqiyligi tekshiriladi. Ular 1000-«Materiallar» schotida va subschotlarida hisobga olinadi, Ularning tarkibi uz vaqtida transport tashkilotlari tomonidan da’vo kuzgatilmagan yuqolish bor yuqligi tekpshrilishi zarur.
Moddiy zaxiralarni berish va olingan moddiy zaxiralar tulik kirim kishshganligi tuyori ekanligy aniqlanishi, ularni hisobga olish yulga kuyilganligi hamda olingan zaxiralarning xaqiqiy tannarxi tuyori hisoblab chiqilganligini tekshirish zarur.
Chetga material berish korxona raxbari tomonidan imzolangan M-15 yuk xat shakli. va oluvchi tomonidan takdim etilgan ishonchnoma asosida amalga oshirilishi tekshiriladi.
Ombor xududidan materiallarnxs olib chiqib ketish uchun oluvchiga ruxsatnoma yozilgan bulishi shart. Auditor moddiy boyliklarni uzga tashkilotlarga berishini tekshirishida kimning ruxsati asosida berilganligini, qanday shartlarda sotilganligini, korxona bunday moddiy zarar kurgan kurmaganligini tekshirishi kerak. Bunday tekshirish yuk xat ma’lumotlari va zaxiralar berilishi xaqidagi ishonchnomalar, olib chiqib ketish ruxsatnomalari, tulov xujjatlari, 9220-«Boshqa aktivlar sotish va boshqacha chiqib ketish» schotiga sintetik va analitik hisob ma’lumotlari va 4-SN-son «Moddiy texnik taminoti va sotish buyicha korxona maxsulotini sotish tuyorisidagi hisobot» yillik hisobot shakllardagi «Boshqa sotish» ma’lumotlari buyicha amalga oshirilishini tekshiradi.
Korxonada materiallardan ishlab chiqarganda foydalanishni hisobga olish va nazorat qilish kanday tashkil etilganligini aniqlashi zarur.
Korxona auditini amalga oshirishda quyidagilarni aniqlash material sarfi me’yorlari rejali kalqulyatsiya bilan muvofiqlashtirilganligi me’yordagi materiallar ular kanday sarflanganligidan ka’tiy nazar hisobdan chiqarilishi; amaldagi meyorlar materiallarni tejab sarflashni ragbatlantiriladimi, ular eskirgan yoki oshirilgan emasmi. Moddiy zaxiralarni sarflashning belgilangan meyorlari xaqiqiy sarfga muvofiqligini, ularni nazorat tartibida ishlab chiqarishga sarflash yuli bilan tekshirish mumkin. Moddiy zaxiralar mavjudligini tekshiriidan oldin tosh tarozi, ulchaydigan tara, ulchov asboblari bor yukligiga ishonch xosil qilish kerak, Moddiy javobgar shaxsdan barcha kirim chiqim xujjatlarni buxgalteriyaga topshirilganligi va unda kirim qilinmagan hamda harajatlar hisobiga utkazilmagan moddiy zaxiralar yuk ekanligi tuyorisida tilxat olish zarur.
Auditor omborlarni va moddiy zaxiralar saqlanadigan boshqa joylarni kuzdan kechirish, omborlar uchun ajratilgan joylar, asbob uskunalarning holati va yaroqligini tekshirish materiallarning har bir alohida turga materiallarning nomi, nomenklatura tartib raqami, ulchov birligi, zaxira me’yori kursatilgai yorliklar mavjudligi, kuriklash tashkil etilganliti, yonginga karshi qoidalarga rioya etilishi kabilarni aniqlaydi. Amaliyotda omborlarning kuriklanishi va yonginga karshi ximoyasi yomon tashkil etilganligi sababli ugirlik va nobudgarchilik hollari uchrab turadi. Shu munosabat bilan zarur plombalar, signalizatsiya urnatilganligi, ombor atrofi yoritilganligi, korovullar bor yukligi; omborlar tunda muxrlanishligi va tilxat ostida kuriklanishta topshirilishi; ut uchirgich ishlashga tayyorlanganligini tekshirish zarur. Ombor xonalarni tekshirish chog‘ida aniqlangan moddiy zaxiralarni saqlash shartlariga rioya etilmasligi, zaxiralarning buzilishi yoki sifati konikarsizligi xaqida tekshirishda katnashgan komissiya a’zolarining imzosi kuyilgan, oralik dalolatnoma tuzish, zarur hollarda buni fotosuratlar hamda texnik ekspertizaning xulosalari yoki laboratoriya tekshirishlari bilan tasdiqlash kerak.
Mazkur ishchi schot bo‘yicha schotlar korrespondensiyasi 6-rasmda keltirilgan.