Moliyaviy hisob

R
h 
= R
n
 + O
n

 
 
 
 
bu erda: R
h
– haqiqiy xarajatlar; R
n
– normativ xarajatlar; O
n
– normadan 
chetlanishlar 
Normativlarning о‘zgarishi natijasida haqiqiy xarajatlar formulasi quyidagi 
kо‘rinishda bо‘ladi: 
R
h 
= (R
n
 ± ∆R
о‘z
) ± ∆R
chet
 
 
 
bu erda: ∆R
о‘z
– о‘zgargan summa; ∆R
chet
– chetlanishlar summasi 
Xarajatlarning normativ usulini qо‘llash chetlanishlarni batafsil tahlil qilish 
imkoniyatini beradi. Masalan, har bir javobgarlik markazi uchun xarajat elemntlari 
(materiallar, mehnat, ustama xarajatlar) bо‘yicha chetlanishlarni aniqlash mumkin, 
sо‘ngra har bir xarajat elementlarini resurslar sraflanishi, bahosi bо‘yicha tahlil 
etish mumkin. Bunda buxgalter chetlanishlarni aniqlashda menejerga yordam 
beradi, menejer esa о‘z navbatida ularning sodir bо‘lish sabablari bо‘yicha zaruriy 
qarorlar qabul qiladi. Agar chetlanishlarning sababi tashqi omillar ta’sirida sodir 
bо‘lgan bо‘lsa, normativlarni qayta kо‘rib chiqish lozim bо‘ladi.
kapital xarajatlarni hisobga olishdagi asosiy vazifalar quyidagilardan iborat 
bо‘lishi maqsadga muvofiqdir: 
kapital investitsiyalar ob’ekti va turlari bо‘yicha haqiqiy bajarilgan ishlar 
xarajatlarini о‘z vaqtida, tо‘liq va ishonchli hisobga olish; 
13
Пизенгольц М .З. О содержании управленческого учета // Бухгалтерский учет, октябрь, 2000. № 19. 84 с. 
14
Hasanov B.A., Xashimov A.A. Boshqaruv hisobi: Darslik. – T.: Iqtisod va moliya, 2005. 72-73 b.
15
Ивашкевич В.Б. Бухгалтерский управленческий учет: Учебник для вузов. М .: Юристъ, 2003. 293 с.

---

kapital investitsiyalarni dastlabki va yig‘ma hujjatlarda belgilangan tartibga 
muvofiq rasmiylashtirish; 
qо‘llanilayotgan me’yoriy va reja tannarxidan og‘ishlarni aniqlash; 
smeta qiymati va bajariladigan ishlarning haqiqiy tannarxi о‘rtasidagi 
farqlarni qayd etish hamda tahlil qilish; 
moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan foydalanishni nazorat qilish. 
iqtisodiy natijalarini hisobga olgan holda boshqaruv qarorlarini qabul 
qilish uchun sub’ektning ma’muriyatini zarur va etarli ma’lumotlar bilan 
ta’minlash; 
chetga chiqishlarni aniqlash maqsadida haqiqatda sarflangan xarajatlarni 
kuzatish va nazorat о‘rnatish, ularni me’yoriy va rejadagi hajmi bilan taqqoslash va 
kelgusidagi iqtisodiy strategiyasini shakllantirish; 
qurib bitkazilgan ob’ektlarni baholash va moliyaviy natijalarni hisoblash 
uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlarning tannarxini hisoblash; 
sub’ektning tarkibiy bо‘linmalarining ishlab chiqarish faoliyatining 
iqtisodiy natijalarini aniqlash va baholash; 
uzoq muddatli xususiyatga ega bо‘lgan ishlab chiqarish va texnologiya 
dasturlarining qoplanishi, ichki va tashqi bozorlarda sotilayotgan mahsulotlarning 
turlari bо‘yicha pentabellik darajasi, asosiy vositalar va tovap-moddiy zaxipalariga 
quyilgan kapital mablag‘larning samaradorligi va faoliyati bо‘yicha boshqaruv 
hisobi ma’lumotlarini bir tizimga keltirish.
Demak, qurilishda xarajatlarni hisobga olishning asosiy yо‘nalishi bu 
sub’ektning ishlab chiqarish faoliyati ustidan nazorat о‘rnatish va ushbu faoliyatni 
amalga oshirishda sarflanadigan xarajatlarni boshqapishdir. Shuni alohida 
ta’kidlash kerakki, turli mulkchilik shakllarining paydo bо‘lishi, korxonalarning 
tashqi 
bozorga 
chiqa 
boshlashi 
amaldagi 
buxgalteriya 
hisobi 
tizimini 
takomillashtirish zaruriyatini keltirib chiqaradi. 

---